ਅਮੀਰ ਖ਼ਾਨ (ਗਾਇਕ)

ਉਸਤਾਦ ਅਮੀਰ ਖ਼ਾਨ ( pronounced [əˈmiːr xaːn] ; 15 ਅਗਸਤ 1912 – 13 ਫਰਵਰੀ 1974) ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਕਲਾਸੀਕਲ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਭਾਰਤੀ ਗਾਇਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਉਹ ਇੰਦੌਰ ਘਰਾਣੇ ਦਾ ਬਾਨੀ ਸੀ।

ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਪਿਛੋਕੜ

ਅਮੀਰ ਖ਼ਾਨ ਦਾ ਜਨਮ ਕਲਾਨੌਰ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ, ਸ਼ਾਹਮੀਰ ਖ਼ਾਨ, ਭਿੰਡੀਬਾਜ਼ਾਰ ਘਰਾਣੇ ਦੇ ਇੱਕ ਸਾਰੰਗੀ ਅਤੇ ਵੀਣਾ ਵਾਦਕ, ਇੰਦੌਰ ਦੇ ਹੋਲਕਰਾਂ ਦੇ ਦਰਬਾਰੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਸਨ। ਉਸਦਾ ਦਾਦਾ, ਚੰਗੇ ਖ਼ਾਨ, ਬਹਾਦੁਰਸ਼ਾਹ ਜ਼ਫਰ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗਾਇਕ ਸੀ। ਉਹ ਨੌਂ ਸਾਲ ਦਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਅਮੀਰ ਅਲੀ ਦੀ ਮਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਉਸਦਾ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਭਰਾ, ਬਸ਼ੀਰ ਸੀ, ਜੋ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਰੇਡੀਓ ਦੇ ਇੰਦੌਰ ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਸਾਰੰਗੀ ਵਾਦਕ ਬਣ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਸਾਰੰਗੀ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਤੋਂ ਲਈ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਵੋਕਲ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ, ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਮੇਰੂਖੰਡ ਤਕਨੀਕ 'ਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦ੍ਰਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਵੋਕਲ ਸਿਖਲਾਈ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਸਮਾਂ ਸਮਰਪਿਤ ਕੀਤਾ। ਅਮੀਰ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੋ ਗਿਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਇੰਦੌਰ ਆਉਣ ਵਾਲ਼ਾ ਲਗਭਗ ਹਰ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਆਉਂਦਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਬਾਕਾਇਦਾ ਮਹਿਫ਼ਲਾਂ ਲੱਗਦੀਆਂ ਸਨ। ਉਸਨੇ ਤਬਲਾ ਵਜਾਉਣ ਦੀਆਂ ਮੁਢਲੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਮਾਮੇ ਤੋਂ ਵੀ ਸਿੱਖੀਆਂ, ਜੋ ਤਬਲਾ ਵਾਦਕ ਸੀ।

ਅਮੀਰ ਖ਼ਾਨ 1934 ਵਿੱਚ ਬੰਬਈ ਚਲਾ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਉਸਨੇ ਕੁਝ ਸੰਗੀਤ ਸਮਾਰੋਹ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਲਗਭਗ ਅੱਧਾ ਦਰਜਨ 78-rpm ਰਿਕਾਰਡ (ਤਵੇ) ਕਰਵਾਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਹੁੰਗਾਰਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ। ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਸਲਾਹ 'ਤੇ ਚੱਲਦਿਆਂ, 1936 ਵਿਚ ਉਹ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਰਾਏਗੜ੍ਹ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜ ਚੱਕਰਧਰ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸਨੇ ਮਿਰਜ਼ਾਪੁਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੰਗੀਤ ਸੰਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਰਾਜੇ ਦੀ ਤਰਫੋਂ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਾਮਵਰ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਮੌਜੂਦ ਸਨ, ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਸਿਰਫ 15 ਮਿੰਟਾਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਸਟੇਜ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਨੇ ਠੁਮਰੀ ਗਾਉਣ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਉਸਨੇ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਸਦਾ ਮਨ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਠੁਮਰੀ ਵੱਲ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਰਾਏਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਸਾਲ ਹੀ ਰਿਹਾ। 1937 ਵਿੱਚ ਅਮੀਰ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਖ਼ਾਨ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਕਲਕੱਤਾ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ , ਪਰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਵਾਪਸ ਬੰਬਈ ਚਲਾ ਗਿਆ ।

ਗਾਇਕੀ ਦਾ ਕੈਰੀਅਰ

ਆਮਿਰ ਖ਼ਾਨ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਵੈ-ਸਿਖਿਅਤ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਅਬਦੁਲ ਵਹੀਦ ਖ਼ਾਨ ( ਵਿਲੰਬਿਤ ਟੈਂਪੋ), ਰਜਬ ਅਲੀ ਖ਼ਾਨ ( ਤਾਨ ) ਅਤੇ ਅਮਾਨ ਅਲੀ ਖ਼ਾਨ (ਮੇਰੂਖੰਡ) ਦੀਆਂ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣੀ ਗਾਇਕੀ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਵਿਲੱਖਣ ਸ਼ੈਲੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਇੰਦੌਰ ਘਰਾਣੇ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਧਰੁਪਦ ਦੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਜ਼ਾਇਕੇ ਅਤੇ ਸ਼ਾਨ ਨੂੰ ਖ਼ਿਆਲ ਦੀ ਸਪਸ਼ਟਤਾ ਨਾਲ਼ ਮਿਲਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਜਿਸ ਸ਼ੈਲੀ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ, ਉਹ ਬੁੱਧੀ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾ, ਤਕਨੀਕ ਅਤੇ ਸੁਭਾਅ, ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਅਤੇ ਕਲਪਨਾ ਦਾ ਵਿਲੱਖਣ ਸੰਯੋਜਨ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਦੇ ਉਲਟ ਉਸਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਲੋਕ-ਪਸੰਦ ਰੁਚੀਆਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਰਿਆਇਤ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ, ਪਰ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਆਪਣੀ ਸ਼ੁੱਧ, ਲਗਭਗ ਸ਼ੁੱਧਤਾਵਾਦੀ, ਉੱਚੀ ਸ਼ੈਲੀ 'ਤੇ ਅੜਿਆ ਰਿਹਾ।

ਅਮੀਰ ਖ਼ਾਨਸਾਹਿਬ ਕੋਲ ਤਿੰਨ-ਅਸ਼ਟਵ ਰੇਂਜ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਅਮੀਰ ਬੈਰੀਟੋਨ ਖੁੱਲ੍ਹੇ-ਗਲੇ ਵਾਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਸੀਮਾਵਾਂ ਸਨ ਪਰ ਉਸਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਫਾਇਦੇ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ। ਉਸਨੇ ਮੇਰੂਖੰਡੀ ਪੈਟਰਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਬੋਲ-ਅਲਾਪ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਅਤਿ-ਵਿਲੰਬਿਤ ਲਯ (ਬਹੁਤ ਹੌਲੀ ਰਫਤਾਰ) ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੁਹਜ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਬਧਾਤ (ਪ੍ਰਗਤੀ) ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਜਾਵਟ, ਤਾਨਾਂ ਅਤੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰਾਂ ਨਾਲ ਬੋਲ-ਤਾਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ "ਤੈਰਦੇ" ਸਰਗਮਾਂ ਨੂੰ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਤੇਜ਼ ਕੀਤਾ। ਅਤੇ ਰਾਗ ਦੀ ਬਣਤਰ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਅਣਪਛਾਤੀ ਹਰਕਤਾਂ ਅਤੇ ਛਾਲਾਂ, ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੱਧਯਾਲ ਜਾਂ ਦ੍ਰਤ ਲਯ (ਮੱਧਮ ਜਾਂ ਤੇਜ਼ ਟੈਂਪੋ) ਛੋਟਾ ਖਿਆਲ ਜਾਂ ਇੱਕ ਰੁਬਾਈਦਾਰ ਤਰਾਨਾ। ਉਸਨੇ ਤਰਾਨਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ, ਨਾਲ ਹੀ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੇ ਦਰੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਖਿਆਲਨੁਮਾ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਹ ਮੇਰੂਖੰਡ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੀ, ਉਸਨੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੇਰੂਖੰਡੀ ਅਲਾਪ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਸਗੋਂ ਆਪਣੀ ਕਾਰਕਰਦਗੀ ਦੌਰਾਨ ਮੇਰੂਖੰਡੀ ਅੰਸ਼ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੇ। ਉਹ ਮੰਨਦਾ ਸੀ ਕਿ ਗਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲਈ ਗਮਕ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।

ਖ਼ਾਨਸਾਹਿਬ ਅਕਸਰ ਤਾਲ ਝੂਮਰਾ ਅਤੇ ਏਕਤਾਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਤਬਲਾ ਵਾਦਕ ਤੋਂ ਸਧਾਰਨ ਥੀਕਾ (ਬੁਨਿਆਦੀ ਤਬਲਾ ਸਟਰੋਕ ਜੋ ਤਾਲ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ) ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਭਾਵੇਂ ਉਸ ਨੇ ਸਾਰੰਗੀ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਲਈ ਸੀ, ਉਹ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਛੇ ਤਾਰਾਂ ਵਾਲੇ ਤਾਨਪੁਰਾ ਅਤੇ ਤਬਲੇ ਨਾਲ ਹੀ ਖ਼ਿਆਲ ਅਤੇ ਤਰਾਨੇ ਗਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ ਉਸ ਕੋਲ ਸਹਿਜ ਸ਼ਾਂਤ ਹਰਮੋਨੀਅਮ ਦੀ ਸੰਗਤ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਲਗਭਗ ਕਦੇ ਸਾਰੰਗੀ ਨਹੀਂ ਵਰਤਦਾ ਸੀ।