ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ

ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ ਇਸਲਾਮੀ ਗਣਰਾਜ (ਫ਼ਾਰਸੀ: جمهوری اسلامی افغانستان) ਦੱਖਣ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਦੇਸ਼ ਹੈ, ਜੋ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਜ਼ਮੀਨ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਅਕਸਰ ਇਸ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਲਗਾਤਾਰ ਚੱਲ ਰਹੇ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਕਦੇ ਮੱਧ ਪੂਰਬ ਤੇ ਕਦੇ ਦੱਖਣ ਏਸ਼ੀਆ ਨਾਲ ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ, ਉੱਤਰ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਚੀਨ, ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਤਾਜਿਕਿਸਤਾਨ, ਕਜ਼ਾਖ਼ਸਤਾਨ ਅਤੇ ਤੁਰਕਮੇਨਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਇਰਾਨ ਹੈ।

ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਫਾਰਸ ਅਤੇ ਸ਼ਕ ਸਾਮਰਾਜਾਂ ਦਾ ਅੰਗ ਰਿਹਾ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ ਕਈ ਸਮਰਾਟਾਂ, ਆਕਰਮਣਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਜੇਤੂਆਂ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੇਸ਼ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਕੰਦਰ, ਫਾਰਸੀ ਸ਼ਾਸਕ ਦਾਰਾ ਪਹਿਲਾਂ, ਤੁਰਕ, ਮੁਗਲ ਸ਼ਾਸਕ ਬਾਬਰ, ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ, ਨਾਦਿਰ ਸ਼ਾਹ ਇਤਆਦਿ ਦੇ ਨਾਮ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸੈਨਾਵਾਂ ਨੇ ਵੀ ਕਈ ਵਾਰ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ।1978 ਵਿੱਚ ਸੋਵੀਅਤ ਫੋਜਾਂ ਨੇ ਵੀ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਅੰਦਰ ਦਖਲ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਉਥੋ ਦੇ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਸੱਤਾ ਤੋਂ ਲਾਹ ਕੇ ਅਫਗਾਨੀ ਕਵੀ(ਜੋ ਇੱਕ ਕਮਿਉਨਿਸਟ ਆਗੂ ਵੀ ਸੀ)ਤਰਾਕੀ ਨੂੰ ਸੱਤਾ ਤੇ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ|ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੇ ਸੋਉਦੀ ਅਰਬ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਧਾਰਮਿਕ ਜਨੂੰਨ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਇਸਲਾਮਿਕ ਜਿਹਾਦ ਦਾ ਨਾਹਰਾ ਦਿੱਤਾ,ਜਿਸਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਹਨ, ਤਾਲਿਬਾਨ ਤੇ ਅਲ-ਕਾਇਦਾ ਵਰਗੇ ਸੰਗਠਨ|ਸੋਵੀਅਤ ਫੋਜਾਂ ਦੀ ਵਾਪਸੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤਾਲਿਬਾਨ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸਨੇ ਰਾਜ ਪਲਟਾ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਨਾਜੀਬੁਉਲਾ ਨੂੰ ਕਾਬਲ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰੇਆਮ ਖੰਬੇ ਨਾਲ ਲਟਕਾ ਕੇ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ| ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਅਮਰੀਕਾ ਦੁਆਰਾ ਤਾਲੇਬਾਨ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਨਾਟੋ (NATO) ਦੀਆਂ ਸੈਨਾਵਾਂ ਉੱਥੇ ਬਣੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ।

ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨਗਰ ਹਨ-ਰਾਜਧਾਨੀ ਕਾਬਲ, ਕੰਧਾਰ। ਇੱਥੇ ਕਈ ਨਸਲ ਦੇ ਲੋਕ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪਸ਼ਤੂਨ (ਪਠਾਨ ਜਾਂ ਅਫਗਾਨ) ਸਭ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਉਜਬੇਕ, ਤਾਜਿਕ, ਤੁਰਕਮੇਨ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਦੀ ਮੁੱਖ ਬੋਲੀ ਪਸ਼ਤੋ ਹੈ। ਫ਼ਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਅਫਗਾਨ ਰੂਪ ਨੂੰ ਦਾਰੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ ਦਾ ਨਾਮ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਅਤੇ ਸਤਾਨ ਤੋਂ ਮਿਲ ਕੇ ਬਣਿਆ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਸ਼ਬਦੀ ਅਰਥ ਹੈ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ। ਸਤਾਨ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੇ ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਵਿੱਚ ਹੈ ਜਿਵੇਂ- ਪਾਕਿਸਤਾਨ, ਤੁਰਕਮੇਨਿਸਤਾਨ, ਕਜ਼ਾਖ਼ਸਤਾਨ, ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਗੈਰਾ ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਭੌਂ ਜਾਂ ਦੇਸ਼। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਦਾ ਅਰਥ ਇੱਥੇ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਗਿਣਤੀ ਨਸਲ (ਪਸ਼ਤੂਨ) ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਅਫਗਾਨ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਅਵਗਾਨ ਤੋਂ ਨਿਕਲਿਆ ਹੋਇਆ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਧਿਆਨ ਰਹੇ ਕਿ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਸ਼ਬਦ ਵਿੱਚ ਗ਼ ਦੀ ਧੁਨੀ ਹੈ ਅਤੇ ਗ ਦੀ ਨਹੀਂ।

ਇਤਿਹਾਸ

ਅੱਜ ਜੋ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਹੈ ਉਸਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਉਨ੍ਹੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਤੈਅ ਹੋਇਆ। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ ਸ਼ਬਦ ਕਿੰਨਾ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ ਇਸ ਉੱਤੇ ਤਾਂ ਵਿਵਾਦ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਉੱਤੇ ਇੰਨਾ ਤੈਅ ਹੈ ਕਿ 1700 ਇਸਵੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ ਨਾਮ ਦਾ ਕੋਈ ਰਾਜ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਸਿਕੰਦਰ ਦਾ ਹਮਲਾ 328 ਈਪੂਃ ਵਿੱਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਹੋਇਆ ਜਦੋਂ ਇੱਥੇ ਅਕਸਰ ਫਾਰਸ ਦੇ ਹਖਾਮਨੀ ਸ਼ਾਹਾਂ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਗਰੇਕੋ-ਬੈਕਟਰਿਅਨ ਸ਼ਾਸਨ ਵਿੱਚ ਬੋਧੀ ਧਰਮ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰਾ ਹੋਇਆ। ਈਰਾਨ ਦੇ ਪਾਰਥੀਅਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ੱਕਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵੰਡਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਅਜੋਕੇ ਭੂਭਾਗ ਉੱਤੇ ਸਾਸਾਨੀ ਸ਼ਾਸਨ ਆਇਆ। ਫਾਰਸ ਉੱਤੇ ਇਸਲਾਮੀ ਫਤਿਹ ਦਾ ਸਮਾਂ ਕਈ ਸਾਮਰਾਜਾਂ ਦਾ ਰਿਹਾ। ਪਹਿਲਾਂ ਬਗਦਾਦ ਸਥਿਤ ਅੱਬਾਸੀ ਖਿਲਾਫਤ, ਫਿਰ ਖੋਰਾਸਾਨ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰਤ ਸਾਮਾਨੀ ਸਾਮਰਾਜ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਗਜਨਾ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ। ਗਜਨਾ ਉੱਤੇ ਗੋਰ ਦੇ ਫਾਰਸੀ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਜਦੋਂ ਅਧਿਕਾਰ ਜਮਾਂ ਲਿਆ ਤਾਂ ਇਹ ਗੌਰੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਅੰਗ ਬਣ ਗਿਆ। ਮੱਧ-ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਕਈ ਅਫਗਾਨ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਸੱਤਾ ਉੱਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂ ਕਰਨ ਦਾ ਜਤਨ ਕੀਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਲੋਧੀ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦਾ ਨਾਮ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਇਲਾਵਾ ਵੀ ਕਈ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਮਲਾਵਾਰਾਂ ਨੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ ਸ਼ਾਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮਦਦ ਨਾਲ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਾਬਰ, ਨਾਦਿਰ ਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਕੁੱਝ ਖੇਤਰ ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਅੰਗ ਸਨ।

ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ ਉੱਤੇ ਖ਼ੁਦਮੁਖ਼ਤਿਆਰ ਕਾਇਮ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਅਫਗਾਨ (ਯਾਨੀ ਪਸ਼ਤੂਨ) ਸੀ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਏ ਕਈ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਵਿੱਚ ਸਰਹੱਦ ਉਂਨੀਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਤੈਅ ਕੀਤੀ। 1933 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 1973 ਤੱਕ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ ਉੱਤੇ ਸਾਫ਼ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਰਿਹਾ ਜੋ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਨ ਰਿਹਾ। ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਸ਼ਾਸਨ ਅਤੇ ਸੋਵੀਅਤ ਦਾਖਲ ਹੋਏ। 1979 ਵਿੱਚ ਸੋਵੀਅਤਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਜਾਣਾ ਪਿਆ। ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭਜਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮੁਜਾਹਿਦੀਨ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹੱਥ ਰਿਹਾ ਸੀ। 1997 ਵਿੱਚ ਤਾਲਿਬਾਨ ਜੋ ਸੁੰਨੀ ਕੱਟੜਵਾਦੀ ਸਨ ਨੇ ਸੱਤਾ ‘ਤੇ ਕਾਬਜ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਨੂੰ ਬੇਦਖ਼ਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਸਾਥ ਮਿਲਿਆ ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਹੋ ਗਏ। 2001 ਵਿੱਚ ਅਮਰੀਕਾ ਉੱਤੇ ਹਮਲੇ ਦੇ ਬਾਅਦ ਇੱਥੇ ਨਾਟੋ ਦੀ ਫੌਜ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ।

ਧਰਮ

ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਧਰਮ^[1]

ਸੁੰਨੀ ਇਸਲਾਮ			84.7–89.7%
ਇਮਾਮਿਆਯਾਹ			7–15%
ਇਸਮਾਈਲੀ			4.5%
ਹੋਰ ਧਰਮ			0.5%

ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ ਦੀ 99% ਆਬਾਦੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹੈ। ਇਥੇ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹਨ। ਇਹ ਲੋਕ ਜਿਆਦਾਤਰ ਕਾਬਲ ਅਤੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨਗਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।^[2]^[3] ਸਿਕੰਦਰ ਮਹਾਨ ਦੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜੋਰਾਸਤਰੀਅਨ ਧਰਮ ਦਾ ਇੱਥੇ ਬੋਲ ਬਾਲਾ ਸੀ। 320-185 ਈ ਪੂਰਵ ਮੋਰੀਅਨ ਕਾਲ ਸਮੇਂ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦਾ ਪਸਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ , ਸਮਰਾਟ ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਰਾਜ ਸਮੇਂ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਇੱਥੇ ਆਪਣੇ ਸਿਖਰ ਤੇ ਸੀ।^[4]ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ ਉੱਤੇ ਇਸਲਾਮੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੀ ਫਤਿਹ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਜਨਤਾ ਬਹੁ-ਧਾਰਮਿਕ ਸੀ। ਬੁੱਧੀ ਧਰਮ ਦੇ ਦੋ ਪੈਰੋਕਾਰ ਵਧੇਰੇ ਸਨ। ਸਤਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿੱਚ ਇਸਲਾਮ ਦਾ ਪਸਾਰ ਇੱਥੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। 11ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਿਰਾਂ ਤੇ ਬੋਧੀ ਮੱਠਾਂ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਜਾਂ ਮਸੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।^[5]2001 ਵਿੱਚ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ 2.7 ਕਰੋੜ ਅਬਾਦੀ ਵਿੱਚ 99% ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ 84 % ਸੁੰਨੀ ਹਨ ਤੇ ਕੇਵਲ 15% ਸ਼ੀਆ ਮੁਸਲਮ ਹਨ।^[4]

ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕੀ ਵੰਡ

ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਕੁਲ 34 ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਵਿਭਾਗ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਹਨ -

ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋ

ਹੋਰ ਪੜ੍ਹੋ

ਕਿਤਾਬਾਂ

Banting, Erinn. (2003). Afghanistan the People. Crabtree Publishing Company. ISBN 978-0-7787-9336-6. Archived from the original on 12 January 2014.
Bleaney, C. H; Gallego, María Ángeles (2006). Afghanistan: a bibliography. BRILL. ISBN 978-90-04-14532-0. Archived from the original on 12 January 2014.
Clements, Frank (2003). Conflict in Afghanistan: a Historical Encyclopedia. ABC-CLIO. ISBN 978-1-85109-402-8. Archived from the original on 12 January 2014.
Fowler, Corinne (2007). Chasing Tales: Travel Writing, Journalism and the History of British Ideas About Afghanistan. Rodopi. ISBN 978-90-420-2262-1. Archived from the original on 12 January 2014.
Griffiths, John C (2001). Afghanistan: a History of Conflict. Carlton Books. ISBN 978-1-84222-597-4. Archived from the original on 12 January 2014.
Habibi, Abdul Hai (2003). Afghanistan: an Abridged History. Fenestra Books. ISBN 978-1-58736-169-2.
Hopkins, B.D. (2008). The Making of Modern Afghanistan. Palgrave Macmillan. ISBN 978-0-230-55421-4. Archived from the original on 12 January 2014.
Johnson, Robert (2011). The Afghan Way of War: How and Why They Fight. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-979856-8.

Levi, Peter (1972). The Light Garden of the Angel King: Journeys in Afghanistan. Collins. ISBN 978-0-00-211042-6. Archived from the original on 12 January 2014.
Malleson, George Bruce (2005). History of Afghanistan, from the Earliest Period to the Outbreak of the War of 1878 (Elibron Classic Replica ed.). Adamant Media Corporation. ISBN 978-1-4021-7278-6. Archived from the original on 2 January 2014.
Olson, Gillia M (2005). Afghanistan. Capstone Press. ISBN 978-0-7368-2685-3. Archived from the original on 12 January 2014.
Omrani, Bijan; Leeming, Matthew (2011). Afghanistan: A Companion and Guide (2nd ed.). Odyssey Publications. ISBN 978-962-217-816-8.
Reddy, L.R. (2002). Inside Afghanistan: End of the Taliban Era?. APH Publishing. ISBN 978-81-7648-319-3.
Romano, Amy (2003). A Historical Atlas of Afghanistan. The Rosen Publishing Group. ISBN 978-0-8239-3863-6.
Runion, Meredith L. (2007). The History of Afghanistan. Greenwood Publishing Group. ISBN 978-0-313-33798-7.

ਲੇਖ

Meek, James. Worse than a Defeat. London Review of Books, Vol. 36, No. 24, December 2014, pages 3–10

ਹਵਾਲੇ

↑ http://gulf2000.columbia.edu/images/maps/Afghanistan_Religion_lg.png
↑ Lavina Melwani. "Hindus Abandon Afghanistan". Hinduism Today. Archived from the original on 11 January 2007. Retrieved 19 May 2012.
↑ Majumder, Sanjoy (25 September 2003). "Sikhs struggle in Afghanistan". BBC News. Archived from the original on 22 February 2009. Retrieved 19 May 2012.
↑ ^4.0 ^4.1 Internet Archive, Amy (2003). A historical atlas of Afghanistan. New York : Rosen Pub. Group. ISBN 978-0-8239-3863-6.
↑ "Chapter 1: Religious Affiliation". The World’s Muslims: Unity and Diversity. Pew Research Center's Religion & Public Life Project. 9 August 2012. Retrieved 4 September 2013.