ਬਾਵਾ ਹਰਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ

ਬਾਵਾ ਹਰਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ (26 ਜੁਲਾਈ 1892 - 20 ਅਗਸਤ 1978) ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇੱਕ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਘੁਲਾਟੀਏ ਸਨ।

ਬਾਵਾ ਹਰਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ
ਬਾਵਾ ਹਰਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਨੇ 1956 ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਭਵਨ ਵਿਖੇ
ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ
ਨਿੱਜੀ ਜਾਣਕਾਰੀ
ਜਨਮ	26 ਜੁਲਾਈ 1892 ਡੇਰਾ ਇਸਮਾਈਲ ਖਾਨ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ (ਹੁਣ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ)
ਮੌਤ	20 ਅਗਸਤ 1978 ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ

ਅਰੰਭ ਦਾ ਜੀਵਨ

ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ ਬਾਵਾ ਦਸੌਂਧਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਡੇਰਾ ਇਸਮਾਈਲ ਖਾਨ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ ਸੀ। 1912 ਵਿੱਚ ਫੋਰਮੈਨ ਕ੍ਰਿਸਚੀਅਨ ਕਾਲਜ, ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਮਾਸਟਰ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਲੈਕਚਰਾਰ ਵਜੋਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ, ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਵਿੱਚ ਲੰਮਾ ਸਮਾਂ ਬਿਤਾਇਆ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਕਈ ਸਾਲ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਰਹੇ।

ਸਿੰਘ 1920 ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰ ਦੇ ਮੋਢੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਨ। ਉਸਨੇ 12 ਅਕਤੂਬਰ 1920 ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਜਲਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਵਿੱਚ ਖਾਲਸਾ ਬਾਰਦਾਨੇ ਦੇ ਦੀਵਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਰਕਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸਮੂਹ ਦੇ ਨਾਲ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤੇ, ਜਿਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਪਵਿੱਤਰ ਗੁਰਧਾਮਾਂ ਦੇ ਪੰਥਕ ਨਿਯੰਤਰਣ ਲਈ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਦੁਆਰਾ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਲਈ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤੀ ਗਈ 9 ਮੈਂਬਰੀ ਅਸਥਾਈ ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਸੀ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ 15 ਨਵੰਬਰ 1920 ਨੂੰ ਆਪਣੀ 175 ਮੈਂਬਰੀ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਬਣਾਈ।

ਬਾਅਦ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ

ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ

ਸਿੰਘ ਨੇ 1922 ਦੇ ਗੁਰੂ ਕਾ ਬਾਗ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਨਾਭਾ ਰਿਆਸਤ ਦੇ ਬਰਖਾਸਤ ਸਿੱਖ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਗੱਦੀ 'ਤੇ ਬਹਾਲ ਕਰਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਅਕਾਲੀ ਮੁਹਿੰਮ ਦੌਰਾਨ, ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਗੈਰਕਾਨੂੰਨੀ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 13 ਅਕਤੂਬਰ 1923 ਨੂੰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਬਾਵਾ ਹਰਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ, ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਨਿਰਰਿਜਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿਚ ਲੈ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮੈਡੀਕਲ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਰਿਹਾਅ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਨਿਰਰਿਜਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲਹਿਰ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੇ ਮੂਲ ਇਤਰਾਜ਼ ਕਾਰਨ। ਬਾਵਾ ਹਰਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਲੰਮੀ ਸਜ਼ਾ ਕੱਟੀ ਅਤੇ ਉਦੋਂ ਹੀ ਰਿਹਾਅ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਜਦੋਂ ਸਰਕਾਰ ਨਾਲ ਸਮੁੱਚਾ ਸਮਝੌਤਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਸੀਨੀਅਰ ਆਗੂ ਮਹਿਤਾਬ ਸਿੰਘ, ਸਰਦਾਰ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਸਿੱਖ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਐਕਟ, 1925 ਦੀਆਂ ਵਿਵਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਆਗੂ ਵੀ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਵਾ ਹਰਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਵੀ ਸਨ। ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਸਮੁੰਦਰੀ ਅਤੇ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ) ਵਰਗੇ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ਼ਰਤਾਂ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਨੂੰ ਹੋਰ ਨਜ਼ਰਬੰਦੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਮਾਰਚ 1927 ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਸਾਰੇ ਨਜ਼ਰਬੰਦਾਂ ਨੂੰ ਰਿਹਾਅ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਸਿੱਖ ਰਹਿਤ ਮਰਯਾਦਾ, ਭਾਵ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਰਹਿਤ ਮਰਯਾਦਾ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ ਮੰਚ ਕਾਇਮ ਕੀਤਾ। ਬਾਵਾ ਹਰਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸਨ।

ਸਿੱਖ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਐਕਟ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਦੀਆਂ ਲੋਕਤਾਂਤਰਿਕ ਚੋਣਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੇ ਧੜੇਬੰਦੀ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ। ਸਿੰਘ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਅੰਦਰੂਨੀ ਤਿੱਖੇ ਝਗੜਿਆਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰੱਖਿਆ ਬਲਕਿ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਏਕਤਾ ਲਈ ਵੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਆਗੂਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਦਸੰਬਰ 1933 ਵਿਚ ਇਸ ਮਕਸਦ ਲਈ ਗੁਰ ਸੇਵਕ ਸਭਾ ਨਾਂ ਦੀ ਇਕ ਸੁਸਾਇਟੀ ਬਣਾਈ। ਕਈ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੀ ਲੰਮੀ ਗੱਲਬਾਤ ਅਤੇ ਦਲੀਲਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸਭਾ ਨੇ ਸੰਤ ਵਿਸਾਖਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸੰਤ ਜਵਾਲਾ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ 1936 ਦੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਚੋਣਾਂ ਲਈ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਸਾਂਝੀ ਸੂਚੀ 'ਤੇ ਸਹਿਮਤੀ ਲਈ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਕੁਝ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਲਿਆਉਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਏਕਤਾ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਸਾਬਤ ਹੋਈ।

ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ

ਸਿੰਘ ਦੀ ਖੁਦ ਕੋਈ ਸਿਆਸੀ ਲਾਲਸਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਸਨੇ ਕਦੇ ਕੋਈ ਸਰਕਾਰੀ ਅਹੁਦਾ ਮੰਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਸ਼ਰਮੀਲੇ ਅਤੇ ਸੰਨਿਆਸ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਲਹਿਰ ਦੌਰਾਨ, ਉਸਨੂੰ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ 10 ਮਈ 1955 ਨੂੰ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਇਸਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ। ਵਲੰਟੀਅਰਾਂ ਦੇ ਜਥਿਆਂ ਜਾਂ ਜਥਿਆਂ ਨਾਲ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਪਾਬੰਦੀਸ਼ੁਦਾ "ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ" (ਪੰਜਾਬੀ ਰਾਜ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ) ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਲਾਉਂਦੇ ਅਤੇ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀਆਂ ਦੇਣ ਦਾ ਮੋਰਚਾ ਜਾਂ ਅੰਦੋਲਨ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ। ਅਕਾਲੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਦਿਖਾਏ ਸੰਜਮ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਪੁਲਿਸ ਨੇ 4 ਜੁਲਾਈ 1955 ਨੂੰ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ 'ਤੇ ਛਾਪਾ ਮਾਰਿਆ, ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ 'ਤੇ ਅੱਥਰੂ ਗੈਸ ਦੇ ਗੋਲੇ ਸੁੱਟੇ ਅਤੇ ਕਈ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ। ਮੋਰਚਾ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ ਜਦੋਂ ਤੱਕ 12 ਜੁਲਾਈ 1955 ਨੂੰ ਨਾਅਰੇਬਾਜ਼ੀ 'ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਹਟਾਈ ਗਈ। ਰਿਹਾਈ ਹੋਣ 'ਤੇ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮੁੜ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਅਤੇ ਬਾਵਾ ਹਰਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਫਿਰ ਤੋਂ ਪੰਥਕ ਪ੍ਰਤੀ ਵਚਨਬੱਧ ਇਕ ਅਣਕਿਆਸੇ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਬਣ ਗਏ। ਉਹ ਅੰਤ ਤੱਕ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਦੇ ਸਲਾਹਕਾਰ ਅਤੇ ਸਲਾਹਕਾਰ ਰਹੇ। ਸਾਰੇ ਨਾਜ਼ੁਕ ਪਲਾਂ 'ਤੇ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੁੱਦਿਆਂ 'ਤੇ, ਉਸ ਦੀ ਸਲਾਹ ਲਈ ਗਈ ਸੀ. ਉਸ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਸੱਤਾ ਜਾਂ ਅਹੁਦੇ ਦਾ ਲਾਲਚ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਇੱਜ਼ਤ ਅਤੇ ਇੱਜ਼ਤ ਦੀਆਂ ਪਦਵੀਆਂ ਉਸ ਕੋਲ ਬਿਨਾਂ ਪੁੱਛੇ ਹੀ ਆ ਗਈਆਂ। 1960 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ ਵੱਕਾਰੀ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਉਸਨੇ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਲਿਆ। ਉਹ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਅਤੇ ਨੁਮਾਇਸ਼ ਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਉਦਾਸੀਨ ਸੀ।

ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 1955 ਵਿੱਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨਾਲ ਸਿਆਸੀ ਗੱਲਬਾਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਿੱਖ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਲਈ ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਨੁਮਾਇੰਦਿਆਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਛੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦਾ ਨਾਮ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਸਰਗਰਮ ਲੈਣ-ਦੇਣ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰੱਖਿਆ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਲਾਹ ਅਤੇ ਸਲਾਹ-ਮਸ਼ਵਰੇ ਲਈ ਉਪਲਬਧ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਸਰਦਾਰ ਹੁਕਮ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਾਰੇ ਦਿਨ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਰਹੇ। ਸਰਕਾਰੀ ਪੱਖ ਦੀ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਖੁਦ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਪਰ ਬਾਵਾ ਹਰਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਇਸ ਦੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਹੋਏ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਯੋਗਤਾ ਦਾ ਮਾਲਕ ਸੀ।

ਸਿੰਘ ਦੀ 20 ਅਗਸਤ 1978 ਨੂੰ ਮਿਲਟਰੀ ਹਸਪਤਾਲ, ਦਿੱਲੀ ਕੈਂਟ ਵਿਖੇ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।