ਫ਼ੈਯਾਜ਼ ਖ਼ਾਨ
ਉਸਤਾਦ ਫੈਯਾਜ਼ ਖਾਨ (8 ਫਰਵਰੀ 1886 – 5 ਨਵੰਬਰ 1950) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਗਾਇਕ ਸੀ, ਜੋ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਆਗਰਾ ਘਰਾਣੇ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਆਖਿਆਕਾਰ ਸੀ।
ਸਵਰਗੰਗਾ ਮਿਊਜ਼ਿਕ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਦੀ ਵੈੱਬਸਾਈਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, "ਬੜੌਦਾ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋਣ ਤੱਕ, ਉਸਨੇ ਸਦੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਗਾਇਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੋਣ ਦਾ ਨਾਮ ਕਮਾਇਆ ਸੀ।"
ਅਰੰਭ ਦਾ ਜੀਵਨ
[ਸੋਧੋ]8 ਫਰਵਰੀ 1886 ਨੂੰ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਦੇ ਸਿਕੰਦਰਾ ਵਿਖੇ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ, ਉਹ ਸਫਦਰ ਹੁਸੈਨ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ, ਜਿਸਦੀ ਮੌਤ ਉਸਦੇ ਜਨਮ ਤੋਂ ਚਾਰ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਪਾਲਣ ਪੋਸ਼ਣ ਉਸਦੇ ਨਾਨਾ, ਗੁਲਾਮ ਅੱਬਾਸ (1825-1934) ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ ਉਸਨੂੰ 25 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤੱਕ ਸੰਗੀਤ ਸਿਖਾਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਉਸਤਾਦ ਮਹਿਬੂਬ ਖਾਨ "ਦਰਸਪਿਆ", ਉਸਦੇ ਸਹੁਰੇ, ਨਟਯਾਨ ਖਾਨ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਚਾਚਾ ਫਿਦਾ ਹੁਸੈਨ ਖਾਨ ਦਾ ਵੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸੀ। 'ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਮਹਾਨ ਮਾਸਟਰਜ਼' ਸਿਰਲੇਖ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਸੰਗੀਤ ਵੈਬਸਾਈਟ 'ਤੇ ਇੱਕ ਲੇਖ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, "ਫੈਯਾਜ਼ ਖਾਨ ਦਾ ਸੰਗੀਤਕ ਵੰਸ਼ ਖੁਦ ਤਾਨਸੇਨ (1493 – 1589) ਤੱਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਅਲਖਦਾਸ, ਮਲੂਕਦਾਸ ਅਤੇ ਫਿਰ ਹਾਜੀ ਸੁਜਾਨ ਖਾਨ (ਅਲਖਦਾਸ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਜੋ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣ ਗਿਆ)।
ਉਸਦੇ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਦੇਰ ਬਾਦ ਹੀ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਦਾ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਉਸਤੋਂ ਬਾਦ ਉਸਤਾਦ ਫ਼ੈਯਾਜ਼ ਖਾਨ ਨੇ ਦੁਬਾਰਾ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾਇਆ ਅਤੇ ਬੇ ਔਲਾਦ ਰਹੇ।
ਗਾਇਕੀ ਦਾ ਕਰੀਅਰ
[ਸੋਧੋ]ਉਸ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਦੇ ਲਾਈਵ ਸੰਗੀਤ ਸਮਾਰੋਹਾਂ ਵਿੱਚ ਮਹਿਫ਼ਿਲ ਕਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਨਵ-ਕਲਾਸਿਸਟ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ, ਫੈਯਾਜ਼ ਖਾਨ ਨੇ ਬੜੌਦਾ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਯਾਜੀਰਾਓ ਗਾਇਕਵਾੜ III ਦੇ ਦਰਬਾਰੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਵਜੋਂ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ, ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੂੰ "ਗਿਆਨ ਰਤਨ" (ਗਿਆਨ ਦਾ ਰਤਨ) ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਮੈਸੂਰ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਉਸਨੂੰ 1908 ਵਿੱਚ "ਅਫ਼ਤਾਬ-ਏ-ਮੌਸੀਕੀ" (ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਸੂਰਜ) ਦਾ ਖਿਤਾਬ ਦਿੱਤਾ ਫੈਯਾਜ਼ ਖਾਨ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਧਰੁਪਦ ਅਤੇ ਖਿਆਲ ਸਨ, ਪਰ ਉਹ ਠੁਮਰੀ ਅਤੇ ਗ਼ਜ਼ਲ ਗਾਉਣ ਦੇ ਵੀ ਸਮਰੱਥ ਸੀ। ਸੰਗੀਤ-ਵਿਗਿਆਨੀ ਅਸ਼ੋਕ ਰਾਨਾਡੇ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, "ਉਸ ਦੇ ਤਰਕਸ਼ ਵਿੱਚ ਤੀਰਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਕਮੀ ਨਹੀਂ ਸੀ"।
ਫੈਯਾਜ਼ ਖਾਨ ਨੇ 'ਪ੍ਰੇਮ ਪਿਆ' ਕਲਮ-ਨਾਮ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਕਈ ਬੰਦਿਸ਼ਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵੀ ਕੀਤੀ। ਉਸਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਠੁਮਰੀ ਬਾਜੂ ਬੰਦ ਖੁੱਲ ਖੁੱਲ ਜਾਏ ਸੀ।
"ਉਹ ਲਖਨਊ, ਇਲਾਹਾਬਾਦ, ਕਲਕੱਤਾ, ਗਵਾਲੀਅਰ, ਬੰਬਈ ਅਤੇ ਮੈਸੂਰ ਦੇ ਸੰਗੀਤ ਸੰਮੇਲਨਾਂ ਅਤੇ ਸਰਕਲਾਂ ਅਤੇ ਸੂਬਾਈ ਰਾਜਕੁਮਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਆਯੋਜਿਤ ਸਮਾਰੋਹਾਂ ਵਿੱਚ ਅਕਸਰ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਕਰਦਾ ਸੀ।" ਇਹ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੇ ਅਕਸਰ ਉਸਤਾਦ ਨੂੰ ਆਪੋ-ਆਪਣੇ ਦਰਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਲੜਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਬੜੌਦਾ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਉਸਦਾ ਬਹੁਤ ਸਤਿਕਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ 1912 ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਹੀ ਦਰਬਾਰ ਦੇ ਸਰਕਾਰੀ ਸਮਾਗਮਾਂ ਦੌਰਾਨ ਬੜੌਦਾ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੇ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਸੀਟ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।
ਉਸਨੇ ਰਾਬਿੰਦਰਨਾਥ ਟੈਗੋਰ (1861-1941) ਦੇ ਰਿਹਾਇਸ਼ੀ ਨਿਵਾਸ ਜੋਰਾਸਾਂਕੋ ਠਾਕੁਰਬਾੜੀ ਵਿਖੇ ਵੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਉਸਤਾਦ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕ ਸਨ। ਇਹ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਟੈਗੋਰ ਦੇ ਦਿਹਾਂਤ ਤੋਂ ਕੁਝ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਜੋਰਾਸਾਂਕੋ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਸੰਗੀਤ ਸੈਸ਼ਨ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਹੋਰ ਜਾਣੇ-ਪਛਾਣੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕਾਂ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮਦ ਜਾਨ ਥਿਰਕਵਾ, ਅਮੀਰ ਖ਼ਾਨ, ਅਲੀ ਅਕਬਰ ਖ਼ਾਨ, ਵਿਲਾਇਤ ਖ਼ਾਨ ਅਤੇ ਰਵੀ ਸ਼ੰਕਰ ਵਰਗੇ ਉਸਤਾਦ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਫੈਯਾਜ਼ ਖਾਨ ਇੱਕ ਮਾਣਯੋਗ ਕਲਾਕਾਰ ਸੀ, ਜੋ ਅਕਸਰ ਜਨਤਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਮੈਡਲਾਂ ਦੀਆਂ ਕਤਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਰੇਸ਼ਮੀ ਸ਼ੇਰਵਾਨੀ ਪਹਿਨਦਾ ਸੀ। ਫਿਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਲਾਈਵ ਕੰਸਰਟ ਦੌਰਾਨ ਸਾਰੰਗੀ ਅਤੇ ਤਬਲਾ ਵਾਦਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਕਰਦਾ ਸੀ ।
1945 ਵਿੱਚ ਟਾਈਫਾਈਡ ਤੇ ਬਾਅਦ 'ਚੋਂ ਤਪਦਿਕ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਫੈਯਾਜ਼ ਖਾਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਿਚ ਨੂੰ ਬੀ ਅਤੇ ਬੀ ਫਲੈਟ ਤੱਕ ਘਟਾ ਦਿੱਤਾ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਸੀ ਤਿਖੀ ਪਿਚ ਵਿੱਚ ਗਾਇਆ। ਉਸਤਾਦ ਦੀਆਂ ਉਪਲਬਧ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗਾਂ ਲਗਭਗ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਦੀਆਂ ਹਨ।
ਮੌਤ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤ
[ਸੋਧੋ]ਫੈਯਾਜ਼ ਖਾਨ ਦੀ 5 ਨਵੰਬਰ 1950 ਨੂੰ ਬੜੌਦਾ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਤਪਦਿਕ ਨਾਲ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਫੈਯਾਜ਼ ਖਾਨ ਦੀ ਕਬਰ, ਵਡੋਦਰਾ, ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਉੱਤੇ 2002 ਦੇ ਗੁਜਰਾਤ ਦੰਗਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।
ਫੈਯਾਜ਼ ਖਾਨ ਦੇ ਕੁਝ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸਨ ਦੀਪਾਲੀ ਨਾਗ, ਕੇ.ਐਲ. ਸਹਿਗਲ,ਦਿਲੀਪ ਚੰਦ ਬੇਦੀ, ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ, ਅਸਦ ਅਲੀ ਖਾਨ (ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਚਲੇ ਗਏ), ਧਰੁਵਤਾਰਾ ਜੋਸ਼ੀ, ਸ਼੍ਰੀਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਰਤਨਜੰਕਰ ਅਤੇ ਗਿਆਨੇਂਦਰ ਪ੍ਰਸਾਦ ਗੋਸਵਾਮੀ, ਅੰਦਰੂਨੀ ਚੇਲਿਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਖਾਦਿਮ ਹੁਸੈਨ ਖਾਨ, ਵਿਲਾਇਤ ਹੁਸੈਨ ਖਾਨ, ਲਤਾਫਤ ਹੁਸੈਨ ਖਾਨ, ਅਤਾ ਹੁਸੈਨ ਖਾਨ ਅਤੇ ਸ਼ਰਾਫਤ ਹੁਸੈਨ ਖਾਨ ਫੈਯਾਜ਼ ਖਾਨ ਖੁਦ ਕਿਰਾਣਾ ਘਰਾਣੇ ਦੇ ਅਬਦੁਲ ਕਰੀਮ ਖਾਨ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕ ਸੀ। ਐਸ.ਐਨ. ਰਤਨਜੰਕਰ ਸ਼ਾਇਦ ਉਸ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਅਧਿਆਪਕ ਅਤੇ ਇੱਕ ਕਲਾਕਾਰ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉੱਤਮ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗੁਰੂਆਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾਇਆ ਅਤੇ ਆਗਰਾ ਗਾਇਕੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਦਿਸ਼ਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਕਈ ਨਵੇਂ ਰੁਝਾਨ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੇ।
ਡਿਸਕੋਗ੍ਰਾਫੀ
[ਸੋਧੋ]| ਰਿਲੀਜ਼ ਨੰ. | ਰਾਗ |
|---|---|
| N 36050 (HMV) | ਰਾਮਕਲੀ (ਅਲਾਪ ਅਤੇ ਖਿਆਲ) |
| H 1331 (ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਰਿਕਾਰਡ) | ਪੂਰਵੀ ਅਤੇ ਛਾਇਆ |
| HH 1 (ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਰਿਕਾਰਡ) | ਪੁਰੀਆ ਅਤੇ ਜੈਜੈਵੰਤੀ |
| H 793 (ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਰਿਕਾਰਡ) | ਜੌਨਪੁਰੀ ਅਤੇ ਕਾਫੀ |
- 78 ਆਰਪੀਐਮ ਸਾਈਡ ਏ ਲਲਟ ਆਲਾਪ, ਸਾਈਡ ਬੀ 'ਡਰਟ' – ਤਡਪਤਾ ਹੂੰ ਜੈਸੇ ਜਲਬਿਨ ਮੀਨ (ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਰਿਕਾਰਡਸ)
- ਠੁਮਰੀ ਭੈਰਵੀ ਬਾਜ਼ੂਬੰਦ ਖੁੱਲ ਖੁੱਲ ਜਾਏ, ਉਸਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਠੁਮਰੀ