ਮੱਟੂ ਪੋਂਗਲ
| ਮੱਟੂ ਪੋਂਗਲ மாட்டுப் பொங்கல் | |
|---|---|
| ਮਨਾਉਣ ਵਾਲੇ | ਤਾਮਿਲ ਲੋਕ |
| ਕਿਸਮ | ਤਾਮਿਲ ਤਿਉਹਾਰ |
| ਮਹੱਤਵ | ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਣ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਣ ਲਈ ਧੰਨਵਾਦ |
| ਜਸ਼ਨ | ਦਾਵਤ |
| ਮਿਤੀ | ਤਾਮਿਲ ਕੈਲੰਡਰ ਵਿੱਚ ਥਾਈ ਮਹੀਨੇ ਦਾ ਦੂਜਾ ਦਿਨ |
ਮੱਟੂ ਪੋਂਗਲ ( ਤਮਿਲ਼: மாட்டுப் பொங்கல்/பட்டிப் பொங்கல் ਚਾਰ ਦਿਨਾਂ ਪੋਂਗਲ ਤਿਉਹਾਰ ਦਾ ਤੀਜਾ ਦਿਨ ਹੈ। ਗ੍ਰੇਗੋਰੀਅਨ ਕੈਲੰਡਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ 16 ਜਨਵਰੀ ਨੂੰ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਤਿਉਹਾਰ ਦਾ ਨਾਮ ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਹੋਰ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਕਰਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਕਰ ਸੰਕ੍ਰਾਂਤੀ ਇੱਕ ਤਿਉਹਾਰ ਹੈ ਜੋ ਧਨੁ ਰਾਸ਼ੀ ਤੋਂ ਮਕਰ ਰਾਸ਼ੀ ਤੱਕ ਸੂਰਜ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਪਤਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਤਮਿਲ ਕੈਲੰਡਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ 14 ਜਨਵਰੀ ਨੂੰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।
ਤਾਮਿਲ ਵਿੱਚ, "ਮੱਟੂ" ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ਬਲਦ ਹੈ ਅਤੇ ਪੋਂਗਲ ਦਾ ਇਹ ਦਿਨ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਜਸ਼ਨ ਲਈ ਹੈ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬਲਦ ਜੋ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਫਸਲਾਂ ਉਗਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਨ ਲਈ ਸਖ਼ਤ ਮਿਹਨਤ ਕਰਕੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਅਗਲੇ ਦਿਨ, 15 ਜਨਵਰੀ ਨੂੰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। . ਇਹ ਤਿਉਹਾਰ ਸ਼੍ਰੀਲੰਕਾ ਦੀ ਨਸਲੀ ਤਮਿਲ ਆਬਾਦੀ ਦੁਆਰਾ ਵੀ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[1][2][3][4][5]
ਤਿਉਹਾਰ ਦਾ ਦਿਨ ਵੀ ਇੱਕ ਖਾਸ ਮੌਕਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨ, ਅਮੀਰ ਅਤੇ ਗਰੀਬ, ਬੁੱਢੇ ਅਤੇ ਨੌਜਵਾਨ ਸਾਰੇ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਅਤੇ ਨਸਲ ਦੇ ਬੰਦੋਬਸਤ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਤਿਉਹਾਰ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਮੌਕਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਤਾਜ਼ੀ ਫ਼ਸਲ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਮਿਠਾਈਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨਾਲ, ਸਗੋਂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਅਤੇ ਪੰਛੀਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਸਾਂਝਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਮੌਸਮ ਦੀ ਤਬਦੀਲੀ ਨੂੰ ਵੀ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।[6][7]
ਨਾਮ ਅਤੇ ਦੰਤਕਥਾ
[ਸੋਧੋ]ਮੱਟੂ ਪੋਂਗਲ ਦੋ ਤਾਮਿਲ ਸ਼ਬਦਾਂ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ; "ਮੱਟੂ", ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ 'ਬਲਦ', ਅਤੇ "ਪੋਂਗਲ", ਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਹੈ 'ਉਬਲੇ ਹੋਏ ਚਾਵਲ' (ਇੱਕ ਚੌਲ ਅਤੇ ਦਾਲ ਪਕਵਾਨ) ਪਰ ਅਲੰਕਾਰਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ।[8][9]ਪੋਂਗਲ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ "ਜਣਨ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਨਵੀਨੀਕਰਨ" ਦੇ ਜਸ਼ਨ ਨੂੰ ਵੀ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਾਨਸੂਨ ਦੇ ਮੌਸਮ ਦੇ ਅੰਤ ਅਤੇ ਚੌਲਾਂ (ਝੋਨੇ) ਦੀ ਫਸਲ ਦੀ ਕਟਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਜਾਂ ਚਾਰ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[10]
ਮੱਟੂ ਪੋਂਗਲ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਇੱਕ ਕਥਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਦੇਵਤਾ ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਆਪਣਾ ਬਲਦ ਨੰਦੀ (ਸ਼ਿਵ ਦਾ ਪਹਾੜ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ) ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਲਈ ਸਵਰਗ ਤੋਂ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਭੇਜਿਆ ਕਿ ਉਹ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਤੇਲ ਦਾ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਰ ਖਾਣਾ ਖਾਣ। . ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਨੰਦੀ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਰ ਤੇਲ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਖਾਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ। ਭੋਜਨ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਇਸ ਸਲਾਹ ਤੋਂ ਸ਼ਿਵ ਨਾਰਾਜ਼ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ ਆ ਕੇ, ਨੰਦੀ ਨੂੰ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਸਥਾਈ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਖਾਣ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੀ ਵਾਧੂ ਖੁਰਾਕੀ ਫਸਲਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕਰਨ ਲਈ ਭਜਾ ਦਿੱਤਾ।[11]
ਜਲੀਕੱਟੂ
[ਸੋਧੋ]
ਜਲੀਕੱਟੂ (ਬੁੱਲ ਸ਼ਾ.ਅ. ਗਲੇ ਲਗਾਉਣਾ) ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਮੱਟੂ ਪੋਂਗਲ ਦੇ ਜਸ਼ਨਾਂ ਦੀ ਦੁਪਹਿਰ ਜਾਂ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਆਯੋਜਿਤ ਇੱਕ ਬਲਦ ਟੇਮਿੰਗ ਪਿੰਡ ਦੀ ਖੇਡ ਸੀ। ਇਹ ਖੇਡ ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਮਦੁਰਾਈ, ਤਿਰੂਚਿਰਾਪੱਲੀ ਅਤੇ ਤੰਜਾਵੁਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੀ। ਇਸ ਦਿਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਬਲਦਾਂ ਦੀ ਦਿਨ-ਰਾਤ ਪੂਜਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਚਾਰੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿੰਗਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਕਿਆਂ ਜਾਂ ਨੋਟਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੈਸਿਆਂ ਦੇ ਬੰਡਲਾਂ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਨੌਜਵਾਨ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੇ ਅਜਿਹੇ ਬਲਦਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕੀਤਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੱਤ ਮਾਰੀ ਅਤੇ ਸਿੰਗ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹੇ ਹੋਏ ਪੈਸੇ ਵਾਪਸ ਲੈ ਲਏ। ਜੇ ਉਹ ਅਸਫਲ ਹੋ ਗਏ ਤਾਂ ਬਲਦ ਭੱਜ ਗਏ ਅਤੇ ਅਗਲੀ ਸਵੇਰ ਹੀ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੇ। ਪਰ ਇਹ ਖੇਡ ਦਾ ਇੱਕ ਹਲਕਾ ਰੂਪ ਸੀ ਜੋ 500 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।[12][13] ਇਹ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਖੇਡ ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਵਿੱਚ ਨਾਇਕ ਸ਼ਾਸਨ ਦੌਰਾਨ ਬਦਲ ਗਈ ਇੱਕ ਨੁਕਸਾਨਦੇਹ ਬਲਦ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਖੇਡ ਤੋਂ ਇਹ ਜਲੀਕੱਟੂ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਈ, ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਖੂਨੀ ਬਲਦ-ਕੁਸ਼ਤੀ ਖੇਡ ਹੈ ਜੋ ਹੁਣ ਪੂਰੇ ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਮੱਟੂ ਪੋਂਗਲ ਮਨਾਉਣ ਲਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। .[14] ਜਲੀਕੱਟੂ, ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਖੇਡ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਵਿੱਚ ਨੀਲਗਿਰੀਸ ਵਿੱਚ ਕਰਿਕੀਯੂਰ ਵਿਖੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸਤਹਾਂ 'ਤੇ ਖੋਜੀਆਂ ਗਈਆਂ 'ਬਲਦ ਪਿੱਛਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਖੇਡ' ਦੀਆਂ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਪੇਂਟਿੰਗਾਂ ਤੋਂ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ 2,000 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਅਤੇ 1,500 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹਨ[14]
ਹੋਰ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ
[ਸੋਧੋ]ਹਿੰਦੂ ਮੌਸਮੀ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦੇ ਆਯੋਜਨ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ 'ਤੇ ਅਧਿਐਨ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਵ-ਇਤਿਹਾਸਕ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਲ, ਇਹ ਸੰਕੇਤ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਸੰਜੋਗ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ।[15]ਸਰਦੀਆਂ ਦੇ ਸੰਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੋਹਾਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸੂਰਜ ਦੇ ਮਕਰ ਰਾਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਤਾਰੀਖ ਹੈ ਜੋ ਮਕਰ ਸੰਕ੍ਰਾਂਤੀ (ਉੱਤਰਾਯਣ ਭਾਵ ਉੱਤਰੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਵਾਪਸੀ) ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦੀ ਹੈ, ਨਵੇਂ ਸਾਲ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਦਿਨ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਮਾਘ ਮਹੀਨੇ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਤਾਮਿਲ ਕੈਲੰਡਰ ਇਹ 21 ਦਸੰਬਰ ਪ੍ਰਤੀ ਈਸਾਈ ਤਾਰੀਖ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਬੱਕਰੀ ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਕੈਲੰਡਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਮੱਧ ਜਨਵਰੀ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮਕਰ ਸੰਕ੍ਰਾਂਤੀ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਮਨਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਮੱਟੂ ਪੋਂਗਲ (ਪਸ਼ੂਆਂ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ) ਦੇ ਨਾਲ ਸੂਰਜ ਦੇ ਮਕਰ ਰਾਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। (ਤਿਉਹਾਰ ਦੀਆਂ ਤਾਰੀਖਾਂ ਵਿੱਚ ਥੋੜਾ ਜਿਹਾ ਭਿੰਨਤਾ ਹੈ, ਸਾਲ ਦਰ ਸਾਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਮਕਰ ਸੰਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨੂੰ ਮਨਾਉਣ ਦਾ ਸਾਰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਹੈ)। ਮੱਟੂ ਪੋਂਗਲ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਪੂਜਾ 17 ਜਨਵਰੀ ਨੂੰ ਰੋਮ ਵਿੱਚ ਸੇਂਟ ਐਂਥਨੀ ਦਿਵਸ ਵਜੋਂ ਆਯੋਜਿਤ ਕੈਥੋਲਿਕ ਸਮਾਰੋਹ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸਮਾਨਤਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਪਸ਼ੂਆਂ (ਗਾਂ, ਘੋੜੇ, ਬੱਕਰੀਆਂ, ਖੋਤੇ ਅਤੇ ਹੋਰ) ਨੂੰ ਅਸੀਸ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਵਿਲਸਨ ਨੇ ਰੂਪਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ:[16]
ਹਵਾਲੇ
[ਸੋਧੋ]- ↑ Tourist Guide to Tamil Nadu. Sura Books. 2010. p. 9. ISBN 978-81-7478-177-2. Retrieved 31 December 2009.
- ↑ Bhalla, Kartar Singh (2005). Let's Know Festivals of India. Star Publications. p. 16. ISBN 81-7650-165-4. Retrieved 31 December 2009.
{{cite book}}:|work=ignored (help) - ↑ "Mattu Pongal". Retrieved 26 December 2009.
- ↑ "Pongal: Meaning & Significance". Retrieved 26 December 2009.
- ↑ Verma, Manish (2000). Fasts and festivals of India. Diamond Pocket Books (P) Ltd. pp. 74–75. ISBN 81-7182-076-X.
{{cite book}}:|work=ignored (help) - ↑ "Mattu Pongal". Retrieved 26 December 2009.
- ↑ Verma, Manish (2000). Fasts and festivals of India. Diamond Pocket Books (P) Ltd. pp. 74–75. ISBN 81-7182-076-X.
{{cite book}}:|work=ignored (help) - ↑ Journal of social research, Volume 11. Council of Social and Cultural Research, Bihar, Ranchi University. Dept. of Anthropology, Ranchi, India (City) University Dept. of Anthropology. 1968. pp. 152–153. Retrieved 26 December 2009.
{{cite book}}:|work=ignored (help) - ↑ Wilson, Horace Hayman; Reinhold Rost (1862). Essays and lectures on the religions of the Hindus, Volume 2. Trüber & Co. pp. 170–173. Retrieved 26 December 2009.
{{cite book}}:|work=ignored (help) - ↑ Bartok, Mira; Esther Grisham; Christine Ronan (1997). South India. Good Year Books. p. 18. ISBN 0-673-36359-7. Retrieved 1 January 2010.
{{cite book}}:|work=ignored (help) - ↑ Bhalla, Kartar Singh (2005). Let's Know Festivals of India. Star Publications. p. 16. ISBN 81-7650-165-4. Retrieved 31 December 2009.
{{cite book}}:|work=ignored (help) - ↑ Tourist Guide to Tamil Nadu. Sura Books. 2010. p. 9. ISBN 978-81-7478-177-2. Retrieved 31 December 2009.
- ↑ Bhalla, Kartar Singh (2005). Let's Know Festivals of India. Star Publications. p. 16. ISBN 81-7650-165-4. Retrieved 31 December 2009.
{{cite book}}:|work=ignored (help) - ↑ 14.0 14.1 "Bull chasing, an ancient Tamil tradition". The Hindu. 17 January 2008. Archived from the original on 10 January 2009. Retrieved 1 January 2010.
{{cite web}}: More than one of|archivedate=and|archive-date=specified (help); More than one of|archiveurl=and|archive-url=specified (help) - ↑ Robertson, John M. (2004). Christianity and Mythology. Kessinger Publishing. ISBN 0-7661-8768-3. Retrieved 31 December 2009.
{{cite book}}:|work=ignored (help) - ↑ Robertson pp.178–179