ਫੋਨੀਸ਼ੀਆਈ ਲਿਪੀ

ਫੋਨੀਸ਼ੀਆਈ ਵਰਨਮਾਲਾ
ਫੋਨੀਸ਼ੀਆਈ ਵਰਨਮਾਲਾ;
ਕਿਸਮ	ਅਬਜਦ
ਜ਼ੁਬਾਨਾਂ	ਫੋਨੀਸ਼ੀਆਈ
ਅਰਸਾ	ਅੰ. 1200–150 ਈ.ਪੂ.
ਮਾਪੇ ਸਿਸਟਮ	ਮਿਸਰੀ ਚਿੱਤਰ-ਅੱਖਰ Proto-Sinaitic ਫੋਨੀਸ਼ੀਆਈ ਵਰਨਮਾਲਾ; ;
ਔਲਾਦ ਸਿਸਟਮ	ਪਾਲੀਓ-ਹਿਬਰੂ ਲਿਪੀ; ਆਰਾਮੀ ਲਿਪੀ; ਯੂਨਾਨੀ ਲਿਪੀ; ?Libyco-Berber; ?Paleohispanic scripts
ਜਾਏ ਸਿਸਟਮ	ਦੱਖਣੀ ਅਰਬੀ ਵਰਨਮਾਲਾ
ਦਿਸ਼ਾ	ਸੱਜੇ-ਤੋਂ-ਖੱਬੇ
ISO 15924	Phnx, 115
ਯੂਨੀਕੋਡ ਉਰਫ਼	Phoenician
ਯੂਨੀਕੋਡ ਰੇਂਜ	U+10900–U+1091F
	ਇਹ ਲੇਖ ਵਿੱਚ IPA ਫੋਨੈਟਿਕ ਸਿਮਬਲ ਹਨ। ਸਹੀ ਰੈਂਡਰਿੰਗ ਸਹਾਇਤਾ ਬਗੈਰ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਯੂਨੀਕੋਡ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਨਹੀਂ ਕੁਐਸਚਨ ਮਾਰਕ, ਡੱਬੇ, ਜਾਂ ਹੋਰ ਸਿਮਬਲ ਦਿਖ ਸਕਦੇ ਹਨ। IPA ਸਿਮਬਲਾਂ ਬਾਰੇ ਤਆਰਫ਼ੀ ਰਹਿਨੁਮਾਈ ਵਾਸਤੇ, ਵੇਖੋ ਮਦਦ:IPA.

ਫੋਨੀਸ਼ੀਆਈ ਲਿਪੀ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੀ ਵਰਨਮਾਲਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਿਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਵਿੱਚ 22 ਅੱਖਰ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਸਾਰੇ ਹੀ ਵਿਅੰਜਨ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਇਸਨੂੰ ਅਬਜਦ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।^[3] ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੇ ਕੁਝ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਸਵਰ ਧੁਨੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਕੁਝ ਵਿਅੰਜਨਾਂ ਦੀ ਹੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਫੋਨੀਸ਼ੀਆਈ ਸੱਭਿਅਤਾ ਵਿੱਚ ਫੋਨੀਸ਼ੀਆਈ ਭਾਸ਼ਾ ਲਿਖਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਉੱਤਰੀ ਸਾਮੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸੀ।

ਫੋਨੀਸ਼ੀਆਈ ਵਰਨਮਾਲਾ ਮਿਸਰੀ ਚਿੱਤਰ ਅੱਖਰਾਂ^[4] ਤੋਂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਈ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਲਿਪੀ ਬਣ ਗਈ। ਫੋਨੀਸ਼ੀਆਈ ਵਪਾਰੀਆਂ ਦੇ ਸਦਕਾ ਭੂ-ਮੱਧ ਸਮੂੰਦਰ ਦੇ ਨੇੜੇ-ਤੇੜੇ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਾਂ ਦਾ ਅੰਗ ਬਣ ਗਈ। ਪਾਲੀਓ-ਹਿਬਰੂ ਲਿਪੀ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਫੋਨੀਸ਼ੀਆਈ ਲਿਪੀ ਤੋਂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਈ ਹੈ। ਆਧੁਨਿਕ ਅਰਬੀ ਵਰਨਮਾਲਾ ਦੀ ਪੂਰਵਜ ਆਰਾਮੀ ਲਿਪੀ ਵੀ ਫੋਨੀਸ਼ੀਆਈ ਲਿਪੀ ਤੋਂ ਹੀ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਈ ਹੈ। ਆਧੁਨਿਕ ਹਿਬਰੂ ਲਿਪੀ ਵੀ ਆਰਾਮੀ ਲਿਪੀ ਦਾ ਹੀ ਰੂਪ ਹੈ। ਯੂਨਾਨੀ ਲਿਪੀ (ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਈਆਂ ਲਾਤੀਨੀ, ਸਿਰਿਲਿਕ, ਅਤੇ ਕੋਪਟਿਕ ਲਿਪੀਆਂ) ਵੀ ਫੋਨੀਸ਼ੀਆਈ ਤੋਂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਈ ਹੈ।

ਇਹ ਅੱਖਰ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਖ਼ਾਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਪੈਨ ਨਾਲ ਲਿਖੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਜਿਸ ਕਰ ਕੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਗੋਲਾਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਇਸ ਦੇ ਅੱਖਰਾਂ ਵਿੱਚ ਗੋਲਾਈ ਦਿਖਦੀ ਹੈ। ਫੋਨੀਸ਼ੀਆਈ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸੱਜੇ ਤੋਂ ਖੱਬੇ ਲਿਖੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਪਰ ਕੁਝ ਅਜਿਹੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵੀ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖਤ ਦੋ-ਦਿਸ਼ਾਈ ਹੈ।

ਅੱਖਰ

ਅੱਖਰ	ਯੂਨੀਕੋਡ	ਨਾਂ^[5]	ਅਰਥ	ਧੁਨੀਮ	ਹੇਠਲੀਆਂ ਲਿਪੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇਹੀ ਅੱਖਰ
ਅੱਖਰ	ਯੂਨੀਕੋਡ	ਨਾਂ^[5]	ਅਰਥ	ਧੁਨੀਮ	ਹਿਬਰੂ	ਸੀਰੀਆਈ	ਅਰਬੀ	ਦੱਖਣੀ ਅਰਬੀ	ਗੀਏਜ਼	ਯੂਨਾਨੀ	ਲਾਤੀਨੀ	ਸਿਰੀਲਿਕ
	𐤀	ʾālep	ox (also measuring tool dividers)	ʾ [ʔ]	א	ܐ	ﺍ		አ	Αα	Aa	Аа
	𐤁	bēt	house	b [b]	ב	ܒ	ﺏ		በ	Ββ	Bb	Бб, Вв
	𐤂	ਗਿਮੇਲ	camel	g [ɡ]	ג	ܓ	ﺝ		ገ	Γγ	Cc, Gg	Гг, Ґґ
	𐤃	dālet	door	d [d]	ד	ܕ	د		ደ	Δδ	Dd	Дд
	𐤄	ਹੇ	window	h [h]	ה	ܗ	ه		ሀ	Εε	Ee	Ее, Єє, Ээ
	𐤅	ਵਾਓ	hook	w [w]	ו	ܘ	ﻭ		ወ	(Ϝϝ), Υυ	Ff, Uu, Vv, Yy, Ww	(Ѵѵ), Уу, Ўў
	𐤆	ਜ਼ਾਇਨ	weapon	z [z]	ז	ܙ	ﺯ, ذ		ዘ	Ζζ	Zz	Жж, Зз
	𐤇	ḥēt	wall, courtyard	ḥ [ħ]	ח	ܚ	ح, خ	,	ሐ, ኀ	Ηη	Hh	Ии, Йй
	𐤈	ṭēt	wheel	ṭ [tˤ]	ט	ܛ	ط, ظ		ጠ	Θθ	—	(Ѳѳ)
	𐤉	yōd	hand	y [j]	י	ܝ	ي		የ	Ιι	Ii, Jj	Іі, Її, Јј
	𐤊	ਕਾਫ	palm (of a hand)	k [k]	כך	ܟ	ﻙ		ከ	Κκ	Kk	Кк
	𐤋	lāmed	goad	l [l]	ל	ܠ	ﻝ		ለ	Λλ	Ll	Лл
	𐤌	ਮੀਮ	water	m [m]	מם	ܡ	ﻡ		መ	Μμ	Mm	Мм
	𐤍	ਨੂਨ	snake	n [n]	נן	ܢ	ﻥ		ነ	Νν	Nn	Нн
	𐤎	ṣāmek	support	s [s]	ס	ܣ, ܤ	—		ሰ	Ξξ, poss. Χχ	poss. Xx	(Ѯѯ), poss. Хх
	𐤏	ʿayin	eye	ʿ [ʕ]	ע	ܥ	ع, غ		ዐ	Οο, Ωω	Oo	Оо
	𐤐	ਪੇ	mouth	p [p]	פף	ܦ	ف		ፈ	Ππ	Pp	Пп
	𐤑	ਸਾਦ	hunt	ṣ [sˤ]	צץ	ܨ	ص, ض		ጸ, ጰ, ፀ	(Ϻϻ)	—	Цц, Чч, Џџ
	𐤒	ਕਾਫ਼	needle head	q [q]	ק	ܩ	ﻕ		ቀ	(Ϙϙ), poss. Φφ, Ψψ	Qq	(Ҁҁ)
	𐤓	ਰੇਸ਼	head	r [r]	ר	ܪ	ﺭ		ረ	Ρρ	Rr	Рр
	𐤔	ਸ਼ੀਨ	tooth	š [ʃ]	ש	ܫ	ش, س		ሠ	Σσς	Ss	Сс, Шш, Щщ
	𐤕	ਤਾਓ	mark	t [t]	ת	ܬ	ت, ث		ተ, ፐ (?)	Ττ	Tt	Тт

		ਹੋਂਠੀ	Alveolar		Palatal	Velar	Uvular	Pharyngeal	Glottal
		ਹੋਂਠੀ	Plain	Emphatic	Palatal	Velar	Uvular	Pharyngeal	Glottal
ਨਾਸਕੀ		m	n
ਡੱਕਵੇਂ	Voiceless	p	t	tˤ		k	q		ʔ
ਡੱਕਵੇਂ	Voiced	b	d			ɡ
Fricative	Voiceless		s	sˤ	ʃ			ħ	h
Fricative	Voiced		z					ʕ
Trill			r
Approximant			l		j	w

ਨੋਟਸ

↑ Earliest attestation in the Bronze Age collapse period, classical form from about 1050 BC; gradually died out during the Hellenistic period as its evolved forms replaced it; obsolete with the destruction of Carthage in 149 BC.
↑ Himelfarb, Elizabeth J. "First Alphabet Found in Egypt", Archaeology 53, Issue 1 (Jan./Feb. 2000): 21.
↑ Fischer, Steven Roger (2004).
↑ Michael C. Howard (2012).
↑ after Fischer, Steven R. (2001). A History of Writing. London: Reaction Books. p. 126.

ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ

Ancient Scripts.com (ਫੋਨੀਸ਼ੀਆਈ)
Omniglot.com (ਫੋਨੀਸ਼ੀਆਈ ਵਰਨਮਾਲਾ)
official Unicode standards document for Phoenician (PDF file)
GNU FreeFont Unicode font family with Phoenician range in its serif face.

[1] Earliest attestation in the Bronze Age collapse period, classical form from about 1050 BC; gradually died out during the Hellenistic period as its evolved forms replaced it; obsolete with the destruction of Carthage in 149 BC.

[2] Himelfarb, Elizabeth J. "First Alphabet Found in Egypt", Archaeology 53, Issue 1 (Jan./Feb. 2000): 21.

[3] Fischer, Steven Roger (2004).

[4] Michael C. Howard (2012).

[5] ter Fischer, Steven R. (2001). A History of Writing. London: Reaction Books. p. 126.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]