ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦਾ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ
.svg){kind=small}
ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਮੁਕਤੀ ਸੰਗਰਾਮ (ਬੰਗਾਲੀ: মুক্তিযুদ্ধ Muktijuddho), ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਜੰਗ, ਜਾਂ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਬਸ ਮੁਕਤੀ ਜੰਗ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਇਨਕਲਾਬ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਸੀ ਜੋ 1971 ਦੀ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਪੂਰਬੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਬੰਗਾਲੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਅਤੇ ਸਵੈ-ਨਿਰਣੇ ਦੇ ਹੱਕ ਲਈ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਜ਼ੋਰ ਫੜਨ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਥੇ ਲੋਕ ਗਣਤੰਤਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋ ਗਈ। ਜੰਗ ਉਦੋਂ ਲੱਗੀ ਜਦੋਂ ਪੱਛਮੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚਲੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜੀ ਜੁੰਡਲੀ ਨੇ 25 ਮਾਰਚ 1971 ਦੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਪੂਰਬੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਸਰਚਲਾਈਟ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਇਸਦੇ ਤਹਿਤ ਕੌਮਵਾਦੀ ਬੰਗਾਲੀ ਨਾਗਰਿਕਾਂ, ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ, ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ, ਧਾਰਮਿਕ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀਆਂ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਢੰਗ ਨਾਲ ਖ਼ਤਮ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜੁੰਡਲੀ ਨੇ 1970 ਦੇ ਚੋਣ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ-ਨਾਮਜ਼ਦ ਸ਼ੇਖ਼ ਮੁਜੀਬੁਰ ਰਹਿਮਾਨ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਪੱਛਮੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸਮਰਪਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 16 ਦਸੰਬਰ 1971 ਨੂੰ ਇਹ ਯੁੱਧ ਖ਼ਤਮ ਹੋਇਆ।
ਪੂਰਬੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪੇਂਡੂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਖੇਤਰਾਂ ਨੇ 1970 ਦੇ ਚੋਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਣੀ ਸਿਵਲ ਨਾਫਰਮਾਨੀ ਦੇ ਦਬਾਅ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਲਈ ਵਿਆਪਕ ਫੌਜੀ ਅਪਰੇਸ਼ਨਾਂ ਅਤੇ ਹਵਾਈ ਹਮਲੇ ਦੇਖੇ ਸਨ। ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮਵਾਦੀਆਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਸੀ ਨੇ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਤੇ ਛਾਪੇਮਾਰੀ ਦੌਰਾਨ ਮਦਦ ਲੈਣ ਲਈ ਧਾਰਮਿਕ ਦਸਤੇ -ਰਜ਼ਾਕਾਰ, ਅਲ-ਬਦਰ ਅਤੇ ਅਲ-ਸ਼ਮਸ਼ ਬਣਾ ਲਏ ਸਨ। [11][12][13][14][15] ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ (ਨਸਲੀ ਘੱਟਗਿਣਤੀ) ਉਰਦੂ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਬਿਹਾਰੀ ਵੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਸਨ। ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਅਤੇ ਸਹਾਇਕ ਮਿਲਸ਼ੀਆ ਸਮੂਹਿਕ ਕਤਲਾਂ, ਦੇਸ਼ ਨਿਕਾਲੇ ਅਤੇ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਬਲਾਤਕਾਰ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਰਾਜਧਾਨੀ ਢਾਕਾ ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਸਰਚਲਾਈਟ ਅਤੇ ਢਾਕਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਕਤਲੇਆਮ ਸਮੇਤ ਅਨੇਕਾਂ ਕਤਲਾਮਾਂ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਸੀ। ਅੰਦਾਜ਼ਨ 1ਕਰੋੜ ਬੰਗਾਲੀ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਗੁਆਂਢੀ ਦੇਸ਼ ਭਾਰਤ ਭੱਜ ਗਏ, ਜਦ ਕਿ 3 ਕਰੋੜ ਅੰਦਰੂਨੀ ਤੌਰ ਉਜਾੜੇ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਸਨ। [16] ਬੰਗਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਇਮੀਗ੍ਰੈਂਟਸ ਵਿਚਕਾਰ ਸੰਪਰਦਾਇਕ ਹਿੰਸਾ ਭੜਕ ਉੱਠੀ। ਇੱਕ ਅਕਾਦਮਿਕ ਸਹਿਮਤੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਸਨ।
ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ੀਆਂ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦੀ ਸੈਨਾ, ਅਰਧ ਸੈਨਿਕ ਬਲਾਂ ਅਤੇ ਆਮ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈ ਗਈ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮੁਕਤੀ ਸੈਨਾ - ਮੁਕਤ ਬਹਿਣੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਚਟਗਾਓਂ ਤੋਂ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਈਸਟ ਬੰਗਾਲ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਅਤੇ ਈਸਟ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਰਾਈਫਲਜ਼ ਨੇ ਇਸ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਜਨਰਲ ਐਮ. ਏ. ਜੀ. ਓਸਮਨੀ ਅਤੇ ਗਿਆਰਾਂ ਸੈਕਟਰ ਕਮਾਂਡਰਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਫੋਰਸਾਂ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸੈਨਾ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਗੁਰੀਲਾ ਜੰਗ ਛੇੜ ਦਿੱਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਸਬਿਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾ ਲਿਆ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਫੌਜ ਨੇ ਮੌਨਸੂਨ ਵਿੱਚ ਮੁੜ ਤੇਜ਼ੀ ਫੜੀ। ਬੰਗਾਲੀ ਛਾਪਾਮਾਰਾਂ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇਵੀ ਵਿਰੁੱਧ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਜੈਕਪਾਟ ਸਣੇ ਵਿਆਪਕ ਸਬੋਤਾਜ ਕੀਤੀ। ਨਵੀਂ ਨਵੀਂ ਬਣੀ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦੀ ਏਅਰ ਫੋਰਸ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜੀ ਠਿਕਾਣਿਆਂ ਤੇ ਚੰਗੀਆਂ ਚੋਟਾਂ ਕੀਤੀਆਂ। ਨਵੰਬਰ ਤਕ, ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਰਾਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਬੈਰਕਾਂ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ।[17]
ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਰਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ 17 ਅਪ੍ਰੈਲ 1971 ਨੂੰ ਮੁਜੀਬਨਗਰ ਵਿਖੇ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਜਲਾਵਤਨ ਸਰਕਾਰ ਵਜੋਂ ਕਲਕੱਤੇ ਚਲੀ ਗਈ ਸੀ। ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸਿਵਲ, ਸੈਨਿਕ ਅਤੇ ਕੂਟਨੀਤਕ ਕੋਰ ਦੇ ਬੰਗਾਲੀ ਮੈਂਬਰ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਆਰਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਬੰਗਾਲੀ ਪਰਿਵਾਰ ਪੱਛਮੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਸਨ, ਜਿੱਥੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਭੱਜ ਗਏ। ਬੰਗਾਲੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਨੇ ਗੁਪਤ ਮੁਕਤ ਬੰਗਾਲ ਰੇਡੀਓ ਸਟੇਸ਼ਨ ਚਲਾਇਆ। ਲੱਖਾਂ ਯੁੱਧ ਮਾਰੇ ਬੰਗਾਲੀ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੀ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਕਾਰਨ ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਆਪੀ ਰੋਸ ਅਤੇ ਚਿੰਤਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈ। ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੇ ਭਾਰਤ ਨੇ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀਆਂ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਕੂਟਨੀਤਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸੈਨਿਕ ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼, ਭਾਰਤੀ ਅਤੇ ਅਮੈਰੀਕਨ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਨੇ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ੀਆਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਨਿਊਯਾਰਕ ਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਲਾਭ ਕਨਸਰਟ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ। ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਸੈਨੇਟਰ ਟੇਡ ਕੈਨੇਡੀ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸੈਨਿਕ ਅਤਿਆਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਮੁਹਿੰਮ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ; ਜਦੋਂ ਕਿ ਪੂਰਬੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚਲੇ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਦੇ ਡਿਪਲੋਮੈਟਾਂ ਨੇ ਨਿਕਸਨ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜੀ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹ ਯਾਹੀਆ ਖ਼ਾਨ ਨਾਲ ਨੇੜਲੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਸਖ਼ਤ ਨਾਰਾਜ਼ਗੀ ਜਤਾਈ।
ਭਾਰਤ 3 ਦਸੰਬਰ 1971 ਨੂੰ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ 'ਤੇ ਹਵਾਈ ਹਮਲੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ ਸਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿ ਜੰਗ ਦੋ ਜੰਗੀ ਮੋਰਚਿਆਂ 'ਤੇ ਵੇਖੀ ਗਈ। ਪੂਰਬੀ ਥੀਏਟਰ ਵਿੱਚ ਹਵਾ ਦੀ ਸਰਬੋਤਮਤਾ ਅਤੇ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਸਹਿਯੋਗੀ ਫੌਜਾਂ ਦੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵੱਧਣ ਨਾਲ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ 16 ਦਸੰਬਰ 1971 ਨੂੰ ਢਾਕਾ ਵਿੱਚ ਆਤਮਸਮਰਪਣ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਹਵਾਲੇ
[ਸੋਧੋ]- ↑ http://www.mea.gov.in/bilateral-documents.htm?dtl/5312/Instrument+of+Surrender+of+Pakistan+forces+in+Dacca "The Pakistan Eastern Command agree to surrender all Pakistan Armed Forces in Bangladesh to Lieutenant General Jagjit Singh Aurora, General Officer Commanding-in –chief of the Indian and Bangladesh forces in the eastern theatre."
- ↑ 2.0 2.1 2.2 "India – Pakistan War, 1971; Introduction By Tom Cooper, with Khan Syed Shaiz Ali". Acig.org. Archived from the original on 6 June 2011. Retrieved 23 June 2011.
{{cite web}}: Unknown parameter|deadurl=ignored (|url-status=suggested) (help) - ↑ Pakistan & the Karakoram Highway By Owen Bennett-Jones, Lindsay Brown, John Mock, Sarina Singh, Pg 30
- ↑ p. 442 Indian Army after Independence by KC Pravel: Lancer 1987 ISBN 81-7062-014-7
- ↑ Thiranagama, edited by Sharika; Kelly, Tobias (2012). Traitors: suspicion, intimacy, and the ethics of state-building. Philadelphia, Pa.: University of Pennsylvania Press. ISBN 0812222377.
{{cite book}}:|first1=has generic name (help) - ↑ 6.0 6.1 "Bangladesh Islamist leader Ghulam Azam charged". BBC. 13 May 2012. Retrieved 13 May 2012.
- ↑ 7.0 7.1 7.2 Figures from The Fall of Dacca by Jagjit Singh Aurora in The Illustrated Weekly of India dated 23 December 1973 quoted in Indian Army after Independence by KC Pravel: Lancer 1987 ISBN 81-7062-014-7
- ↑ Khan, Shahnawaz (19 January 2005). "54 Indian PoWs of 1971 war still in Pakistan". Daily Times. Lahore. Retrieved 11 October 2011.
- ↑ Figure from Pakistani Prisoners of War in India by Col S.P. Salunke p.10 quoted in Indian Army after Independence by KC Pravel: Lancer 1987 (ISBN 81-7062-014-7)
- ↑ Orton, Anna (2010). India's Borderland Disputes: China, Pakistan, Bangladesh, and Nepal. Epitome Books. p. 117. ISBN 9789380297156.
- ↑ Schneider, B.; Post, J.; Kindt, M. (20 July 2009). The World's Most Threatening Terrorist Networks and Criminal Gangs (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Springer. p. 57. ISBN 9780230623293.
- ↑ Kalia, Ravi (21 August 2012). Pakistan: From the Rhetoric of Democracy to the Rise of Militancy (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Routledge. p. 168. ISBN 9781136516412.
- ↑ Pg 600. Schmid, Alex, ed. (2011). The Routledge Handbook of Terrorism Research. Routledge. ISBN 978-0-415-41157-8.
- ↑ Pg. 240 Tomsen, Peter (2011). The Wars of Afghanistan: Messianic Terrorism, Tribal Conflicts, and the Failures of Great Powers. Public Affairs. ISBN 978-1-58648-763-8.
- ↑ Roy, Dr Kaushik; Gates, Professor Scott (28 February 2014). Unconventional Warfare in South Asia: Shadow Warriors and Counterinsurgency (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Ashgate Publishing, Ltd. ISBN 9781472405791.
- ↑ Totten, Samuel; Bartrop, Paul Robert (2008). Dictionary of Genocide: A-L (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). ABC-CLIO. p. 34. ISBN 9780313346422.
- ↑ Jamal, Ahmed (5–17 October 2008). "Mukti Bahini and the liberation war of Bangladesh: A review of conflicting views" (PDF). Asian Affairs. 30. Archived from the original (PDF) on 3 January 2015. Retrieved 29 April 2015.