ਫੋਨੀਸ਼ੀਆਈ ਲਿਪੀ

ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ, ਇੱਕ ਅਜ਼ਾਦ ਗਿਆਨਕੋਸ਼ ਤੋਂ
ਫੋਨੀਸ਼ੀਆਈ ਵਰਨਮਾਲਾ
ਕਿਸਮ
ਜ਼ੁਬਾਨਾਂਫੋਨੀਸ਼ੀਆਈ
ਅਰਸਾ
ਅੰ. 1200–150 ਈ.ਪੂ.[1]
ਮਾਪੇ ਸਿਸਟਮ
ਮਿਸਰੀ ਚਿੱਤਰ-ਅੱਖਰ[2]
ਔਲਾਦ ਸਿਸਟਮ
ਪਾਲੀਓ-ਹਿਬਰੂ ਲਿਪੀ
ਆਰਾਮੀ ਲਿਪੀ
ਯੂਨਾਨੀ ਲਿਪੀ
?Libyco-Berber
?Paleohispanic scripts
ਜਾਏ ਸਿਸਟਮ
ਦੱਖਣੀ ਅਰਬੀ ਵਰਨਮਾਲਾ
ਦਿਸ਼ਾਸੱਜੇ-ਤੋਂ-ਖੱਬੇ
ISO 15924Phnx, 115
ਯੂਨੀਕੋਡ ਉਰਫ਼
Phoenician
ਯੂਨੀਕੋਡ ਰੇਂਜ
U+10900–U+1091F

ਫੋਨੀਸ਼ੀਆਈ ਲਿਪੀ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੀ ਵਰਨਮਾਲਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਿਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਵਿੱਚ 22 ਅੱਖਰ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਸਾਰੇ ਹੀ ਵਿਅੰਜਨ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਇਸਨੂੰ ਅਬਜਦ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[3] ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੇ ਕੁਝ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਸਵਰ ਧੁਨੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਕੁਝ ਵਿਅੰਜਨਾਂ ਦੀ ਹੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਫੋਨੀਸ਼ੀਆਈ ਸੱਭਿਅਤਾ ਵਿੱਚ ਫੋਨੀਸ਼ੀਆਈ ਭਾਸ਼ਾ ਲਿਖਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਉੱਤਰੀ ਸਾਮੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸੀ।

ਫੋਨੀਸ਼ੀਆਈ ਵਰਨਮਾਲਾ ਮਿਸਰੀ ਚਿੱਤਰ ਅੱਖਰਾਂ[4] ਤੋਂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਈ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਲਿਪੀ ਬਣ ਗਈ। ਫੋਨੀਸ਼ੀਆਈ ਵਪਾਰੀਆਂ ਦੇ ਸਦਕਾ ਭੂ-ਮੱਧ ਸਮੂੰਦਰ ਦੇ ਨੇੜੇ-ਤੇੜੇ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਾਂ ਦਾ ਅੰਗ ਬਣ ਗਈ। ਪਾਲੀਓ-ਹਿਬਰੂ ਲਿਪੀ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਫੋਨੀਸ਼ੀਆਈ ਲਿਪੀ ਤੋਂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਈ ਹੈ। ਆਧੁਨਿਕ ਅਰਬੀ ਵਰਨਮਾਲਾ ਦੀ ਪੂਰਵਜ ਆਰਾਮੀ ਲਿਪੀ ਵੀ ਫੋਨੀਸ਼ੀਆਈ ਲਿਪੀ ਤੋਂ ਹੀ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਈ ਹੈ। ਆਧੁਨਿਕ ਹਿਬਰੂ ਲਿਪੀ ਵੀ ਆਰਾਮੀ ਲਿਪੀ ਦਾ ਹੀ ਰੂਪ ਹੈ। ਯੂਨਾਨੀ ਲਿਪੀ (ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਈਆਂ ਲਾਤੀਨੀ, ਸਿਰਿਲਿਕ, ਅਤੇ ਕੋਪਟਿਕ ਲਿਪੀਆਂ) ਵੀ ਫੋਨੀਸ਼ੀਆਈ ਤੋਂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਈ ਹੈ।

ਇਹ ਅੱਖਰ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਖ਼ਾਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਪੈਨ ਨਾਲ ਲਿਖੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਜਿਸ ਕਰ ਕੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਗੋਲਾਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਇਸ ਦੇ ਅੱਖਰਾਂ ਵਿੱਚ ਗੋਲਾਈ ਦਿਖਦੀ ਹੈ। ਫੋਨੀਸ਼ੀਆਈ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸੱਜੇ ਤੋਂ ਖੱਬੇ ਲਿਖੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਪਰ ਕੁਝ ਅਜਿਹੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵੀ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖਤ ਦੋ-ਦਿਸ਼ਾਈ ਹੈ।

ਅੱਖਰ[ਸੋਧੋ]

ਅੱਖਰ ਯੂਨੀਕੋਡ ਨਾਂ[5] ਅਰਥ ਧੁਨੀਮ ਹੇਠਲੀਆਂ ਲਿਪੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇਹੀ ਅੱਖਰ
ਹਿਬਰੂ ਸੀਰੀਆਈ ਅਰਬੀ ਦੱਖਣੀ ਅਰਬੀ ਗੀਏਜ਼ ਯੂਨਾਨੀ ਲਾਤੀਨੀ ਸਿਰੀਲਿਕ
Aleph 𐤀 ʾālep ox (also measuring tool dividers) ʾ [ʔ] א ܐ Aleph Αα Aa Аа
Beth 𐤁 bēt house b [b] ב ܒ bet Ββ Bb Бб, Вв
Gimel 𐤂 ਗਿਮੇਲ camel g [ɡ] ג ܓ Gimel Γγ Cc, Gg Гг, Ґґ
Daleth 𐤃 dālet door d [d] ד ܕ د Dalet Δδ Dd Дд
He 𐤄 ਹੇ window h [h] ה ܗ ه He (letter) Εε Ee Ее, Єє, Ээ
Waw 𐤅 ਵਾਓ hook w [w] ו ܘ Waw (letter) (Ϝϝ), Υυ Ff, Uu, Vv, Yy, Ww (Ѵѵ), Уу, Ўў
Zayin 𐤆 ਜ਼ਾਇਨ weapon z [z] ז ܙ , ذ Zayin Ζζ Zz Жж, Зз
Heth 𐤇 ḥēt wall, courtyard [ħ] ח ܚ ح, خ Heth, Ḫāʾ , Ηη Hh Ии, Йй
Teth 𐤈 ṭēt wheel [] ט ܛ ط, ظ Teth Θθ (Ѳѳ)
Yodh 𐤉 yōd hand y [j] י ܝ ي Yodh Ιι Ii, Jj Іі, Її, Јј
Kaph 𐤊 ਕਾਫ palm (of a hand) k [k] כך ܟ Kaph Κκ Kk Кк
Lamedh 𐤋 lāmed goad l [l] ל ܠ Lamedh Λλ Ll Лл
Mem 𐤌 ਮੀਮ water m [m] מם ܡ ਮੀਮ Μμ Mm Мм
Nun 𐤍 ਨੂਨ snake n [n] נן ܢ ਨੂਨ Νν Nn Нн
Samekh 𐤎 ṣāmek support s [s] ס ܣ, ܤ Sat (letter) Ξξ, poss. Χχ poss. Xx (Ѯѯ), poss. Хх
Ayin 𐤏 ʿayin eye ʿ [ʕ] ע ܥ ع, غ Ayin Οο, Ωω Oo Оо
Pe 𐤐 ਪੇ mouth p [p] פף ܦ ف ਪੇ (ਅੱਖਰ) Ππ Pp Пп
Sadek 𐤑 ਸਾਦ hunt [] צץ ܨ ص, ض ਸਾਦ (ਅੱਖਰ) , ጰ, ፀ (Ϻϻ) Цц, Чч, Џџ
Qoph 𐤒 ਕਾਫ਼ needle head q [q] ק ܩ ਕਾਫ਼ (Ϙϙ), poss. Φφ, Ψψ Qq (Ҁҁ)
Res 𐤓 ਰੇਸ਼ head r [r] ר ܪ ਰੇਸ਼ Ρρ Rr Рр
Sin 𐤔 ਸ਼ੀਨ tooth š [ʃ] ש ܫ ش, س ਸ਼ੀਨ (ਅੱਖਰ) Σσς Ss Сс, Шш, Щщ
Taw 𐤕 ਤਾਓ mark t [t] ת ܬ ت, ث Taw , ፐ (?) Ττ Tt Тт
ਹੋਂਠੀ Alveolar Palatal Velar Uvular Pharyngeal Glottal
Plain Emphatic
ਨਾਸਕੀ m n
ਡੱਕਵੇਂ Voiceless p t k q ʔ
Voiced b d ɡ
Fricative Voiceless s ʃ ħ h
Voiced z ʕ
Trill r
Approximant l j w

ਨੋਟਸ[ਸੋਧੋ]

  1. Earliest attestation in the Bronze Age collapse period, classical form from about 1050 BC; gradually died out during the Hellenistic period as its evolved forms replaced it; obsolete with the destruction of Carthage in 149 BC.
  2. Himelfarb, Elizabeth J. "First Alphabet Found in Egypt", Archaeology 53, Issue 1 (Jan./Feb. 2000): 21.
  3. Fischer, Steven Roger (2004).
  4. Michael C. Howard (2012).
  5. after Fischer, Steven R. (2001). A History of Writing. London: Reaction Books. p. 126.

ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ[ਸੋਧੋ]