ਕ੍ਰੋਧ
ਕ੍ਰੋਧ (ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ: Krodh; ਗੁਰਮੁਖੀ: ਕਰੋਧ, ਹਿੰਦੀ: क्रोध) ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਕ੍ਰੋਧ (क्रोध) ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕ੍ਰੋਧ ਜਾਂ ਗੁੱਸਾ।[1] ਇਹ ਮਨ ਦੀ ਇੱਕ ਅਵਸਥਾ ਹੈ ਜੋ ਸਿੱਖ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਵਿੱਚ ਇੱਛਾ ਦੇ ਬਸੰਤ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ ਅਤੇ ਪੰਜ ਬੁਰਾਈਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵਰਗੀਕ੍ਰਿਤ ਹੈ।
| 1 | ਕਾਮ |
| 2 | ਕ੍ਰੋਧ |
| 3 | ਲੋਭ (ਲਾਲਚ) |
| 4 | ਮੋਹ |
| 5 | ਅਹੰਕਾਰ (ਹਉਮੈ) |
ਸ਼ਰਤਾਂ
[ਸੋਧੋ]ਸਿੱਖ ਸਿਧਾਂਤ ਵਿੱਚ ਇਸ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਨਾਮ ਦੇਣ ਲਈ ‘ਕ੍ਰੋਧ’ ਅਤੇ ‘ਕੋਪ’ (ਇੱਕ ਸਮਾਨਾਰਥੀ) ਸ਼ਬਦ ਵਰਤੇ ਗਏ ਹਨ।
ਵਰਣਨ
[ਸੋਧੋ]ਇਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਈ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਭੜਕਾਹਟ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਸਰੀਰਕ ਹਿੰਸਾ ਤੱਕ। ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ, ਕ੍ਰੋਧ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਾਮ (ਪੰਜ ਚੋਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੋਰ) ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ - "ਕਾਮ ਕ੍ਰੋਧ" ਵਜੋਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਮਿਲਾਪ ਸਿਰਫ਼ ਤਾਲ-ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਕ੍ਰੋਧ ਕਾਮ (ਇੱਛਾ) ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਵਿਉਤਪੰਨ ਹੈ। ਬਾਅਦ ਵਾਲਾ ਜਦੋਂ ਨਾਕਾਮ ਜਾਂ ਅਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਗ੍ਰੰਥ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰੋਧ ਨੂੰ ਅੱਗ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਨਦੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵਜੋਂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਦੁਸ਼ਟਤਾ, ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ, ਅਤੇ ਰਾਜਸ਼ਾਹੀ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਧਰਮੀ ਗੁੱਸਾ ਜਾਂ ਨਾਰਾਜ਼ਗੀ ਨੂੰ ਕ੍ਰੋਧ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਣਚਾਹੇ ਜਨੂੰਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਅੰਦਰ ਮੌਜੂਦ ਕਈ ਤੁਕਾਂ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਅਤੇ ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਦੁਆਰਾ ਰਚੀਆਂ ਗਈਆਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨੈਤਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ, ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਨੂੰ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਬਿਆਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।
ਹੱਲ
[ਸੋਧੋ]ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚੋਂ ਕ੍ਰੋਧ ਦੇ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦਾ ਟੀਚਾ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਕ੍ਰੋਧ ਨੂੰ ਨਿਮਰਤਾ ਦੁਆਰਾ ਅਤੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਭਰੋਸਾ ਰੱਖਣ ਦੁਆਰਾ ਕਾਬੂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਹਵਾਲੇ
[ਸੋਧੋ]"ਹਿੰਸਾ, ਮੋਹ, ਲੋਭ ਅਤੇ ਕ੍ਰੋਧ," ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ , "ਅੱਗ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਨਦੀਆਂ ਵਾਂਗ ਹਨ, ਜੋ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਡਿੱਗਦੇ ਹਨ ਉਹ ਸੜਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਤੈਰ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਹੇ ਨਾਨਕ, ਕੇਵਲ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਮਿਹਰ ਦੁਆਰਾ" (ਗੁ.ਗ੍ਰੰ.147)। ਹੋਰ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, "ਕਾਮ ਅਤੇ ਕ੍ਰੋਧ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭੰਗ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਬੋਰੈਕਸ ਸੋਨਾ ਪਿਘਲਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ" (ਗੁ.ਗ੍ਰੰ. 932)।
ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ, ਪੰਜਵੇਂ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ, ਇਸ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰੋਧ ਦੀ ਬੁਰਾਈ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੇ ਹਨ: "ਹੇ ਕ੍ਰੋਧ, ਤੂੰ ਪਾਪੀ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਗ਼ੁਲਾਮ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈਂ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਾਂਦਰ ਵਾਂਗ ਘੇਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਤੇਰੀ ਸੰਗਤ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਅਧਾਰ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮੌਤ ਦੇ ਦੂਤ ਦੁਆਰਾ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਮਿਹਰਬਾਨ। ਨਿਮਾਣਿਆਂ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਦਾ ਨਾਸ ਕਰਨ ਵਾਲਾ, ਹੇ ਨਾਨਕ, ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਸਭ ਨੂੰ ਬਚਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ " (ਗੁ.ਗ੍ਰੰ. 1358)।
ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ, ਚੌਥੇ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ, ਕ੍ਰੋਧ ਦੇ ਖ਼ਤਰਿਆਂ ਬਾਰੇ ਸੂਚਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ: "ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਨਾ ਜਾਓ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕ੍ਰੋਧ ਬੇਕਾਬੂ ਹੈ" (ਗੁ.ਗ੍ਰੰ. 40)।
ਕ੍ਰੋਧ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣ ਬਾਰੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼: “ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਕ੍ਰੋਧ ਨਾ ਕਰੋ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਖੋਜੋ ਅਤੇ ਨਿਮਰਤਾ ਨਾਲ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਜੀਓ । " ( ਗੁ.ਗ੍ਰੰ. 259 ) ।
ਸ਼ੇਖ ਫਰੀਦ, ਇੱਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸੰਤ-ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਬਾਣੀ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀ ਹਿੱਸਾ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਿੱਖ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੈ, ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਦੋਹੇ ਵਿੱਚ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ: "ਹੇ ਫਰੀਦ, ਉਸ ਦਾ ਭਲਾ ਕਰ ਜਿਸਨੇ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਬੁਰਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਗੁੱਸੇ ਨੂੰ ਨਾ ਭੜਕਾਓ। ਤੁਹਾਡੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੀ ਬਿਮਾਰੀ ਤੁਹਾਡੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਦੁਖੀ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗੀ ਅਤੇ ਸਾਰੀਆਂ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ" (GG, 1381-82)।
ਹਵਾਲੇ
[ਸੋਧੋ]ਬਿਬਲੀਓਗ੍ਰਾਫੀ
[ਸੋਧੋ]- ਸਬਦਰਥ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, 1964
- ਜੋਧ ਸਿੰਘ, ਭਾਈ, ਗੁਰਮਤਿ ਨਿਰਣਾਏ। ਲੁਧਿਆਣਾ, 1932
- ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ, ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਫਿਲਾਸਫੀ। ਲਾਹੌਰ, 1944
- ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ, ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਨੈਤਿਕਤਾ ਪਟਿਆਲਾ, 1970
- ਨਿਰਭੈ ਸਿੰਘ, ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਫਿਲਾਸਫੀ। ਦਿੱਲੀ, 1990
ਐਲ.ਐਮ. ਜੋਸ਼ੀ ਦੇ ਲੇਖ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਲਿਆ ਗਿਆ