ਮਨੀਬੇਨ ਪਟੇਲ
ਮਨੀਬੇਨ ਪਟੇਲ (3 ਅਪ੍ਰੈਲ 1903 - 26 ਮਾਰਚ 1990) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਕਾਰਕੁਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਦ ਦੀ ਮੈਂਬਰ ਸੀ।[1] ਉਹ ਆਜ਼ਾਦੀ ਘੁਲਾਟੀਏ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਨੇਤਾ ਸਰਦਾਰ ਵੱਲਭ ਭਾਈ ਪਟੇਲ ਦੀ ਧੀ ਸੀ। ਬੰਬਈ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹੇ, ਪਟੇਲ ਨੇ 1918 ਵਿੱਚ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਲਿਆ, ਅਤੇ ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿੱਚ ਨਿਯਮਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਅਰੰਭ ਦਾ ਜੀਵਨ[ਸੋਧੋ]
ਪਟੇਲ ਦਾ ਜਨਮ 3 ਅਪ੍ਰੈਲ 1903 ਨੂੰ ਕਰਮਾਸਾਦ, ਬੰਬਈ ਪ੍ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਸੀ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਪਾਲਣ ਪੋਸ਼ਣ ਉਸਦੇ ਚਾਚਾ ਵਿੱਠਲਭਾਈ ਪਟੇਲ ਨੇ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਮੁਢਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਬੰਬਈ ਦੇ ਕਵੀਨ ਮੈਰੀ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ। 1920 ਵਿੱਚ ਉਹ ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਚਲੀ ਗਈ ਅਤੇ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਿਦਿਆਪੀਠ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹੀ। 1925 ਵਿੱਚ ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਪਟੇਲ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਚਲੀ ਗਈ।[2]
ਬੋਰਸਦ ਲਹਿਰ[ਸੋਧੋ]
1923-24 ਵਿਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ 'ਤੇ ਭਾਰੀ ਟੈਕਸ ਲਗਾ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਵਸੂਲੀ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਸ਼ੂ, ਜ਼ਮੀਨ ਅਤੇ ਜਾਇਦਾਦ ਨੂੰ ਜ਼ਬਤ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਜ਼ੁਲਮ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਲਈ, ਮਨੀਬੇਨ ਨੇ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਸਰਦਾਰ ਪਟੇਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਅਤੇ ਨੋ-ਟੈਕਸ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ।[2]
ਬਾਰਡੋਲੀ ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ[ਸੋਧੋ]
ਬਰਡੋਲੀ ਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ 'ਤੇ 1928 ਵਿਚ ਬਰਤਾਨਵੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਟੈਕਸ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੋਰਸਦ ਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਤੰਗ-ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਸਰਦਾਰ ਵੱਲਭ ਭਾਈ ਪਟੇਲ ਨੂੰ ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਦਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ। ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਝਿਜਕਦੀਆਂ ਸਨ। ਪਟੇਲ, ਮਿਥੁਬੇਨ ਪੇਟਿਟ ਅਤੇ ਭਗਤੀਬਾ ਦੇਸਾਈ ਦੇ ਨਾਲ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜੋ ਆਖਰਕਾਰ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਮਰਦਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਸਨ। ਰੋਸ ਵਜੋਂ ਉਹ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਜ਼ਬਤ ਕੀਤੀ ਜ਼ਮੀਨ ’ਤੇ ਬਣੀਆਂ ਝੌਂਪੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰੁਕੇ।[2]
ਰਾਜਕੋਟ ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ[ਸੋਧੋ]
1938 ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਰਾਜਕੋਟ ਰਾਜ ਦੇ ਦੀਵਾਨ ਦੇ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਕਸਤੂਰਬਾ ਗਾਂਧੀ ਆਪਣੀ ਖਰਾਬ ਸਿਹਤ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਉਤਸੁਕ ਸੀ ਅਤੇ ਪਟੇਲ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਸਨ। ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਆਦੇਸ਼ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਕਸਤੂਰਬਾ ਗਾਂਧੀ ਨਾਲ ਦੁਬਾਰਾ ਮਿਲਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ।[2]
ਅਸਹਿਯੋਗ ਅੰਦੋਲਨ[ਸੋਧੋ]
ਉਸਨੇ ਨਾ-ਮਿਲਵਰਤਣ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲੂਣ ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਰਹੀ। 1930 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਸਹਾਇਕ ਬਣ ਗਈ, ਉਸ ਦੀਆਂ ਨਿੱਜੀ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦੀ ਵੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਕਿਉਂਕਿ ਮਨੀਬੇਨ ਪਟੇਲ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਵਚਨਬੱਧ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਰਤ ਛੱਡੋ ਅੰਦੋਲਨ, ਉਸਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ 1942 ਤੋਂ 1945 ਤੱਕ ਯਰਵਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਮਨੀਬੇਨ ਪਟੇਲ ਨੇ 1950 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੱਕ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਨੇੜਿਓਂ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ। ਮੁੰਬਈ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਬਾਕੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕਈ ਚੈਰੀਟੇਬਲ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਰਦਾਰ ਪਟੇਲ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਟਰੱਸਟ ਲਈ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਭਾਰਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਜੀਵਨ 'ਤੇ ਇੱਕ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮ ਦਾ ਲੇਖਾ ਜੋਖਾ ਕੀਤਾ।
ਅਸੂਲ[ਸੋਧੋ]
ਪਟੇਲ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਹ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਖਾਦੀ ਦੇ ਧਾਗਿਆਂ ਤੋਂ ਬੁਣੇ ਗਏ ਸਨ ਜੋ ਉਸ ਦੁਆਰਾ ਕੱਟੇ ਗਏ ਸਨ। ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਥਰਡ ਕਲਾਸ 'ਚ ਸਫਰ ਕਰਨ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੀ ਸੀ।[2]
ਚੋਣ ਕਰੀਅਰ[ਸੋਧੋ]
- 1952 : ਦੱਖਣੀ ਕੈਰਾ (ਉਰਫ਼ ਖੇੜਾ ) ਲੋਕ ਸਭਾ ਸੀਟ ਤੋਂ ਆਮ ਚੋਣਾਂ ਵਿਚ ਕਾਂਗਰਸ ਉਮੀਦਵਾਰ ਵਜੋਂ ਸ
- 1957 : ਆਮ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਆਨੰਦ ਲੋਕ ਸਭਾ ਸੀਟ ਜਿੱਤੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਕਾਂਗਰਸ ਉਮੀਦਵਾਰ ਅਮੀਨ ਦਾਦੂਭਾਈ ਮੂਲਜੀ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ[3]
- 1962 : ਆਨੰਦ ਲੋਕ ਸਭਾ ਸੀਟ ਤੋਂ ਸੁਤੰਤਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਨਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਮਹਿਡਾ ਤੋਂ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਉਮੀਦਵਾਰ ਵਜੋਂ ਹਾਰ ਗਏ[4]
- 1964 ਤੋਂ 1970 : ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਰਾਜ ਸਭਾ ਮੈਂਬਰ ਸ
- 1973 : ਕਾਂਗਰਸ (ਓ) ਉਮੀਦਵਾਰ ਵਜੋਂ ਸਾਬਰਕਾਂਠਾ ਤੋਂ ਉਪ-ਚੋਣ ਜਿੱਤ ਕੇ ਲੋਕ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਏ, ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਸ਼ਾਂਤੂਭਾਈ ਪਟੇਲ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ[5]
- 1977 : ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਉਮੀਦਵਾਰ ਵਜੋਂ ਨਟਵਰਲਾਲ ਅਮ੍ਰਿਤਲਾਲ ਪਟੇਲ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਆਮ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਮਹਿਸਾਨਾ ਲੋਕ ਸਭਾ ਸੀਟ ਜਿੱਤੀ[6]
ਉਪ ਪ੍ਰਧਾਨ[ਸੋਧੋ]
ਪਟੇਲ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਗੁਜਰਾਤ ਸੂਬਾਈ ਕਾਂਗਰਸ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਉਪ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਨ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਉਹ ਦੱਖਣੀ ਕੈਰਾ ਹਲਕੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਲੋਕ ਸਭਾ (1952-57) ਵਿੱਚ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਮੈਂਬਰ ਵਜੋਂ ਚੁਣੀ ਗਈ ਸੀ,[7] ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਲੋਕ ਸਭਾ (1957-62) ਵਿੱਚ ਆਨੰਦ ਤੋਂ।[8] ਉਹ ਗੁਜਰਾਤ ਰਾਜ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਸਕੱਤਰ (1953-56) ਅਤੇ ਉਪ ਪ੍ਰਧਾਨ (1957-64) ਵੀ ਸੀ। ਉਹ 1964 ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਸਭਾ ਲਈ ਚੁਣੀ ਗਈ ਅਤੇ 1970 ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰਹੀ। ਉਸ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਕਦੋਂ ਛੱਡੀ ਸੀ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਸਹੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੀ ਘਾਟ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਸ ਲਈ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਨੇ 1969 ਵਿੱਚ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਵੱਖ ਹੋਣ ਵੇਲੇ ਐਨਸੀਓ (ਕਾਂਗਰਸ-ਓ) ਨਾਲ ਰਹਿਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਭਰਾ ਦਹਿਆਭਾਈ ਪਟੇਲ 18 ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਮੁੰਬਈ ਮਹਾ-ਨਗਰ ਪਾਲਿਕਾ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਸੀ ਅਤੇ 1954 ਵਿੱਚ ਮੁੰਬਈ ਦਾ ਮੇਅਰ ਸੀ। 1957 ਵਿੱਚ ਉਹ ਮਹਾ ਗੁਜਰਾਤ ਜਨਤਾ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸੁਤੰਤਰ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ। 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਦਹਿਆਭਾਈ ਸੁਤੰਤਰ ਪਾਰਟੀ ਨਾਲ ਰਾਜ ਸਭਾ ਮੈਂਬਰ ਸਨ; ਸੁਤੰਤਰ ਪਾਰਟੀ ਅਤੇ NCO (ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਮੋਰਾਰਜੀ ਦੇਸਾਈ ਦਾ ਕਾਂਗਰਸ ਗਰੁੱਪ) ਦੋਵੇਂ ਸਾਲ 1967-1971 ਦੌਰਾਨ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸਨ। ਮਨੀਬੇਨ ਪਟੇਲ ਨੇ 1971 ਦੀਆਂ ਲੋਕ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਨਹੀਂ ਲੜੀਆਂ ਸਨ। ਉਹ 1973 ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਸਭਾ ਲਈ ਚੁਣੀ ਗਈ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਸਾਬਰਕਾਂਠਾ ਤੋਂ ਉਪ-ਚੋਣ ਜਿੱਤੀ, ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਸ਼ਾਂਤੂਭਾਈ ਪਟੇਲ ਨੂੰ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਫਰਕ ਨਾਲ ਹਰਾਇਆ।
ਉਹ 1977 ਵਿੱਚ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਟਿਕਟ ਉੱਤੇ ਮੇਹਸਾਣਾ ਤੋਂ ਲੋਕ ਸਭਾ ਲਈ ਚੁਣੀ ਗਈ ਸੀ।[9]
ਉਹ 1990 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿਦਿਆਪੀਠ, ਵੱਲਭ ਵਿਦਿਆਨਗਰ, ਬਾਰਡੋਲੀ ਸਵਰਾਜ ਆਸ਼ਰਮ ਅਤੇ ਨਵਜੀਵਨ ਟਰੱਸਟ ਸਮੇਤ ਕਈ ਵਿਦਿਅਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਸੀ।
2011 ਵਿੱਚ, ਸਰਦਾਰ ਵੱਲਭ ਭਾਈ ਪਟੇਲ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਟਰੱਸਟ ਨੇ ਨਵਜੀਵਨ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ, ਉਸਦੀ ਗੁਜਰਾਤੀ ਡਾਇਰੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ।[10][11]
ਕੰਮ[ਸੋਧੋ]
- ਸਰਦਾਰ ਪਟੇਲ ਦੀ ਅੰਦਰੂਨੀ ਕਹਾਣੀ: ਮਨੀਬੇਨ ਪਟੇਲ ਦੀ ਡਾਇਰੀ, 1936-50, ਮਨੀਬੇਨ ਪਟੇਲ ਦੁਆਰਾ। ਐਡ. ਪ੍ਰਭਾ ਚੋਪੜਾ। ਵਿਜ਼ਨ ਬੁੱਕਸ, 2001। .
ਹਵਾਲੇ[ਸੋਧੋ]
- ↑ Joginder Kumar Chopra (1993). Women in the Indian parliament: a critical study of their role. Mittal Publications. p. 174. ISBN 978-81-7099-513-5.
- ↑ 2.0 2.1 2.2 2.3 2.4 Sushila Nayar; Kamla Mankekar, eds. (2003). Women Pioneers In India's Renaissance. National Book Trust, India. p. 469. ISBN 81-237-3766 1.
- ↑ "Statistical Report General Election Archive, 1957 (Vol I, II)". Election Commission of India. Retrieved 9 November 2020.
- ↑ "Statistical Report General Election Archive, 1962 (Vol I, II)". Election Commission of India. Retrieved 9 November 2020.
- ↑ "The political dynasty nobody is talking about: Sardar Patel's". 31 October 2018.
- ↑ "Statistical Report General Election Archive, 1973 (Vol I, II)". Election Commission of India. Retrieved 9 November 2020.
- ↑ "Archived copy" (PDF). Archived from the original (PDF) on 4 April 2014. Retrieved 2014-06-02.
{{cite web}}: CS1 maint: archived copy as title (link) - ↑ "Archived copy" (PDF). Archived from the original (PDF) on 8 October 2014. Retrieved 3 August 2015.
{{cite web}}: CS1 maint: archived copy as title (link) - ↑ "Lok Sabha Website Members Biodata". Archived from the original on 11 March 2016. Retrieved 2015-08-02.
- ↑ Vashi, Ashish (8 June 2011). "Knowing Sardar Patel through his daughter's diary". The Times of India. Ahmedabad. Archived from the original on 8 July 2012. Retrieved 2013-06-02.
- ↑ Datta, V. N. (30 September 2001). "Patel's Legacy". The Tribune. Retrieved 2013-06-02.