ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ

ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ
ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ
	ਅਧਿਕਾਰਤ ਚਿੱਤਰ, 1983
ਤੀਜੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ
	ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ; 14 ਜਨਵਰੀ 1980 – 31 ਅਕਤੂਬਰ 1984
ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ	ਨੀਲਮ ਸੰਜੀਵ ਰੈਡੀ; ਗਿਆਨੀ ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ
ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ	ਚੌਧਰੀ ਚਰਨ ਸਿੰਘ
ਤੋਂ ਬਾਅਦ	ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ
	ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ; 24 ਜਨਵਰੀ 1966 – 24 ਮਾਰਚ 1977
ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ	ਸਰਵੇਪੱਲੀ ਰਾਧਾਕ੍ਰਿਸ਼ਣਨ ; ਜ਼ਾਕਿਰ ਹੁਸੈਨ ; ਵਰਾਹਗਿਰੀ ਵੇਂਕਟ ਗਿਰੀ ; ਫਖ਼ਰੂਦੀਨ ਅਲੀ ਅਹਿਮਦ; ਬੀ. ਡੀ. ਜੱਤੀ (ਕਾਰਜਵਾਹਕ)
ਉਪ	ਮੋਰਾਰਜੀ ਦੇਸਾਈ (13 ਮਾਰਚ 1967 – 16 ਜੁਲਾਈ 1969)
ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ	ਲਾਲ ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ
ਤੋਂ ਬਾਅਦ	ਮੋਰਾਰਜੀ ਦੇਸਾਈ
ਕੇਂਦਰੀ ਵਿਦੇਸ਼ ਮੰਤਰੀ
	ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ; 9 ਮਾਰਚ 1984 – 31 ਅਕਤੂਬਰ 1984
ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ	ਪੀ. ਵੀ. ਨਰਸਿਮਹਾ ਰਾਓ
ਤੋਂ ਬਾਅਦ	ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ
	ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ; 22 ਅਗਸਤ 1967 – 14 ਮਾਰਚ 1969
ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ	ਐਮ. ਸੀ. ਛਾਗਲਾ
ਤੋਂ ਬਾਅਦ	ਦਿਨੇਸ਼ ਸਿੰਘ
ਕੇਂਦਰੀ ਰੱਖਿਆ ਮੰਤਰੀ
	ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ; 14 ਜਨਵਰੀ 1980 – 15 ਜਨਵਰੀ 1982
ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ	ਚਿਦੰਬਰਮ ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ
ਤੋਂ ਬਾਅਦ	ਰਾਮਾਸਵਾਮੀ ਵੇਂਕਟਰਮਣ
	ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ; 30 ਨਵੰਬਰ 1975 – 20 ਦਸੰਬਰ 1975
ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ	ਸਵਰਨ ਸਿੰਘ
ਤੋਂ ਬਾਅਦ	ਬੰਸੀ ਲਾਲ
ਕੇਂਦਰੀ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ
	ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ; 27 ਜੂਨ 1970 – 4 ਫਰਵਰੀ 1973
ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ	ਯਸ਼ਵੰਤਰਾਵ ਚੌਹਾਨ
ਤੋਂ ਬਾਅਦ	ਉਮਾ ਸ਼ੰਕਰ ਦੀਕਸ਼ਿਤ
ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ
	ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ; 17 ਜੁਲਾਈ 1969 – 27 ਜੂਨ 1970
ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ	ਮੋਰਾਰਜੀ ਦੇਸਾਈ
ਤੋਂ ਬਾਅਦ	ਯਸ਼ਵੰਤਰਾਵ ਚੌਹਾਨ
ਕੇਂਦਰੀ ਸੂਚਨਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਮੰਤਰੀ
	ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ; 9 ਜੂਨ 1964 – 24 ਜਨਵਰੀ 1966
ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ	ਲਾਲ ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ
ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ	ਸੱਤਿਆ ਨਰਾਇਣ ਸਿਨਹਾ
ਤੋਂ ਬਾਅਦ	ਕੋਦਰਦਾਸ ਕਾਲੀਦਾਸ ਸ਼ਾਹ
ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨ
	ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ; 1959
ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ	ਯੂ. ਐਨ ਢੇਬਰ
ਤੋਂ ਬਾਅਦ	ਨੀਲਮ ਸੰਜੀਵ ਰੈਡੀ
ਇੰਡੀਅਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਂਗਰਸ (ਆਈ) ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨ
	ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ; 1978–1984
ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ	ਦੇਵਕਾਂਤਾ ਬਰੂਆ (INC (R) ਵਜੋਂ)
ਤੋਂ ਬਾਅਦ	ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ
ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ, ਲੋਕ ਸਭਾ
	ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ; 1980–1984
ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ	ਮੱਲਿਕਾਰਜੁਨ ਮੁਦੀਰਾਜ
ਤੋਂ ਬਾਅਦ	ਪੀ. ਮਾਨਿਕ ਰੈਡੀ
ਹਲਕਾ	ਮੇਦਕ, ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼
	ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ; 1978–1980
ਹਲਕਾ	ਚਿਕਮਗਲੂਰ, ਕਰਨਾਟਕ
	ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ; 1967–1977
ਹਲਕਾ	ਰਾਏਬਰੇਲੀ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼
ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ, ਰਾਜ ਸਭਾ
	ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ; 1964–1967
ਹਲਕਾ	ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼
ਨਿੱਜੀ ਜਾਣਕਾਰੀ
ਜਨਮ	ਇੰਦਰਾ ਨਹਿਰੂ; 19 ਨਵੰਬਰ 1917; ਅਲਾਹਾਬਾਦ, ਆਗਰਾ ਅਤੇ ਅਵਧ ਦੇ ਸੰਯੁਕਤ ਪ੍ਰਾਂਤ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ; (ਹੁਣ ਪ੍ਰਯਾਗਰਾਜ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਭਾਰਤ)
ਮੌਤ	31 ਅਕਤੂਬਰ 1984 (ਉਮਰ 66); ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ, ਦਿੱਲੀ, ਭਾਰਤ
ਮੌਤ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ	ਹੱਤਿਆ
Monuments	ਸ਼ਕਤੀ ਸਥਲ
ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀ	ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ (1938–1969); ਕਾਂਗਰਸ (ਆਰ) (1969–1978); ਕਾਂਗਰਸ (ਆਈ) (1978–1984);
ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ	ਫਿਰੋਜ਼ ਗਾਂਧੀ (ਵਿ. 1942; ਮੌਤ 1960)
ਬੱਚੇ	ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ (ਪੁੱਤਰ) ; ਸੰਜੇ ਗਾਂਧੀ (ਪੁੱਤਰ)
ਮਾਪੇ	ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ (ਪਿਤਾ); ਕਮਲਾ ਨਹਿਰੂ (ਮਾਤਾ);
ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ	ਵੇਖੋ ਨਹਿਰੂ–ਗਾਂਧੀ ਪਰਿਵਾਰ
ਸਿੱਖਿਆ	ਵਿਸ਼ਵ-ਭਾਰਤੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ (ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਸੀ) ; ਸੋਮਰਵਿਲ ਕਾਲਜ, ਆਕਸਫੋਰਡ (ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਸੀ)
ਕਿੱਤਾ	ਸਿਆਸਤਦਾਨ
ਦਸਤਖ਼ਤ
	Indira Gandhi's voice ਗਾਂਧੀ ਭਾਰਤ-ਅਮਰੀਕਾ ਸਬੰਧ ਉੱਤੇ; ਰਿਕਾਰਡ 29 ਜੁਲਾਈ 1982

ਇੰਦਰਾ ਪ੍ਰਿਅਦਰਸ਼ਿਨੀ ਗਾਂਧੀ (née ਇੰਦਰਾ ਨਹਿਰੂ; 19 ਨਵੰਬਰ 1917 – 31 ਅਕਤੂਬਰ 1984) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਨੇਤਾ ਸੀ ਜਿਸਨੇ 1966 ਤੋਂ 1977 ਤੱਕ ਅਤੇ ਫਿਰ 1980 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 1984 ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਹੱਤਿਆ ਤੱਕ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾਈ। ਉਹ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਅਤੇ, ਅੱਜ ਤੱਕ, ਕੇਵਲ ਮਹਿਲਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ (ਆਈਐਨਸੀ) ਦੀ ਨੇਤਾ ਵਜੋਂ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕੇਂਦਰੀ ਹਸਤੀ ਸੀ।। ਉਹ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਧੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਮਾਂ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਛੇਵੇਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਬਾਅਦ ਅਹੁਦੇ 'ਤੇ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਹੋਏ। ਗਾਂਧੀ ਦਾ 15 ਸਾਲ ਅਤੇ 350 ਦਿਨਾਂ ਦਾ ਸੰਚਤ ਕਾਰਜਕਾਲ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੂਜੀ ਸਭ ਤੋਂ ਲੰਮੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਹੈਨਰੀ ਕਿਸਿੰਜਰ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ "ਆਇਰਨ ਲੇਡੀ" ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ, ਇੱਕ ਉਪਨਾਮ ਜੋ ਉਸਦੀ ਸਖ਼ਤ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਨਾਲ ਜੁੜ ਗਿਆ।

1947 ਤੋਂ 1964 ਤੱਕ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਪ੍ਰੀਮੀਅਰਸ਼ਿਪ ਦੌਰਾਨ, ਗਾਂਧੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੇਜ਼ਬਾਨ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਈ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਦੌਰਿਆਂ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸੀ। 1959 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਤਤਕਾਲੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਵਜੋਂ ਕਮਿਊਨਿਸਟ-ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਕੇਰਲਾ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਭੰਗ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਇੱਕ ਰਸਮੀ ਸਥਿਤੀ ਜਿਸ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਉਸ ਸਾਲ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਲਾਲ ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ, ਜੋ 1964 ਵਿੱਚ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਬਣੇ ਸਨ, ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਵਿੱਚ ਸੂਚਨਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਮੰਤਰੀ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਸੀ; ਉਸੇ ਸਾਲ ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਦ ਦੇ ਉਪਰਲੇ ਸਦਨ ਰਾਜ ਸਭਾ ਲਈ ਚੁਣੀ ਗਈ ਸੀ। ਜਨਵਰੀ 1966 ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦੀ ਅਚਾਨਕ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਨੇਤਾ ਬਣਨ ਲਈ INC ਦੀ ਸੰਸਦੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਚੋਣ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਵਿਰੋਧੀ, ਮੋਰਾਰਜੀ ਦੇਸਾਈ ਨੂੰ ਹਰਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਬਣਾਇਆ। ਉਸਨੇ 1967 ਦੀਆਂ ਆਮ ਚੋਣਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ, ਬਾਅਦ ਦੀਆਂ ਦੋ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਦਿਵਾਉਣ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਦ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਸਦਨ, ਲੋਕ ਸਭਾ ਲਈ ਚੁਣੀ ਗਈ ਸੀ। 1971 ਵਿੱਚ, ਉਸਦੀ ਪਾਰਟੀ ਨੇ 1962 ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਹੂੰਝਾਫੇਰ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਗਰੀਬੀ ਵਰਗੇ ਮੁੱਦਿਆਂ 'ਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਤ ਕੀਤਾ। ਪਰ ਉਸਨੇ ਲਾਗੂ ਕੀਤੀ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਦੀ ਦੇਸ਼ ਵਿਆਪੀ ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੂੰ ਭਾਰੀ ਸੱਤਾ ਵਿਰੋਧੀ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਜਿਸ ਕਾਰਨ INC 1977 ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਹਾਰ ਗਈ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਹੋਇਆ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣਾ ਸੰਸਦੀ ਖੇਤਰ ਵੀ ਹਾਰ ਗਈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਨੇਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਤਸਵੀਰ ਅਤੇ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਉਸਦੀ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਪ੍ਰੀਮੀਅਰਸ਼ਿਪ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸੀ ਦੇ ਨਾਲ ਅਗਲੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰੀ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ, ਗਾਂਧੀ ਆਪਣੇ ਅਸਹਿ ਸਿਆਸੀ ਰੁਖ ਅਤੇ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਸ਼ਾਖਾ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਕੇਂਦਰੀਕਰਨ ਲਈ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। 1967 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਚੀਨ ਨਾਲ ਇੱਕ ਫੌਜੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਨੇ ਹਿਮਾਲਿਆ ਵਿੱਚ ਚੀਨੀ ਘੁਸਪੈਠ ਨੂੰ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ।^[2] 1971 ਵਿੱਚ, ਉਹ ਪੂਰਬੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਾਲ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਗਈ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਜਿੱਤ ਅਤੇ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਇਸ ਬਿੰਦੂ ਤੱਕ ਵਧਾਇਆ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਇੱਕਮਾਤਰ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਖੇਤਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਬਣ ਗਿਆ।^[3] ਉਸਨੇ 1974 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸਫਲ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਹਥਿਆਰ ਦੇ ਪ੍ਰੀਖਣ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਉਸਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਨੇ 1971 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੋਸਤੀ ਸੰਧੀ 'ਤੇ ਦਸਤਖਤ ਕਰਕੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਨੇੜੇ ਵਧਣ ਦੇ ਦੇਖਿਆ, ਜਿਸ ਦੌਰਾਨ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਤੋਂ ਫੌਜੀ, ਵਿੱਤੀ ਅਤੇ ਕੂਟਨੀਤਕ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। ਉਸੇ ਸਾਲ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਾਲ ਸੰਘਰਸ਼ ਹੋਇਆ।^[4] ਹਾਲਾਂਕਿ ਭਾਰਤ ਗੈਰ-ਗਠਬੰਧਨ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਸੀ, ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਸਹਿਯੋਗੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬਣਾਇਆ, ਹਰ ਇੱਕ ਅਕਸਰ ਪ੍ਰੌਕਸੀ ਯੁੱਧਾਂ ਅਤੇ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਦੂਜੇ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦਾ ਸੀ।^[5] ਵੱਖਵਾਦੀ ਰੁਝਾਨਾਂ ਅਤੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਸੱਦੇ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ, ਉਸਨੇ 1975 ਤੋਂ 1977 ਤੱਕ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਦੌਰਾਨ ਉਸਨੇ ਫ਼ਰਮਾਨ ਦੁਆਰਾ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਨਾਗਰਿਕ ਸੁਤੰਤਰਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮੁਅੱਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।^[6] 100,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਿਆਸੀ ਵਿਰੋਧੀਆਂ, ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਅਸਹਿਮਤਾਂ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।^[6] ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਚੌਥੀ ਪ੍ਰੀਮੀਅਰਸ਼ਿਪ ਦੌਰਾਨ ਵਧ ਰਹੀ ਸਿੱਖ ਵੱਖਵਾਦ ਲਹਿਰ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ; ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਫੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ ਅਤੇ ਸੈਂਕੜੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। 31 ਅਕਤੂਬਰ 1984 ਨੂੰ, ਉਸ ਦੇ ਦੋ ਅੰਗ ਰੱਖਿਅਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਸਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਦੋਵੇਂ ਸਿੱਖ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਸਨ ਜੋ ਮੰਦਰ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਲਈ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ।

ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਤਾਕਤਵਰ ਔਰਤ ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।^[7]^[8]^[9] ਉਸਦੇ ਸਮਰਥਕ ਭੂ-ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਰੋਧੀ ਚੀਨ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਉੱਤੇ ਜਿੱਤਾਂ, ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ, 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਧ ਰਹੀ ਆਰਥਿਕਤਾ, ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਗਰੀਬੀ ਵਿਰੋਧੀ ਮੁਹਿੰਮ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਸਨੂੰ "ਮਦਰ ਇੰਦਰਾ" (ਮਦਰ ਇੰਡੀਆ 'ਤੇ ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ) ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਉਸਦੀ ਅਗਵਾਈ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਗਰੀਬ ਅਤੇ ਪੇਂਡੂ ਵਰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਆਲੋਚਕ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਦੇ ਪੰਥ ਅਤੇ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਦੌਰਾਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਨੋਟ ਕਰਦੇ ਹਨ। 1999 ਵਿੱਚ, ਬੀਬੀਸੀ ਦੁਆਰਾ ਆਯੋਜਿਤ ਇੱਕ ਔਨਲਾਈਨ ਪੋਲ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ "ਵੂਮੈਨ ਆਫ ਦ ਮਿਲੇਨੀਅਮ" ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।^[10] 2020 ਵਿੱਚ, ਟਾਈਮ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਦੁਆਰਾ ਉਸ ਨੂੰ 100 ਔਰਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਿਛਲੀ ਸਦੀ ਨੂੰ ਮੈਨ ਆਫ਼ ਦ ਈਅਰ ਲਈ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਦੀਆਂ ਪਿਛਲੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਦੇ ਹਮਰੁਤਬਾ ਵਜੋਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ।^[11]

ਜੀਵੜ

ਅਰੰਭਕ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਕੈਰੀਅਰ ਸਿਪਾਹੀਗੀਰੀ

ਇੰਦਰਾ ਦਾ ਜਨਮ ੧੯ ਨਵੰਬਰ ੧੯੧੭ ਨੂੰ ਨਹਿਰੂ ਪਰਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜਵਾਹਰਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਮਾਤਾ ਕਮਲਾ ਨਹਿਰੂ ਸਨ। ਇੰਦਰਾ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਗਾਂਧੀ ਉਪਨਾਮ ਫਿਰੋਜ ਗਾਂਧੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਦੇ ਬਾਅਦ ਮਿਲਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੋਹਨਦਾਸ ਕਰਮਚੰਦ ਗਾਂਧੀ ਨਾਲ ਨਾ ਤਾਂ ਖੂਨ ਦਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਵਿਆਹ ਦਾ ਕੋਈ ਰਿਸ਼ਤਾ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਾਦਾ ਮੋਤੀਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਨੇਤਾ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜਵਾਹਰਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਭਾਰਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਸਨ ਅਤੇ ਆਜਾਦ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪ੍ਰਧਾਨਮੰਤਰੀ ਰਹੇ। ੧੯੩੪–੩੫ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਸਕੂਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਇੰਦਰਾ ਨੇ ਸ਼ਾਂਤੀਨਿਕੇਤਨ ਵਿੱਚ ਰਬਿੰਦਰਨਾਥ ਟੈਗੋਰ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਮਿਤ ਵਿਸ਼ਵ-ਭਾਰਤੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ। ਰਬਿੰਦਰਨਾਥ ਟੈਗੋਰ ਨੇ ਹੀ ਉਸਨੂੰ ਪ੍ਰਿਅਦਰਸ਼ਨੀ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਇੰਗਲੈਂਡ ਚਲੀ ਗਈ ਅਤੇ ਆਕਸਫੋਰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੀ ਦਾਖਲਾ ਪਰੀਖਿਆ ਵਿੱਚ ਬੈਠੀ, ਪਰ ਉਸ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹੀ ਅਤੇ ਬਰਿਸਟਲ ਦੇ ਬੈਡਮਿੰਟਨ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਮਹੀਨੇ ਗੁਜ਼ਾਰਨ ਦੇ ਬਾਦ, ੧੯੩੭ ਵਿੱਚ ਪਰੀਖਿਆ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੋਮਰਵਿਲ ਕਾਲਜ, ਆਕਸਫੋਰਡ ਵਿੱਚ ਦਾਖਿਲਾ ਲਿਆ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਅਕਸਰ ਫਿਰੋਜ ਗਾਂਧੀ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਤੋਂ ਜਾਣਦੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਜੋ ਲੰਦਨ ਸਕੂਲ ਆਫ ਇਕਾਨਾਮਿਕਸ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ੧੬ ਮਾਰਚ ੧੯੪੨ ਨੂੰ ਆਨੰਦ ਭਵਨ, ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਿਜੀ ਆਦਿ ਧਰਮ ਬ੍ਰਹਮਾ-ਵੈਦਿਕ ਸਮਾਰੋਹ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਫਿਰੋਜ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ਆਕਸਫੋਰਡ ਤੋਂ ਸਾਲ ੧੯੪੧ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਈ। ੧੯੫੦ ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪ੍ਰਧਾਨਮੰਤਰੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਾਰਜਕਾਲ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਗੈਰਸਰਕਾਰੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਨਿਜੀ ਸਹਾਇਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਰਹੀ। ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੰਨ ੧੯੬੪ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਇੱਕ ਰਾਜ ਸਭਾ ਮੈਂਬਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਲਾਲਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦੇ ਮੰਤਰੀ ਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਸੂਚਨਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਮੰਤਰੀ ਬਣੀ।^[12]

ਸ਼੍ਰੀ ਲਾਲ ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋੋਂ ਬਾਅਦ ਤਤਕਾਲੀ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਕੇ. ਕਾਮਰਾਜ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਨਿਰਣਾਇਕ ਰਹੇ। ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਚੋਣ ਜਿੱਤਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲੋਕਪ੍ਰਿਅਤਾ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਉੱਤੇ ਹਾਵੀ ਹੋਣ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਦਰਸਾਈ। ਉਹ ਜਿਆਦਾ ਖੱਬੇ ਪੱਖੀ ਆਰਥਕ ਨੀਤੀਆਂ ਲਿਆਈ ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਨੂੰ ਉਤਸਾਹਤ ਕੀਤਾ । ੧੯੭੧ ਦੀ ਭਾਰਤ-ਪਾਕ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀ ਮਿਆਦ ਵਿੱਚ ਅਡੋਲਤਾ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੰਨ ੧੯੭੫ ਵਿੱਚ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਲਾਗੂ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ੧੯੭੭ ਦੀਆਂ ਆਮ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਹਾਰ ਹੋਈ। ਸੰਨ ੧੯੮੦ ਵਿੱਚ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਪਰਤਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਜਿਆਦਾਤਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵੱਖਵਾਦੀਆਂ ਨਾਲ ਉਲਝੀ ਰਹੀ ਜਿਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਸੰਨ ੧੯੮੪ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਹੀ ਅੰਗਰੱਖਿਅਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤਕ ਹੱਤਿਆ ਕੀਤੀ ਗਈ ।

ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ

ਇੰਦਰਾ ਪ੍ਰਿਅਦਰਸ਼ਿਨੀ ਦਾ ਜਨਮ ੧੯ ਨਵੰਬਰ, ਸੰਨ ੧੯੧੭ ਵਿੱਚ ਪੰਡਤ ਜਵਾਹਿਰਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਕਮਲਾ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਕੁੱਖੋਂ ਹੋਇਆ। ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਕਲੌਤੀ ਔਲਾਦ ਸਨ। ਇੰਦਰਾ ਦੇ ਦਾਦਾ ਮੋਤੀਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਤੋਂ ਇੱਕ ਅਮੀਰ ਵਕੀਲ ਸਨ। ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਪਹਿਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮੈਬਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਮੋਤੀਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਭਾਰਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲੜਾਈ ਦੇ ਇੱਕ ਲੋਕਪ੍ਰਿਯ ਨੇਤਾ ਰਹੇ। ਇੰਦਰਾ ਦੇ ਜਨਮ ਦੇ ਸਮੇਂ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਜਵਾਹਿਰਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਦਾ ਪਰਵੇਸ਼ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਰਵਰਿਸ਼ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੀ ਸੰਪੂਰਣ ਦੇਖਭਾਲ ਵਿੱਚ, ਜੋ ਬੀਮਾਰ ਰਹਿਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਨਹਿਰੂ ਪਰਵਾਰ ਦੇ ਘਰ ਸੰਬੰਧੀ ਕੰਮਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖ ਰਹੀ, ਹੋਣ ਨਾਲ ਇੰਦਰਾ ਵਿੱਚ ਮਜਬੂਤ ਰੱਖਿਆਤਮਕ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਇੱਕ ਨਿਸੰਗ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਾਦਾ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਲਗਾਤਾਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਉਲਝਦੇ ਜਾਣ ਨੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਈ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਮੇਲ-ਮਿਲਾਪ ਮੁਸ਼ਕਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀਆਂ ਭੂਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਿਜੇਲਕਸ਼ਮੀ ਪੰਡਤ ਵੀ ਸਨ, ਮਤਭੇਦ ਰਹੀ ਅਤੇ ਇਹ ਰਾਜਨੀਤਕ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਵੀ ਚੱਲਦੀ ਰਹੀ। ਇੰਦਰਾ ਨੇ ਜਵਾਨ ਮੁੰਡੇ-ਕੁੜੀਆਂ ਦੀ ਬਾਂਦਰ ਸੈਨਾ ਬਣਾਈ, ਜਿਨ੍ਹੇ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਝੰਡਾ ਮਾਰਚਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਵਿੱਚ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਬੰਧਿਤ ਸਾਮਗਰੀਆਂ ਦਾ ਪਰਿਸੰਚਰਣ ਕਰ ਭਾਰਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਛੋਟੀ ਲੇਕਿਨ ਉਲੇਖਣੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ। ਅਕਸਰ ਦੋਹਰਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ, ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਨਜਰਦਾਰੀ ਵਿੱਚ ਰਹੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਘਰ ਤੋਂ ਬਚਾਕੇ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਦਸਤਾਵੇਜ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ੧੯੩੦ ਦਸ਼ਕ ਦੇ ਸ਼ੁਰੁਆਤ ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕ੍ਰਾਂਤੀਵਾਦੀ ਪਹਿਲ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਸੀ, ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਕੂਲਬੈਗ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਬਹਾਰ ਕਢ ਲਿਆ ਸੀ। ਸੰਨ ੧੯੩੬ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਂ ਕਮਲਾ ਨਹਿਰੂ ਤਪਦਿਕ ਨਾਲ ਇੱਕ ਲੰਬੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਬਾਅਦ ਓੜਕ ਸਵਰਗਵਾਸੀ ਹੋ ਗਈ। ਇੰਦਰਾ ਤੱਦ ੧੮ ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਆਪਣੇ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਇੱਕ ਸਥਿਰ ਪਰਵਾਰਿਕ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਨਹੀ ਮਿਲ ਪਾਇਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭਾਰਤੀ, ਯੂਰਪੀ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਅਧਿਅਨ ਕੀਤਾ, ਜਿਵੇਂ ਸ਼ਾਂਤੀਨਿਕੇਤਨ, ਬੈਡਮਿੰਟਨ ਸਕੂਲ ਅਤੇ ਆਕਸਫੋਰਡ। ੧੯੩੦ ਦਸ਼ਕ ਦੇ ਅਖੀਰ ਪੜਾਅ ਵਿੱਚ ਆਕਸਫਰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਸੋਮਰਵਿੱਲੇ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪੜਾਈ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਲੰਦਨ ਆਧਾਰਿਤ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਕੱਟੜ ਸਮਰਥਕ ਭਾਰਤੀ ਲੀਗ ਦੀ ਮੈਂਬਰ ਬਣੀ।^[13] ਮਹਾਂਦੀਪ ਯੂਰਪ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਮਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁਲਾਕ਼ਾਤ ਇੱਕ ਪਾਰਸੀ ਕਾਂਗਰਸ ਕਰਮਚਾਰੀ, ਫਿਰੋਜ ਗਾਂਧੀ ਨਾਲ ਹੋਈ ਅਤੇ ਓੜਕ ੧੬ ਮਾਰਚ ੧੯੪੨ ਨੂੰ ਆਨੰਦ ਭਵਨ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਿਜੀ ਆਦਿ ਧਰਮਂ ਬ੍ਰਹਮਾ- ਵੈਦਿਕ ਸਮਾਰੋਹ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ^[14] ਠੀਕ ਭਾਰਤ ਛੋਡੋ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੁਆਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਦੋਂ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੁਆਰਾ ਚਰਮ ਅਤੇ ਪੁਰਜੋਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਬਗ਼ਾਵਤ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਸਤੰਬਰ ੧੯੪੨ ਵਿੱਚ ਉਹ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਗਿਰਫਤਾਰ ਕਰਕੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਇਲਜ਼ਾਮ ਦੇ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਪਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਓੜਕ ੨੪੩ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਗੁਜ਼ਾਰਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ੧੩ ਮਈ ੧੯੪੩ ਨੂੰ ਰਿਹਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।^[15] ੧੯੪੪ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਫਿਰੋਜ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਨਾਲ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਦੋ ਸਾਲ ਦੇ ਬਾਅਦ ਸੰਜੇ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ।

ਸੰਨ ੧੯੪੭ ਦੇ ਭਾਰਤ ਵਿਭਾਜਨ ਅਰਾਜਕਤਾ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਸ਼ਿਵਿਰਾਂ ਨੂੰ ਸੰਗਠਿਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਲੋਂ ਆਏ ਲੱਖਾਂ ਸ਼ਰਣਾਰਥੀਆਂ ਲਈ ਚਿਕਿਤਸਾ ਸੰਬੰਧੀ ਦੇਖਭਾਲ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਾਰਵਜਨਿਕ ਸੇਵਾ ਦਾ ਇਹ ਪਹਿਲਾ ਮੌਕਾ ਸੀ।

ਗਾਂਧੀਗਣ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਬਸ ਗਏ, ਜਿੱਥੇ ਫਿਰੋਜ ਨੇ ਇੱਕ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਅਖਬਾਰ ਅਤੇ ਇੱਕ ਬੀਮਾ ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਵਾਹਿਕ ਜੀਵਨ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਠੀਕ ਰਿਹਾ, ਲੇਕਿਨ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਇੰਦਰਾ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਕੋਲ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਚੱਲੀ ਗਈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨਮੰਤਰਿਤਵ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਜੋ ਇਕੱਲੇ ਤਿੰਨ ਮੂਰਤੀ ਭਵਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਉੱਚ ਮਾਨਸਿਕ ਦਬਾਅ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਜੀ ਰਹੇ ਸਨ, ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭਰੋਸੇ ਯੋਗ, ਸਕੱਤਰ ਅਤੇ ਨਰਸ ਬਣੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੇਟੇ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਲੇਕਿਨ ਉਹ ਓੜਕ ਫਿਰੋਜ ਤੋਂ ਸਥਾਈ ਤੌਰ ਤੇ ਵੱਖ ਹੋ ਗਈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਵਿਆਹ ਦਾ ਤਗਮਾ ਜੁਟਿਆ ਰਿਹਾ।

ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਆਮ ਚੋਣ ੧੯੫੧ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ, ਇੰਦਰਾ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਜੋ ਰਾਇਬਰੇਲੀ ਨਿਰਵਾਚਨ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਚੋਣ ਲੜ ਰਹੇ ਸਨ, ਦੋਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਲੱਗੀ ਰਹੀ। ਫਿਰੋਜ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮੱਤਭੇਦਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਨਹਿਰੂ ਨਾਲ ਸਲਾਹ ਮਸ਼ਵਿਰਾ ਨਹੀ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਚੁਣੇ ਗਏ, ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਵੱਖ ਨਿਵਾਸ ਦਾ ਵਿਕਲਪ ਚੁਣਿਆ। ਫਿਰੋਜ ਨੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਛੇਤੀ ਇੱਕ ਰਾਸ਼ਟਰੀਕ੍ਰਿਤ ਬੀਮਾ ਉਦਯੋਗ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਘੋਟਾਲੇ ਨੂੰ ਪਰਗਟ ਕਰ ਆਪਣੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਾਕੂ ਹੋਣ ਦੇ ਬਿੰਬ ਨੂੰ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ, ਜਿਸਦੇ ਪਰਿਣਾਮਸਰੂਪ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਾਥੀ, ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ, ਨੂੰ ਇਸਤੀਫਾ ਦੇਣਾ ਪਿਆ।

ਤਣਾਓ ਦੀ ਆਖਰੀ ਸੀਮਾ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਇੰਦਰਾ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋਈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਸੰਨ ੧੯੫੮ ਵਿੱਚ ਉਪ-ਨਿਰਵਾਚਨ ਦੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਫਿਰੋਜ ਨੂੰ ਦਿਲ ਦਾ ਦੌਰਾ ਪਿਆ, ਜੋ ਨਾਟਕੀ ਢ਼ੰਗ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਟੁੱਟੇ ਹੋਏ ਵਿਵਾਹਿਕ ਬੰਧਨ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਕੀਤਾ। ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿਹਤ ਸੁਧਾਰ ਵਿੱਚ ਸਾਥ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਰਵਾਰ ਨਿਕਟਵਰਤੀ ਹੋਈ। ਪਰ ੮ ਸਤੰਬਰ, ੧੯੬੦ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਇੰਦਰਾ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਵਿਦੇਸ਼ ਦੌਰੇ ਉੱਤੇ ਗਈ ਸੀ, ਫਿਰੋਜ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋਈ।

ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਪ੍ਰਧਾਨ

੧੯੫੯ ਅਤੇ ੧੯੬੦ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਇੰਦਰਾ ਚੋਣ ਲੜੀਂ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਚੁਣੀ ਗਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਾਰਜਕਾਲ ਘਟਨਾਵਿਹੀਨ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾ ਰਹੇ ਸਨ।

ਨਹਿਰੂ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ੨੭ ਮਈ, ੧੯੬੪ ਨੂੰ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਇੰਦਰਾ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਧਾਨਮੰਤਰੀ ਲਾਲ ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦੇ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਉੱਤੇ ਚੋਣ ਲੜੀਂ ਅਤੇ ਤੱਤਕਾਲ ਸੂਚਨਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਮੰਤਰੀ ਲਈ ਨਿਯੁਕਤ ਹੋ, ਸਰਕਾਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਈ। ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਭਾਸ਼ਾ ਬਨਣ ਦੇ ਮੁੱਦੇ ਉੱਤੇ ਦੱਖਣ ਦੇ ਗੈਰ ਹਿੰਦੀਭਾਸ਼ੀ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਦੰਗੇ ਛਿੜਨ ਉੱਤੇ ਉਹ ਚੇਨਈ ਗਈ। ਉੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਰਕਾਰੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰਵਿਮਰਸ਼ ਕੀਤਾ, ਸਮੁਦਾਏ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੇ ਗ਼ੁੱਸੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸ਼ਮਿਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਪੁਨਰਨਿਰਮਾਣ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕੀਤੀ।

"੧੯੬੫ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਤਰਾਧਿਕਾਰ ਲਈ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਦਵੰਦਵੀਆਂ, ਕੇਂਦਰੀ ਕਾਂਗਰਸ[ਪਾਰਟੀ] ਅਗਵਾਈ ਦੇ ਵਿੱਚ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰਾਜ, ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਕਾਂਗਰਸ[ਪਾਰਟੀ] ਸੰਗਠਨਾਂ ਤੋਂ ਉੱਚ ਜਾਤੀ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਹਟਾ ਕੇ ਪਛੜੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀਸਥਾਪਿਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਵੋਟ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਜੁਟ ਗਏ ਤਾਂ ਕਿ ਰਾਜ ਕਾਂਗਰਸ [ਪਾਰਟੀ] ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਵਿਰੋਧੀ ਪੱਖ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਤ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕੇ. ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਖਲਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁੱਝ ਇੱਕ ਉਚਿਤ ਸਾਮਾਜਕ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਉਪਲਬਧੀ ਮੰਨੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਤਦ ਵੀ, ਅਕਸਰ ਅੰਤਰ-ਜਾਤੀ ਖੇਤਰੀ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਤੀਵਰਤਰ ਬਨਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬਣੇ...^[16]

ਜਦੋਂ ੧੯੬੫ ਦੀ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਲੜਾਈ ਚੱਲ ਰਹੀ ਸੀ, ਇੰਦਰਾ ਸ਼ੀਰੀਨਗਰ ਸੀਮਾ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਸੈਨਾ ਨੇ ਚਿਤਾਵਨੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਅਨੁਪ੍ਰਵੇਸ਼ਕਾਰੀ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਕਰੀਬ ਤੀਬਰ ਰਫ਼ਤਾਰ ਨਾਲ ਪਹੁੰਚ ਚੁੱਕੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨੂੰ ਜੰਮੂ ਜਾਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਪੁਨ:ਸਥਾਪਨ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਨਾਮਨਜੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਲਟੇ ਮਕਾਮੀ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਚੱਕਰ ਲਗਾਉਂਦੀ ਰਹੇ ਅਤੇ ਸੰਵਾਦ ਮਾਧਿਅਮਾਂ ਦੇ ਧਿਆਨਾਕਰਸ਼ਣ ਨੂੰ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ। ਤਾਸ਼ਕੰਦ ਵਿੱਚ ਸੋਵੀਅਤ ਵਿਚੋਲਗੀ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਅਯੂਬ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਨਾਲ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸਮਝੌਤੇ ਉੱਤੇ ਹਸਤਾਖਰ ਕਰਨ ਦੇ ਕੁੱਝ ਘੰਟੇ ਬਾਅਦ ਹੀ ਲਾਲਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦਾ ਨਿਧਨ ਹੋ ਗਿਆ।

ਤੱਦ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਕੇ.ਕਾਮਰਾਜ ਨੇ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦੇ ਨਿਧਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨਮੰਤਰੀ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ

ਵਿਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਘਰੇਲੂ ਨੀਤੀ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੁਰੱਖਿਆ

ਸੰਨ ੧੯੬੬ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਗਾਂਧੀ ਪ੍ਰਧਾਨਮੰਤਰੀ ਬਣੀ, ਕਾਂਗਰਸ ਦੋ ਗੁਟਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ, ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਅਤੇ ਮੋਰਾਰਜੀ ਦੇਸਾਈ ਦੇ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਰੂਢੀਵਾਦੀ। ਮੋਰਾਰਜੀ ਦੇਸਾਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੂੰਗੀ ਗੁੱਡੀ ਕਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। ੧੯੬੭ ਦੇ ਚੋਣ ਵਿੱਚ ਆਂਤਰਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਉਭਰੀ ਜਿੱਥੇ ਕਾਂਗਰਸ ਲੱਗਭੱਗ ੬੦ ਸੀਟਾਂ ਖੁੰਝਕੇ ੫੪੫ ਸੀਟੋਂਵਾਲੀ ਲੋਕ ਸਡਾ ਵਿੱਚ ੨੯੭ ਆਸਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੇਸਾਈ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਉਪ ਪ੍ਰਧਾਨਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲੈਣਾ ਪਿਆ। ੧੯੬੯ ਵਿੱਚ ਦੇਸਾਈ ਦੇ ਨਾਲ ਅਨੇਕ ਮੁਦਦੋਂ ਉੱਤੇ ਅਸਹਮਤੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਵੰਡਿਆ ਹੋ ਗਈ। ਉਹ ਸਮਾਜਵਾਦੀਆਂ ਅਤੇ ਸਾੰਮਿਅਵਾਦੀ ਦਲਾਂ ਵਲੋਂ ਸਮਰਥਨ ਪਾਕੇ ਅਗਲੇ ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਸ਼ਾਸਨ ਚਲਾਈ। ਉਸੀ ਸਾਲ ਜੁਲਾਈ ੧੯੬੯ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੈਂਕਾਂ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀਕਰਨ ਕੀਤਾ। ੧੯੭੧ ਵਿੱਚ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ੀ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਸਮੱਸਿਆ ਹੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੂਰਵੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਵਲੋਂ, ਜੋ ਆਪਣੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਲੜ ਰਹੇ ਸਨ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਉੱਤੇ ਲੜਾਈ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ੧੯੭੧ ਦੇ ਲੜਾਈ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਰਿਚਰਡ ਨਿਕਸਨ ਦੇ ਅਧੀਨ ਅਮਰੀਕਾ ਆਪਣੇ ਸੱਤਵੇਂ ਬੇੜੇ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਪੂਰਵੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿਣ ਲਈ ਇਹ ਵਜ੍ਹਾ ਦਿਖਾਂਦੇ ਹੋਏ ਕਿ ਪੱਛਮੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਇੱਕ ਵਿਆਪਕ ਹਮਲਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਵਲੋਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਸੀਮਾਖੇਤਰ ਦੇ ਮੁੱਦੇ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਚਿਤਾਵਨੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਖਾੜੀ ਵਿੱਚ ਭੇਜਿਆ। ਇਹ ਕਦਮ ਪਹਿਲਾਂ ਸੰਸਾਰ ਵਲੋਂ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਵਿਮੁਖ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਧਾਨਮੰਤਰੀ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਹੁਣ ਤੇਜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਪੂਰਵ ਸਤਰਕਤਾਪੂਰਣ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ ਨੀਤੀ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਦਿਸ਼ਾ ਦਿੱਤੀ। ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਸੋਵੀਅਤ ਸੰਘ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਦੋਸਤੀ ਅਤੇ ਆਪਸੀ ਸਹਿਯੋਗ ਸੁਲਾਹ ਉੱਤੇ ਹਸਤਾਖਰ ਕੀਤੇ ਸਨ, ਜਿਸਦੇ ਪਰਿਣਾਮਸਰੂਪ ੧੯੭੧ ਦੇ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਜਿੱਤ ਵਿੱਚ ਰਾਜਨੀਤਕ ਅਤੇ ਫੌਜੀ ਸਮਰਥਨ ਦਾ ਸਮਰੱਥ ਯੋਗਦਾਨ ਰਿਹਾ।

ਪਰਮਾਣੁ ਪਰੋਗਰਾਮ

ਲੇਕਿਨ ਜਨਵਾਦੀ ਚੀਨ ਲੋਕ-ਰਾਜ ਵਲੋਂ ਪਰਮਾਣੁ ਖਤਰੇ ਅਤੇ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮਹਾਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੀ ਦਖਲ ਅੰਦਾਜੀ ਵਿੱਚ ਰੁਚੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਥਿਰਤਾ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਅਨੁਕੂਲ ਨਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੇ ਮੱਦੇ ਨਜ਼ਰ, ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਹੁਣ ਇੱਕ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਰਮਾਣੁ ਪਰੋਗਰਾਮ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਵੇਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਜੁਲਫਿਕਾਰ ਅਲੀ ਭੁੱਟੋ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹਫ਼ਤੇ ਤੱਕ ਚਲਣ ਵਾਲੀ ਸ਼ਿਮਲਾ ਸਿਖਰ ਗੱਲ ਬਾਤ ਵਿੱਚ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਗੱਲ ਬਾਤ ਦੇ ਅਸਫਲਤਾ ਦੇ ਕਰੀਬ ਪਹੁੰਚ ਦੋਨਾਂ ਰਾਜ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨੇ ਓੜਕ ਸ਼ਿਮਲਾ ਸਮਝੌਤੇ ਉੱਤੇ ਹਸਤਾਖਰ ਕੀਤੇ, ਜਿਸਦੇ ਤਹਿਤ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿਵਾਦ ਨੂੰ ਗੱਲ ਬਾਤ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਨ ਢੰਗ ਨਾਲ ਮਿਟਾਉਣ ਲਈ ਦੋਨਾਂ ਦੇਸ਼ ਅਨੁਬੰਧਿਤ ਹੋਏ।

ਕੁੱਝ ਆਲੋਚਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕਾਬੂ ਰੇਖਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਥਾਈ ਸੀਮਾ ਨਾ ਬਣਾਉਣ ਉੱਤੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਆਲੋਚਕਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ੯੩,੦੦੦ ਯੁੱਧਬੰਦੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਬਜੇ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਿਤ ਕਸ਼ਮੀਰ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਕਬਜੇ ਤੋਂ ਕੱਢ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਸੀ। ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਸਮਝੌਤਾ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਤੀਸਰੇ ਪੱਖ ਦੇ ਤੱਤਕਾਲ ਦਖਲ ਨੂੰ ਮੁਅੱਤਲ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੁਆਰਾ ਕਿਸੇ ਵੱਡੇ ਹਮਲੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੱਦ ਤੱਕ ਘਟਾਇਆ। ਭੁੱਟੋ ਵਲੋਂ ਇੱਕ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਮੁੱਦੇ ਉੱਤੇ ਸੰਪੂਰਣ ਆਤਮਸਮਰਪਣ ਦੀ ਮੰਗ ਨਾ ਕਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਸਥਿਰ ਅਤੇ ਆਮ ਹੋਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦਿੱਤਾ।

ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਠੱਪ ਪਏ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੰਪਰਕਾਂ ਦੇ ਮੱਧ ਵਲੋਂ ਵਪਾਰ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਫੇਰ ਆਮ ਵਰਗੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

ਸਮਾਇਲਿੰਗ ਬੁੱਧਾ ਦੇ ਅਨੌਪਚਾਰਿਕ ਛਾਇਆ ਨਾਮ ਵਲੋਂ ੧੯੭੪ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਨੇ ਸਫਲਤਾਪੂਰਵਕ ਇੱਕ ਭੂਮੀਗਤ ਪਰਮਾਣੁ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਰੇਗਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਬਸੇ ਪਿੰਡ ਪੋਖਰਣ ਦੇ ਕਰੀਬ ਕੀਤਾ। ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਨ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਭਾਰਤ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਨਵੀਨਤਮ ਪਰਮਾਣੁ ਸ਼ਕਤੀਧਰ ਬਣ ਗਿਆ।

ਹਰਿਤ ਕ੍ਰਾਂਤੀ

੧੯੬੦ ਦੇ ਦਸ਼ਕ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ੀਕ੍ਰਿਤ ਅਭਿਨਵ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਪਰੋਗਰਾਮ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਹੋਇਆ ਇਲਾਵਾ ਸਮਰਥਨ ਲਾਗੁ ਹੋਣ ਉੱਤੇ ਓੜਕ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤੋਂ ਚਲੇ ਆ ਰਹੇ ਅਨਾਜ ਦੀ ਕਮੀ ਨੂੰ, ਮੂਲ ਤੌਰ ਤੇ ਕਣਕ, ਚਾਵਲ, ਕਪਾਹ ਅਤੇ ਦੁੱਧ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ, ਇਲਾਵਾ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ। ਬਜਾਏ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਤੋਂ ਖਾਧ ਸਹਾਇਤਾ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਰਹਿਣ ਦੇ- ਜਿੱਥੇ ਦੇ ਇੱਕ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਗਾਂਧੀ ਕਾਫ਼ੀ ਨਾਪਸੰਦ ਕਰਦੀ ਸਨ (ਇਹ ਭਾਵਨਾ ਆਪਸੀ ਸੀ: ਨਿਕਸਨ ਨੂੰ ਇੰਦਰਾ "ਚੁੜੈਲ ਬੁੱਢੀ" ਲੱਗਦੀ ਸੀ।^[17]), ਦੇਸ਼ ਇੱਕ ਖਾਧ ਨਿਰਿਆਤਕ ਬਣ ਗਿਆ। ਉਸ ਉਪਲਬਧੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਾਣਿਜਿਕ ਫਸਲ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਵਿਵਿਧੀਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਹਰਿਤ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੁਧ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਵਾਧੇ ਨਾਲ ਆਈ ਚਿੱਟੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨਾਲ ਲੋਂ ਖਾਸਕਰ ਵੱਧਦੇ ਹੋਏ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਨਾਲ ਨਿਬਟਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਮਿਲੀ। ਖਾਧ ਸੁਰੱਖਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਹ ਪਰੋਗਰਾਮ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ੧੯੭੫ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਗਾਂਧੀ ਲਈ ਸਮਰਥਨ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਰੋਤ ਰਿਹਾ।^[18]

੧੯੬੦ ਦੇ ਅਰੰਭ ਦਾ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਸੰਗਠਿਤ ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਗਹਨ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਜਿਲਾ ਪਰੋਗਰਾਮ (ਆਈ ਏ ਡੀ ਪੀ) ਦਾ ਰਸਮੀ ਨਾਮ ਸੀ, ਜਿਸਦੇ ਤਹਿਤ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਲਈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਉੱਤੇ ਗਾਂਧੀ --ਯਾਂ ਕੀਤੀਆਂ, ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਕੁਲ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਨਿਤੀਕ, ਡੂੰਘੇ ਤੌਰ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਪ੍ਰਚੁਰ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਸਸਤੇ ਅਨਾਜ ਦੀ ਨਿਸ਼ਚਤਤਾ ਮਿਲੀ।^[19] ਇਹ ਪਰੋਗਰਾਮ ਚਾਰ ਚਰਣਾਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸੀ:

ਨਵੀਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਬੀਜ
ਮੰਜੂਰ ਭਾਰਤੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਰਸਾਇਣੀਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨੂੰ ਸਵੀਕ੍ਰਿਤੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਖਾਦਾਂ, ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ, ਘਾਹ - ਫੂਸ ਨਿਵਾਰਕਾਂ, ਇਤਆਦਿ
ਨਵੀਂ ਅਤੇ ਬਿਹਤਰ ਮੌਜੂਦਾ ਬੀਜ ਕਿਸਮਾਂ ਨੂੰ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਹਕਾਰੀ ਅਨੁਸੰਧਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਬਧਤਾ
ਭੂਮੀ ਅਨੁਦਾਨ ਕਾਲਜਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਸੰਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਵਧਾਰਣਾ,^[20]

ਦਸ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਚੱਲਿਆ ਇਹ ਪਰੋਗਰਾਮ ਕਣਕ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਓੜਕ ਤਿੰਨ ਗੁਣਾ ਵਾਧਾ ਅਤੇ ਚਾਵਲ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਲੇਕਿਨ ਆਕਰਸ਼ਣੀ ਵਾਧਾ ਲਿਆਇਆ; ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਂਜ ਅਨਾਜਾਂ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਜਿਵੇਂ ਬਾਜਰਾ, ਛੋਲੇ ਅਤੇ ਮੋਟੇ ਅਨਾਜ (ਖੇਤਰਾਂ ਅਤੇ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਾਧਾ ਲਈ ਸਮਾਯੋਜਨ ਉੱਤੇ ਧਿਆਨ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ) ਘੱਟ ਜਾਂ ਕੋਈ ਵਾਧਾ ਨਹੀ ਹੋਇਆ—ਫਿਰ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਾਬਲਤਨ ਸਥਿਰ ਉਪਜ ਬਰਕਰਾਰ ਰਹੀ।

੧੯੭੧ ਦੀ ਚੋਣ ਵਿੱਚ ਫਤਹਿ, ਅਤੇ ਦੂਸਰਾ ਕਾਰਜਕਾਲ (੧੯੭੧-੧੯੭੫)

ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ੧੯੭੧ ਦੇ ਜਬਰਦਸਤ ਫਤਵੇ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਠਿਨਾਈਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਆਂਤਰਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਇਸਦੇ ਅਣਗਿਣਤ ਵਿਭਾਜਨਾਂ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਕਮਜੋਰ ਪੈਣ ਨਾਲ ਚੋਣ ਵਿੱਚ ਕਿਸਮਤ ਨਿਰਧਾਰਣ ਲਈ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਸੰਨ ੧੯੭੧ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਵਿੱਚ ਨਾਹਰੇ ਸੀ ਗਰੀਬੀ ਹਟਾਓ। ਇਹ ਨਾਰਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਗਰੀਬੀ ਹਟਾਓ ਪਰੋਗਰਾਮ ਦਾ ਖਾਕਾ, ਜੋ ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਆਇਆ, ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਪੇਂਡੂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਗਰੀਬਾਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਇੱਕ ਆਜਾਦ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਮਰਥਨ ਜੁਟਾਉਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪੇਂਡੂ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਦਬਦਬੇ ਵਿੱਚ ਰਹੇ ਰਾਜ ਅਤੇ ਮਕਾਮੀ ਸਰਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਵਪਾਰੀ ਵਰਗ ਨੂੰ ਅਣਡਿੱਠ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਰਹੀ ਸੀ। ਅਤੇ, ਅਤੀਤ ਵਿੱਚ ਬੇਜੁਬਾਂ ਰਹੇ ਗਰੀਬ ਦੇ ਹਿੱਸੇ, ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਰਾਜਨੀਤਕ ਮੁੱਲ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਭਾਰ, ਦੋਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ।

ਗਰੀਬੀ ਹਟਾਓ ਦੇ ਤਹਿਤ ਪਰੋਗਰਾਮ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਮਕਾਮੀ ਤੌਰ ਤੇ ਚਲਾਏ ਗਏ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿੱਤਪੋਸ਼ਣ, ਵਿਕਾਸ, ਭਲੀ-ਭਾਂਤ ਅਤੇ ਕਰਮਿਕਰਨ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਦਲ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਪਰੋਗਰਾਮ ਕੇਂਦਰੀ ਰਾਜਨੀਤਕ ਅਗਵਾਈ ਨੂੰ ਸਮੁੱਚੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਵੰਡਵਾਂ ਕਰਨ ਦੇ ਮਾਲਿਕਾਨਾ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ..."^[21]'ਓੜਕ, ਗਰੀਬੀ ਹਟਾਓ ਗਰੀਬਾਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸੂਰਮ ਗਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ: ਆਰਥਕ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਆਵੰਟਿਤ ਸਾਰੇ ਫ਼ੰਡਾਂ ਦੇ ਸਿਰਫ ੪% ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਗਰੀਬੀ ਹਟਾਓ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਗਏ, ਅਤੇ ਲੱਗਭੱਗ ਕੋਈ ਭੀ ਗਰੀਬ ਤੋਂ ਗਰੀਬ ਤਬਕੇ ਤੱਕ ਨਹੀ ਪਹੁੰਚੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਪਰੋਗਰਾਮ ਗਰੀਬੀ ਘਟਾਉਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹੀ, ਇਸਨੇ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਚੋਣ ਜਿਤਾਉਣ ਦਾ ਲਕਸ਼ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲਿਆ।

ਇੱਕਸੱਤਾਵਾਦ ਦੇ ਵੱਲ ਝੁਕਾਓ

ਗਾਂਧੀ ਉੱਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਸੱਤਾਵਾਦੀ ਚਾਲ ਚਲਣ ਦੇ ਇਲਜ਼ਾਮ ਲੱਗ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਜਬੂਤ ਸੰਸਦੀ ਬਹੁਮਤ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੱਤਾਰੂੜ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿੱਚ ਸੰਸ਼ੋਧਨ ਕਰ ਕੇਂਦਰ ਅਤੇ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਦੇ ਸੱਤਾ ਸੰਤੁਲਨ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੋ ਵਾਰ ਵਿਰੋਧੀ ਦਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਾਸਿਤ ਰਾਜਾਂ ਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨ ਬਾਝੋਂ ਅਤੇ ਅਰਾਜਕ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਰ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਧਾਰਾ ੩੫੬ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਸ਼ਾਸਨ ਲਾਗੁ ਕਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਉੱਤੇ ਕਬਜਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸਦੇ ਇਲਾਵਾ, ਸੰਜੇ ਗਾਂਧੀ, ਜੋ ਚੁੱਣਿਆ ਹੋਇਆ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਉੱਤੇ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਕਰੀਬੀ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸਲਾਹਕਾਰ ਬਣੇ ਸਨ, ਦੇ ਵੱਧਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਉੱਤੇ,ਪਿ.ਏਨ.ਹਕਸਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਦੀ ਉਚਾਈ ਉੱਤੇ ਉਠਦੇ ਸਮਾਂ, ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਪੂਰਵ ਸਲਾਹਾਕਾਰ ਸਨ, ਨੇ ਅਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੱਤਾਵਾਦ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਵਰਤੋ ਦੇ ਵੱਲ ਨਵੇਂ ਝੁਕਾਵ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ, ਜੈਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨਰਾਇਣ, ਸਤੇਂਦਰ ਨਰਾਇਣ ਸਿੰਹਾ ਅਤੇ ਆਚਾਰਿਆ ਜੀਵਤਰਾਮ ਕ੍ਰਿਪਾਲਾਨੀ ਵਰਗੇ ਨਾਮੀ-ਗਿਰਾਮੀਵਿਅਕਤੀਵਾਂਅਤੇ ਪੂਰਵ-ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੇਨਾਨੀਆਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਰਗਰਮ ਪ੍ਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਭਾਰਤਭਰ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ।

ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਇਲਜ਼ਾਮ ਅਤੇ ਚੁਣਾਵੀ ਆਚਾਰ ਉਲੰਘਣਾ ਦਾ ਫੈਸਲਾ

ਰਾਜ ਨਰਾਇਣ (ਜੋ ਵਾਰ ਵਾਰ ਰਾਇਬਰੇਲੀ ਸੰਸਦੀ ਨਿਰਵਾਚਨ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਲੜਦੇ ਅਤੇ ਹਾਰਦੇ ਰਹੇ ਸਨ) ਦੁਆਰਾ ਦਰਜ ਇੱਕ ਚੋਣ ਪਟੀਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਕਥਿਤ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਦੇ ਆਰੋਪਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ੧੨ ਜੂਨ, ੧੯੭੫ ਨੂੰ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਉੱਚ ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਲੋਕ ਸਭਾ ਚੋਣ ਨੂੰ ਰੱਦ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸੰਸਦ ਦਾ ਆਸਨ ਛੱਡਣ ਅਤੇ ਛੇ ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਚੋਣ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਤੀਬੰਧ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ। ਪ੍ਰਧਾਨਮੰਤਰੀਤਵ ਲਈ ਲੋਕ ਸਭਾ (ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਦ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਸਦਨ) ਜਾਂ ਰਾਜ ਸਭਾ (ਸੰਸਦ ਦੇ ਉੱਚ ਸਦਨ) ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਹੋਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ, ਇਹ ਫ਼ੈਸਲਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਰਭਾਵੀ ਤੌਰ ਤੇ ਅਹੁਦੇ ਤੋਂ ਪਦਮੁਕਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਜਦੋਂ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਫੈਸਲੇ ਉੱਤੇ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ, ਰਾਜਨੀਤਕ ਲਾਭ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਨੂੰ ਵਿਆਕੁਲ ਵਿਰੋਧੀ ਦਲ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਰਥਕ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸਤੀਫੇ ਦੇ ਲਈ, ਸਾਮੂਹਕ ਤੌਰ ਤੇ ਲਾਮਬੰਦ ਹੋਣ ਲੱਗੇ। ਢੇਰਾਂ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਯੂਨੀਅਨਾਂ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧਕਾਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਹੜਤਾਲ ਨਾਲ ਕਈ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਜਨਜੀਵਨ ਠੱਪ ਪੈ ਗਿਆ। ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਮਜਬੂਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ, ਜੈਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨਰਾਇਣ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਨਿਹੱਥੀ ਭੀੜ ਉੱਤੇ ਸੰਭਾਵੀ ਗੋਲੀ ਚਲਾਣ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ ਦਾ ਉਲੰਘਣ ਕਰਨ ਲਈ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ। ਮੁਸ਼ਕਲ ਆਰਥਕ ਦੌਰ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਜਨਤਾ ਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ ਮੋਹਭੰਗ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਵਿਰੋਧਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਭੀੜ ਨੇ ਸੰਸਦ ਭਵਨ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸਤੀਫੇ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਨ ਲੱਗੇ।

ਆਪਾਤਕਾਲੀਨ ਹਾਲਤ (੧੯੭੫-੧੯੭੭)

ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਪੁਨਰ-ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਮਕਸਦ ਲਈ, ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਫੈਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਜਿਆਦਾਤਰ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਦੀ ਗਿਰਫਤਾਰੀ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ ਦੇ ਦਿੱਤੇ। ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੰਤਰੀ-ਮੰਡਲ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਸਿਫਾਰਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਕਿ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਫ਼ਖ਼ਰੁੱਦੀਨ ਅਲੀ ਅਹਮਦ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਉੱਚ ਅਦਾਲਤ ਦੇ ਫ਼ੈਸਲਾ ਦੇ ਬਾਅਦ ਫੈਲੀ ਬਦਅਮਨੀ ਅਤੇ ਅਰਾਜਕਤਾ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਆਪਾਤਕਾਲੀਨ ਹਾਲਤ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕਰਨ। ਇਸਦੇ ਮੂਜਬ, ਅਹਮਦ ਨੇ ਆਂਤਰਿਕ ਬਦਅਮਨੀ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜਰ ੨੬ ਜੂਨ ੧੯੭੫ ਨੂੰ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਧਾਰਾ-੩੫੨ ਦੇ ਪ੍ਰਾਵਧਾਨ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪਾਤਕਾਲੀਨ ਹਾਲਤ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।

ਆਦੇਸ਼ ਆਧਾਰਿਤ ਸ਼ਾਸਨ

ਕੁੱਝ ਹੀ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦੋ ਆਪੋਜੀਸ਼ਨ ਦਲ ਸ਼ਾਸਿਤ ਰਾਜਾਂ ਗੁਜਰਾਤ ਅਤੇ ਤਮਿਲ ਨਾਡੁ ਉੱਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਸ਼ਾਸਨ ਥੋਪ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਜਿਸਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੱਖ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਅਧੀਨ ਲੈ ਲਿਆ ਗਿਆ।^[22] ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਕਰਫਿਊ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਅਤੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਅਨਿਸ਼ਚਿਤਕਾਲੀਨ ਰੋਕ ਰੱਖਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਸੌਂਪੀ ਗਈ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਸੂਚਨਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਮੰਤਰਾਲਾ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਸੇਂਸਰ ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਅਧੀਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇੰਦਰ ਕੁਮਾਰ ਗੁਜਰਾਲ, ਇੱਕ ਭਾਵੀ ਪ੍ਰਧਾਨਮੰਤਰੀ, ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਸੰਜੇ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਦਖੱਲੰਦਾਜੀ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਸੂਚਨਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਮੰਤਰੀਪਦ ਵਲੋਂ ਇਸਤੀਫਾ ਦੇ ਦਿੱਤੇ। ਓੜਕ ਆਸੰਨ ਵਿਧਾਨਸਭਾ ਚੋਣ ਅਨਿਸ਼ਚਿਤਕਾਲ ਲਈ ਮੁਲਤਵੀ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਅਤੇ ਸੰਬੰਧਿਤ ਰਾਜ ਦੇ ਰਾਜਪਾਲ ਦੀ ਸਿਫਾਰਿਸ਼ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਬਰਖਾਸਤਗੀ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਪ੍ਰਾਵਧਾਨ ਦੇ ਅਲੋਕ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਵਿਰੋਧੀ ਸ਼ਾਸਿਤ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਆਪ ਦੇ ਗ਼ੈਰ-ਮਾਮੂਲੀ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੇਤੁ ਆਪਾਤਕਾਲੀਨ ਪ੍ਰਾਵਧਾਨਾਂ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ।

"ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਵਿਪਰੀਤ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਵਿਧਾਈ ਦਲਾਂ ਅਤੇ ਰਾਜ ਪਾਰਟੀ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੇ ਕਾਬੂ ਵਿੱਚ ਮਜਬੂਤ ਮੁੱਖਮੰਤਰੀਆਂ ਵਲੋਂ ਨਿੱਬੜਨਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਗਾਂਧੀ ਹਰ ਇੱਕ ਕਾਂਗਰਸੀ ਮੁੱਖਮੰਤਰੀ ਨੂੰ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਆਜਾਦ ਆਧਾਰ ਹੁੰਦਾ, ਹਟਾਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂਮੰਤਰਿਵਾਂਨੂੰ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਰੂਪ ਵਲੋਂ ਵਫਾਦਾਰ ਹੁੰਦੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਥਾਲਾਭਿਸਿਕਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਲੱਗ ਗਈਆਂ...ਫਿਰ ਵੀ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਸਥਿਰਤਾ ਨਹੀਂ ਰੱਖੀ ਜਾ ਸਕੀ..."^[23]

ਇਹ ਵੀ ਆਰੋਪਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਦੀ ਉਹ ਅੱਗੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਅਹਮਦ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਉਂਜ ਆਧਿਆਦੇਸ਼ੋਂ ਦੇ ਜਾਰੀ ਕਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਪੇਸ਼ ਦੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੰਸਦ ਵਿੱਚ ਬਹਿਸ ਹੋਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਦੇਸ਼ ਆਧਾਰਿਤ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਰਹੇ।

ਨਾਲ ਹੀ ਨਾਲ, ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਪ੍ਰਤੀਵਾਦਿਵਾਂ ਨੂੰ ਉਖਾੜ ਸੁੱਟਣ ਅਤੇ ਹਜਾਰਾਂ ਦੇ ਤਾਦਾਦ ਵਿੱਚ ਰਾਜਨੀਤਕ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਦੇ ਗਿਰਿਫਤਾਰੀ ਅਤੇ ਆਟਕ ਰੱਖਣ ਦਾ ਇੱਕ ਅਭਿਆਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ; ਜਗ ਮੋਹਨ ਦੇ ਭਲੀ-ਭਾਂਤ ਵਿੱਚ, ਜੋ ਦੀ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਲੇਫਟਿਨੇਂਟ ਗਵਰਨਰ ਰਹੇ, ਜਾਮਾ ਮਸਜਦ ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਬਸੇ ਬਸਤੀਆਂ ਦੇ ਹਟਾਣ ਵਿੱਚ ਸੰਜੇ ਦਾ ਹੱਥ ਰਿਹਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਹੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਹਜਾਰਾਂ ਲੋਕ ਬੇਘਰ ਹੋਏ ਅਤੇ ਅਣਗਿਣਤ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਭੱਜਿਆ ਵਿੱਚ ਸਾਂਪ੍ਰਦਾਇਿਕ ਕੜਵਾਹਟ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ; ਅਤੇ ਹਜਰਾਂ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਉੱਤੇ ਬਲਪੂਰਵਕ ਨਸਬੰਦੀ ਦਾ ਪਰਵਾਰ ਨਿਯੋਜਨ ਪਰੋਗਰਾਮ ਚਲਾਇਆ ਗਿਆ, ਜੋ ਪ੍ਰਾਇਸ਼: ਬਹੁਤ ਨਿੰਨਸਤਰ ਵਲੋਂ ਲਾਗੁ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਚੋਣ

ਮਤਦਾਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਦੇਣ ਦਾ ਇੱਕ ਅਤੇ ਮੌਕਾ ਦੇਣ ਲਈ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ੧੯੭੭ ਵਿੱਚ ਚੋਣ ਬੁਲਾਈ। ਭਾਰੀ ਸੇਂਸਰ ਲੱਗੀ ਪ੍ਰੇਸ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਜੋ ਲਿਖਦੀ ਸੀ, ਸ਼ਾਇਦ ਉਸ ਤੋਂ ਗਾਂਧੀ ਆਪਣੀ ਲੋਕਪ੍ਰਿਅਤਾ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਨਿਹਾਇਤ ਗ਼ਲਤ ਲਗਾਈ ਹੋਣਗੀਆਂ। ਵਜ੍ਹਾ ਜੋ ਵੀ ਰਹੀ ਹੋਵੇ, ਉਹ ਜਨਤਾ ਦਲ ਵਲੋਂ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਲੋਂ ਹਾਰ ਗਈਆਂ। ਲੰਬੇ ਸਮਾਂ ਵਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵੈਰੀ ਰਹੇ ਦੇਸਾਈ ਦੇ ਅਗਵਾਈ ਅਤੇ ਜੈ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨਰਾਇਣ ਦੇ ਆਤਮਕ ਮਾਰਗਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਜਨਤਾ ਦਲ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕੋਲ ਲੋਕਤੰਤਰ ਅਤੇ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਦੇ ਵਿੱਚ ਚੋਣ ਦਾ ਆਖਰੀ ਮੌਕਾ ਦਰਸ਼ਾਤੇ ਹੋਏ ਚੋਣ ਜਿੱਤ ਲਈ । ਇੰਦਰਾ ਅਤੇ ਸੰਜੇ ਗਾਂਧੀ ਦੋਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸੀਟ ਖੋਹ ਦਿੱਤੀ, ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਘੱਟਕੇ ੧੫੩ ਸੀਟਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਮਟ ਗਈ(ਪਿੱਛਲੀ ਲੋਕਸਭਾ ਵਿੱਚ ੩੫੦ ਦੀ ਤੁਲਣਾ ਵਿੱਚ) ਜਿਸ ਵਿੱਚ ੯੨ ਦੱਖਣ ਵਲੋਂ ਸਨ।

ਵਿਡਾਰਨ, ਗਿਰਫਤਾਰੀ ਅਤੇ ਵਾਪਸ ਪਰਤਣਾ

ਦੇਸਾਈ ਪ੍ਰਧਾਨਮੰਤਰੀ ਬਣੇ ਅਤੇ ੧੯੬੯ ਦੇ ਸਰਕਾਰੀ ਪਸੰਦ ਨੀਲਮ ਸੰਜੀਵ ਰੇੱਡੀ ਗਣਤੰਤਰ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਬਨਾਏ ਗਏ। ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ੧੯੭੮ ਦੇ ਉਪ -ਚੋਣ ਵਿੱਚ ਜਿੱਤ ਨਹੀਂ ਹਾਸਲ ਹੋਈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਰਮਹੀਨ, ਆਇਹੀਨ ਅਤੇ ਗ੍ਰਹਹੀਨ ਪਾਇਆ। ੧੯੭੭ ਦੇ ਚੋਣ ਅਭਿਆਨ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਵਿਭਾਜਨ ਹੋ ਗਿਆ: ਜਗਜੀਵਨ ਰਾਮ ਵਰਗੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਲ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। ਕਾਂਗਰਸ (ਗਾਂਧੀ) ਦਲ ਹੁਣ ਸੰਸਦ ਵਿੱਚ ਆਧਿਕਾਰਿਕ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਵਿਰੋਧੀ ਪੱਖ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਛੋਟਾ ਸਮੂਹ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀ।

ਗੱਠ-ਜੋੜ ਦੇ ਵੱਖਰੇ ਪੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਸੀ ਲਡਾਈ ਵਿੱਚ ਲਿਪਤਤਾ ਦੇ ਚਲਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰਥ ਜਨਤਾ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਗ੍ਰਹ ਮੰਤਰੀ ਚੌਧਰੀ ਚਰਣ ਸਿੰਘ ਕਈ ਆਰੋਪਾਂ ਵਿੱਚ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਸੰਜੇ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਗਿਰਫਤਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਇੱਕ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਸਾਬਤ ਕਰਣਾ ਆਸਨ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਗਿਰਫਤਾਰੀ ਦਾ ਮਤਲੱਬ ਸੀ ਇੰਦਰਾ ਸੁਤੇ ਹੀ ਸੰਸਦ ਵਲੋਂ ਬਾਹਰ ਕਢਿਆ ਹੋਇਆ ਹੋ ਗਈ। ਪਰ ਇਹ ਰਣਨੀਤੀ ਉਲਟੇ ਅਪਦਾਪੂਰਣ ਬੰਨ ਗਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਰਫਤਾਰੀ ਅਤੇ ਲੰਬੇ ਸਮਾਂ ਤੱਕ ਚੱਲ ਰਹੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਵਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਉਂਜ ਲੋਕਾਂ ਵਲੋਂ ਹਮਦਰਦੀ ਮਿਲੀ ਜੋ ਸਿਰਫ ਦੋ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹ ਸੱਮਝ ਡਰ ਗਏ ਸਨ।

ਜਨਤਾ ਗੱਠ-ਜੋੜ ਸਿਰਫ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਗਾਂਧੀ (ਜਾਂ ਉਹ ਔਰਤ ਵਰਗੇ ਕਿਣ ਕੁੱਝ ਲੋਗੋਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ) ਦੀ ਨਫਰਤ ਵਲੋਂ ਇੱਕਜੁਟ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਸਧਾਰਣ ਮੁੱਦੀਆਂ ਉੱਤੇ ਆਪਸੀ ਕਲਹੋਂ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਫਸਕੇ ਰਹਿ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਗਾਂਧੀ ਇਸ ਹਾਲਤ ਦਾ ਵਰਤੋ ਆਪਣੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਮਰੱਥਾਵਾਨ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਫਿਰ ਵਲੋਂ, ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਹੋਈ ਗਲਤੀਆਂ ਲਈ ਕੌਸ਼ਲਪੂਰਣ ਢੰਗ ਵਲੋਂ ਕਸ਼ਮਾਪ੍ਰਾਰਥੀ ਹੋਕੇ ਭਾਸ਼ਣ ਦੇਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜੂਨ ੧੯੭੯ ਵਿੱਚ ਦੇਸਾਈ ਨੇ ਇਸਤੀਫਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਗਾਂਧੀ ਦੁਆਰਾ ਬਚਨ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਉੱਤੇ ਕਿ ਕਾਂਗਰਸ ਬਾਹਰ ਵਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰੇਗੀ, ਰੇੱਡੀ ਦੁਆਰਾ ਚਰਣ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤੇ ਗਏ।

ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਅੰਤਰਾਲ ਦੇ ਬਾਅਦ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਅਰੰਭ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਵਾਪਸ ਲੈ ਲਿਆ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਰੇੱਡੀਨੇ ੧੯੭੯ ਦੀਆਂ ਸਰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸੰਸਦ ਨੂੰ ਭੰਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਅਗਲੇ ਜਨਵਰੀ ਵਿੱਚ ਆਜੋਜਿਤ ਚੁਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਫੇਰ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਆ ਗਿਆ ਸੀ ਭੂਸਖਲਨ ਹੋਣ ਵਰਗੇ ਬਹੁਮਤ ਦੇ ਨਾਲ/ਮਹਾਭੀਸ਼ਣ ਬਹੁਮਤ ਦੇ ਨਾਲ

ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ (੧੯੮੩ - ੧੯੮੪) ਲੇਨਿਨ ਸ਼ਾਂਤੀ ਇਨਾਮ ਵਲੋਂ ਪੁਰਸਕ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ ਸਟਾਰ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਹੱਤਿਆ

ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਾਲ ਪੰਜਾਬ ਸਮਸਿਆਵਾਂ ਵਲੋਂ ਜਰਜਰ ਸਨ। ਸਿਤੰਬਰ ੧੯੮੧ ਵਿੱਚ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਵਾਲੇ ਦਾ ਵੱਖਵਾਦੀ ਸਿੱਖ ਆਤੰਕਵਾਦੀ ਸਮੂਹ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਪਵਿਤਰਤਮ ਤੀਰਥ, ਹਰਮੰਦਿਰ ਸਾਹਿਬ ਪਰਿਸਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਤੈਨਾਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਸੋਨਾ ਮੰਦਿਰ ਪਰਿਸਰ ਵਿੱਚ ਹਜਾਰਾਂ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੀ ਹਾਜਰੀ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਆਤੰਕਵਾਦੀਆਂ ਦਾ ਸਫਆ ਕਰਨ ਦੇ ਇੱਕ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਸੈਨਾ ਨੂੰ ਧਰਮਸਥਲ ਵਿੱਚ ਪਰਵੇਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ। ਫੌਜੀ ਅਤੇ ਨਾਗਰਿਕ ਹਤਾਹਤੋਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਵਿੱਚ ਭਿੰਨਤਾ ਹੈ। ਸਰਕਾਰੀ ਅਨੁਮਾਨ ਹੈ ਚਾਰ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਸਹਿਤ ਉਨਾਸੀ ਫੌਜੀ ਅਤੇ ੪੯੨ ਆਤੰਕਵਾਦੀ; ਹੋਰ ਹਿਸਾਬ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਸੰਭਵਤ ੫੦੦ ਜਾਂ ਜਿਆਦਾ ਫੌਜੀ ਅਤੇ ਅਨੇਕ ਤੀਰਥਯਾਤਰੀਆਂ ਸਹਿਤ ੩੦੦੦ ਹੋਰ ਲੋਕ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਵਿੱਚ ਫਸੇ।

ਨਿਜੀ ਜੀਵਨੀ

ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਸੰਜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਾਰਿਸ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਲੇਕਿਨ ਇੱਕ ਉੜਾਨ ਦੁਰਘਟਨਾ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਅਣ-ਇੱਛਕ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਪਾਇਲਟ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਛੁਡਵਾ ਕੇ ਫਰਵਰੀ ੧੯੮੧ ਵਿੱਚ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਪਰਵੇਸ਼ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ।

ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਪ੍ਰਧਾਨਮੰਤਰੀ ਬਣੇ। ਮਈ ੧੯੯੧ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵੀ ਰਾਜਨੀਤਕ ਹੱਤਿਆ, ਇਸ ਵਾਰ ਲਿਬਰੇਸ਼ਨ ਟਾਈਗਰਸ ਆਫ ਤਮਿਲ ਈਲਮ ਦੇ ਆਤੰਕਵਾਦੀਆਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਹੋਈ। ਰਾਜੀਵ ਦੀ ਵਿਧਵਾ, ਸੋਨੀਆ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਸੰਯੁਕਤ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਗੱਠ-ਜੋੜ ਨੂੰ ੨੦੦੪ ਦੇ ਲੋਕ ਸਭਾ ਨਿਰਵਾਚਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੈਰਾਨੀ ਚੁਣਾਵੀ ਜਿੱਤ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ।

ਸੋਨੀਆ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਪ੍ਰਧਾਨਮੰਤਰੀ ਦਫ਼ਤਰ ਮੌਕੇ ਨੂੰ ਅਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਲੇਕਿਨ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਉੱਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਲਗਾਮ ਹੈ; ਪ੍ਰਧਾਨਮੰਤਰੀ ਡਾ. ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ, ਜੋ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ ਰਹੇ, ਹੁਣ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਹਨ। ਰਾਜੀਵ ਦੀ ਔਲਾਦ, ਰਾਹੁਲ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਿਅੰਕਾ ਗਾਂਧੀ ਵੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਪਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਸੰਜੇ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਵਿਧਵਾ, ਮੇਨਕਾ ਗਾਂਧੀ - ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੰਜੇ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਧਾਨਮੰਤਰੀ ਦੇ ਘਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਿਆ ਜਾਣਾ ਸਰਵਗਿਆਤ ਹੈ।^[24] -ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਜੇ ਦਾ ਪੁੱਤਰ, ਵਰੁਣ ਗਾਂਧੀ ਵੀ, ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ ਦਲ ਵਿੱਚ ਮੈਂਬਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ ਹੈ।

ਹਵਾਲੇ

ਨੋਟ

↑ ਗੁਲਜਾਰੀਲਾਲ ਨੰਦਾ 13 ਦਿਨ ਲਈ ਐਕਟਿੰਗ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ

ਹਵਾਲੇ

↑ ^1.0 ^1.1 ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named degree
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000052-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000053-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Shrivastava, Sanskar (2011-10-30). "1971 India Pakistan War: Role of Russia, China, America and Britain". The World Reporter (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ (ਅਮਰੀਕੀ)). Archived from the original on 1 November 2011. Retrieved 2023-03-29.
↑ Mehrotra, Santosh K., ed. (1991), "Bilateral trade", India and the Soviet Union: Trade and Technology Transfer, Cambridge Russian, Soviet and Post-Soviet Studies, Cambridge: Cambridge University Press, pp. 161–206, doi:10.1017/CBO9780511559884.010, ISBN 978-0-521-36202-3, archived from the original on 18 June 2018, retrieved 2023-03-29
↑ ^6.0 ^6.1 Bose, Sugata; Jalal, Ayesha (2024), "The Indian Emergency (1975–1977) in Historical Perspective", When Democracy Breaks, Oxford University Press, pp. 221–236, doi:10.1093/oso/9780197760789.003.0008, ISBN 978-0-19-776078-9
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000058-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000059-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000005A-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named BBCPOLL
↑ "Indira Gandhi, Amrit Kaur named by TIME among '100 Women of the Year'". The Economic Times. Archived from the original on 5 March 2020. Retrieved 24 April 2020.
↑ ਗਾੰਧੀ, ਇੰਦਰਾ .੧੯੮੨ ਮਾਈ ਟ੍ਰੁਥ (ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ ਵਿੱਚ)
↑ ਫ੍ਰੈਂਕ,ਕੈਥੇਰਾਇਨ (੨੦੦੧)ਇੰਦਰਾ:ਇੰਦਰਾ ਨਹਿਰੂ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਜੀਵਨੀ
↑ "ਇੰਦਰਾ:ਇੰਦਰਾ ਨਹਿਰੂ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਜੀਵਨੀ - ਕੇਥਰੀਨ ਫਰੰਕਸ ੨੦੦੨ ਸਫਾ ੧੭੭ ਆਈਏਸਬੀਏਨ:039573097X"
↑ ਫਰੈਂਕ, ਕੇਥਰੀਨ (੨੦੦੧)ਇੰਦਰਾ:ਇੰਦਰਾ ਨਹਿਰੂ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਜੀਵਨੀ. ਸਫਾ ੧੮੬
↑ Ibid #੨ ਪੀ.੧੫੪
↑ ਬੀਬੀਸੀ ਸਮਾਚਾਰ
↑ "ਪੁਰਾਲੇਖ ਕੀਤੀ ਕਾਪੀ". Archived from the original on 2011-07-13. Retrieved 2012-09-28.
↑ Ibid. #3 ਪੀ.295
↑ ਕਿਸਾਨ, ਬੀ.ਏਚ. ਹਰਿਤ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿੱਚ ਆਧੁਨਿਕ ਏਸ਼ੀਆਈ ਪੜ੍ਹਾਈ, xx ਨੰਬਰ ੧ (ਫਰਵਰੀ, ੧੯੮੬) ਸਫਾ:੧੭੭
↑ ਰੱਥ, ਨੀਲਕੰਠ, ਗਰੀਬੀ ਹਟਾਓ: ਕੀ ਆਇਆਰਡੀਪੀ ਇਹ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ? (ਈਡਬਲੂਪੀ, xx, ਨਂo6) ਫਰਵਰੀ, ੧੯੮੧.
↑ ਕੋਚਾਨੇਕ, ਸਟੇਨਲੀ, ਮਿਸੇਜ ਗਾਂਧੀਸ ਪਿਰਾਮਿਡ: ਦਾ ਨਿਊ ਕਾਂਗਰਸ (ਵੇਸਟਵਿਊ ਪ੍ਰੇਸ, ਬੋਲਡਰ, ਸੀਓ ੧੯੭੬) ਪੀ.੯੮
↑ ਬਰਾਸ, ਪੌਲ ਆਰ, ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ, (ਕੈੰਬਰਿਜ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪ੍ਰੇਸ, ਇੰਗਲੈਂਡ ੧੯੯੫)ਪੀ.੪੦
↑ ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਤਮਕਥਾ-ਧ ਟਰਿਬਿਊਨ

ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:<ref> tag defined in <references> has no name attribute.

ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ

Indira Gandhi Meets with Lyndon Baines Johnson from Texas Archive of the Moving Image
The Indira Gandhi Memorial Trust Archived 17 June 2017 at the Wayback Machine.
Works by ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ at Open Library
ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ, ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਮੂਵੀ ਡੈਟਾਬੇਸ 'ਤੇ
Rare pictures of Indira Gandhi
Rare letters by Indira Gandhi Archived 7 September 2017 at the Wayback Machine.
Famous and Historic speeches given by Indira Gandhi Archived 8 September 2017 at the Wayback Machine.
Indira Gandhi on global underprivilege at Encyclopaedia Britannica

[1] ਗੁਲਜਾਰੀਲਾਲ ਨੰਦਾ 13 ਦਿਨ ਲਈ ਐਕਟਿੰਗ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ

[degree-2] 1.0 ^1.1 ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named degree

[Chellaney-3] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000052-QINU`"'</ref>" does not exist.

[j653-4] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000053-QINU`"'</ref>" does not exist.

[5] Shrivastava, Sanskar (2011-10-30). "1971 India Pakistan War: Role of Russia, China, America and Britain". The World Reporter (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ (ਅਮਰੀਕੀ)). Archived from the original on 1 November 2011. Retrieved 2023-03-29.

[6] Mehrotra, Santosh K., ed. (1991), "Bilateral trade", India and the Soviet Union: Trade and Technology Transfer, Cambridge Russian, Soviet and Post-Soviet Studies, Cambridge: Cambridge University Press, pp. 161–206, doi:10.1017/CBO9780511559884.010, ISBN 978-0-521-36202-3, archived from the original on 18 June 2018, retrieved 2023-03-29

[:5-7] 6.0 ^6.1 Bose, Sugata; Jalal, Ayesha (2024), "The Indian Emergency (1975–1977) in Historical Perspective", When Democracy Breaks, Oxford University Press, pp. 221–236, doi:10.1093/oso/9780197760789.003.0008, ISBN 978-0-19-776078-9

[Khorana-8] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000058-QINU`"'</ref>" does not exist.

[9] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000059-QINU`"'</ref>" does not exist.

[10] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000005A-QINU`"'</ref>" does not exist.

[BBCPOLL-11] ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named BBCPOLL

[12] "Indira Gandhi, Amrit Kaur named by TIME among '100 Women of the Year'". The Economic Times. Archived from the original on 5 March 2020. Retrieved 24 April 2020.

[13] ਗਾੰਧੀ, ਇੰਦਰਾ .੧੯੮੨ ਮਾਈ ਟ੍ਰੁਥ (ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲੀ ਵਿੱਚ)

[14] ਫ੍ਰੈਂਕ,ਕੈਥੇਰਾਇਨ (੨੦੦੧)ਇੰਦਰਾ:ਇੰਦਰਾ ਨਹਿਰੂ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਜੀਵਨੀ

[15] "ਇੰਦਰਾ:ਇੰਦਰਾ ਨਹਿਰੂ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਜੀਵਨੀ - ਕੇਥਰੀਨ ਫਰੰਕਸ ੨੦੦੨ ਸਫਾ ੧੭੭ ਆਈਏਸਬੀਏਨ:039573097X"

[16] ਫਰੈਂਕ, ਕੇਥਰੀਨ (੨੦੦੧)ਇੰਦਰਾ:ਇੰਦਰਾ ਨਹਿਰੂ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਜੀਵਨੀ. ਸਫਾ ੧੮੬

[17] Ibid #੨ ਪੀ.੧੫੪

[18] ਬੀਬੀਸੀ ਸਮਾਚਾਰ

[19] "ਪੁਰਾਲੇਖ ਕੀਤੀ ਕਾਪੀ". Archived from the original on 2011-07-13. Retrieved 2012-09-28.

[20] Ibid. #3 ਪੀ.295

[21] ਕਿਸਾਨ, ਬੀ.ਏਚ. ਹਰਿਤ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿੱਚ ਆਧੁਨਿਕ ਏਸ਼ੀਆਈ ਪੜ੍ਹਾਈ, xx ਨੰਬਰ ੧ (ਫਰਵਰੀ, ੧੯੮੬) ਸਫਾ:੧੭੭

[22] ਰੱਥ, ਨੀਲਕੰਠ, ਗਰੀਬੀ ਹਟਾਓ: ਕੀ ਆਇਆਰਡੀਪੀ ਇਹ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ? (ਈਡਬਲੂਪੀ, xx, ਨਂo6) ਫਰਵਰੀ, ੧੯੮੧.

[23] ਕੋਚਾਨੇਕ, ਸਟੇਨਲੀ, ਮਿਸੇਜ ਗਾਂਧੀਸ ਪਿਰਾਮਿਡ: ਦਾ ਨਿਊ ਕਾਂਗਰਸ (ਵੇਸਟਵਿਊ ਪ੍ਰੇਸ, ਬੋਲਡਰ, ਸੀਓ ੧੯੭੬) ਪੀ.੯੮

[24] ਬਰਾਸ, ਪੌਲ ਆਰ, ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ, (ਕੈੰਬਰਿਜ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪ੍ਰੇਸ, ਇੰਗਲੈਂਡ ੧੯੯੫)ਪੀ.੪੦

[25] ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਤਮਕਥਾ-ਧ ਟਰਿਬਿਊਨ

[lower-alpha 1]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

v t e ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ
ਸੂਚੀ
ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ	ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ• ਗੁਲਜਾਰੀ ਲਾਲ ਨੰਦਾ• ਲਾਲ ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ• ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ• ਮੋਰਾਰਜੀ ਡੇਸਾਈ• ਚਰਨ ਸਿੰਘ• ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ• ਵਿਸ਼ਵਨਾਥ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ• ਚੰਦਰ ਸ਼ੇਖਰ• ਪੀ ਵੀ ਨਰਸਿਮਾ ਰਾਓ• ਅਟਲ ਬਿਹਾਰੀ ਬਾਜਪਾਈ• ਔਚ. ਜੀ. ਦੇਵ ਗੋੜਾ• ਇੰਦਰ ਕੁਮਾਰ ਗੁਜਰਾਲ• ਡਾ. ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ• ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ
ਦਫ਼ਤਰ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਬੱਚੇ ਸ਼੍ਰੇਣੀ