ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦਾ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ

ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਮੁਕਤੀ ਸੰਗਰਾਮ; মুক্তিযুদ্ধ ਮੁਕਤੀਯੁਧੋ
	ਠੰਡੀ ਜੰਗ ਦਾ ਹਿੱਸਾ
	; ਉੱਪਰ ਖੱਬੇ ਤੋਂ ਘੜੀ ਅਨੁਸਾਰ; ਸ਼ਹੀਦ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਮੈਮੋਰੀਅਲ, ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦੀ ਫੌਜ ਹੋਵਿਜ਼ਰ, ਸਰੰਡਰ ਆਫ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਭਾਰਤੀ ਅਤੇ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਸੈਨਾਵਾਂ ਅੱਗੇ,ਪੀਐਨਐਸ ਗਾਜ਼ੀ।
ਮਿਤੀ	26 ਮਾਰਚ 1971 – 16 ਦਸੰਬਰ 1971
ਥਾਂ/ਟਿਕਾਣਾ	{{{place}}}
ਨਤੀਜਾ	ਨਿਰਣਾਇਕ ਇੰਡੋ-ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ੀ ਜਿੱਤ; ਪੂਰਬੀ ਮੋਰਚੇ ਤੇ ਪੂਰਬੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਪੂਰਬੀ ਕਮਾਨ ਦਾ ਪਤਨ;; ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ;
ਰਾਜਖੇਤਰੀ; ਤਬਦੀਲੀਆਂ	ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਪੂਰਬੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਭਤਾਸੰਪੰਨ ਬੰਗਲਾਦੇਸ ਲੋਕ ਗਣਰਾਜ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ।
Belligerents
ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦੀ ਅਸਥਾਈ ਸਰਕਾਰ ਮੁਕਤੀ ਬਾਹਿਨੀ; ਭਾਰਤ ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਾ; (3–16 ਦਸੰਬਰ 1971);	ਪਾਕਿਸਤਾਨ Govt. of East Pakistan; ਤਸਵੀਰ:ISPR logo.jpg ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸੈਨਾ ਨੀਮ ਫੌਜੀ ਬਲ:; ; ਜਮਾਤ-ਏ-ਇਸਲਾਮੀ; ਨਾਗਰਿਕ ਸ਼ਾਂਤੀ ਕਮੇਟੀ; ਰਜ਼ਾਕਾਰ; ਅਲ-ਬਦਰ; ਅਲ-ਸ਼ਮਸ਼;
Commanders and leaders
ਸ਼ੇਖ਼ ਮੁਜੀਬੁਰ ਰਹਿਮਾਨ; (ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦੀ ਅਸਥਾਈ ਸਰਕਾਰ); ਤਾਜੁਦੀਨ ਅਹਿਮਦ; (ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦੀ ਅਸਥਾਈ ਸਰਕਾਰ); ਐੱਮ ਏ ਓ ਓਸਮਾਨੀ; (Cdr-in-C, ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਬਲ); ਮੇਜਰ ਕੇ ਐਮ ਸ਼ਫੀਉੱਲਾ; (ਕਮਾਂਡਰ, ਐਸ ਫੋਰਸ); ਮੇਜਰ ਜ਼ਿਆਉਰ ਰਹਿਮਾਨ; (ਕਮਾਂਡਰ, ਜੈਡ ਫੋਰਸ); ਮੇਜਰ ਖਾਲਿਦ ਮੁਸ਼ੱਰਫ ; (ਕਮਾਂਡਰ, ਕੇ ਫੋਰਸ); ਵੀ ਵੀ ਗਿਰੀ; (ਭਾਰਤ ਦਾਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ); ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ; (ਭਾਰਤ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਮੰਤਰੀ); ਸਵਰਨ ਸਿੰਘ; (ਵਿਦੇਸ਼ ਰਾਜ ਮੰਤਰੀ (ਭਾਰਤ) - ਭਾਰਤ ਦਾ ਵਿਦੇਸ਼ ਮੰਤਰੀ); ਜਨਰਲ ਸੈਮ ਮਾਣਕਸ਼ਾਹ ; (ਸੈਨਾ ਦੇ ਮੁਖੀ ਦੇ ਮੁਖੀ); ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਜਨਰਲ ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਰੋੜਾ; (ਜੀਓਸੀ-ਇਨ-ਸੀ, ਪੂਰਬੀ ਕਮਾਨ); ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਜਨਰਲ ਸਗਤ ਸਿੰਘ; (GOC-in-C, IV Corps); ਮੇਜਰ ਜਨਰਲ ਇੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ; (Dir., Military Operations); ਮੇਜਰ ਜਨਰਲ ਓਮ ਪ੍ਰਕਾਸ ਮਲਹੋਤਰਾ ; (ਸੀਓਐਸ, IV ਕੋਰ); ਮੇਜਰ ਜਨਰਲ ਜੇ. ਐੱਫ. ਆਰ. ਜੇ. ਜੇਕੈਬ; (ਸੀਓਐਸ, ਪੂਰਬੀ ਕਮਾਨ); ਮੇਜਰ ਜਨਰਲ ਸੁਬੇਗ ਸਿੰਘ; (ਜੀਓਸੀ, ਗੜਵਾਲ ਰਾਈਫਲਜ਼ / ਸਿਖਲਾਈ ਮੁਕਤੀ ਬਾਹਿਨੀ); ਵਾਈਸ ਐਡਮਿਰਲ ਨੀਲਕਾਂਤ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ ; (ਫਲੈਗ ਅਫਸਰ, ਪੂਰਬੀ ਨੇਵਲ ਕਮਾਂਡ) ; ਐੱਮ ਹਰੀ ਚੰਦ ਦੀਵਾਨ ; ; ਕੇ. ਸੰਕਰਨ ਨਾਇਰ ; }	ਅਬਦੁਲ ਮੋਤਲਬ ਮਲਿਕ ; (ਪੂਰਬੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਰਾਜਪਾਲ)] ; ਗੁਲਾਮ ਆਜ਼ਮ ; ([[ਚੇਅਰਮੈਨ] ਚੇਅਰ]], ਨਾਗਰਿਕ ਸ਼ਾਂਤੀ ਕਮੇਟੀ} ਮੋਟੋਰ ਰਹਿਮਾਨ ਨਿਜਾਮੀ (ਅਮੀਰ ਜਮਾਤ-ਏ-ਇਸਲਾਮੀ} ; ਅਬਦੁਲ ਕਾਦਰ ਮੋਲਾ ; (ਲੀਡਰ, ਅਲ-ਬਦਰ) ਅਬੁਲ ਕਲਾਮ ਆਜ਼ਾਦ ; (ਲੀਡਰ, ਰਜ਼ਾਕਾਰ) ਫ਼ਜ਼ਲੁਲ ਕਾਦਿਰ ਚੌਧਰੀ ; (ਲੀਡਰ, ਅਲ-ਸ਼ਮਸ) ਯਾਹੀਆ ਖ਼ਾਨ ; (ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ]] ; ਨੁਰੁਲ ਅਮੀਨ < br>> (ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ) ; ਜਨਰਲ ਏ.ਐਚ. ਖ਼ਾਨ ; (ਚੀਫ ਆਫ ਸਟਾਫ, ਆਰਮੀ ਜੀ.ਏਚ.ਕਿਊ) ; ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ.ਜੈਨ ਏ.ਏ.ਕੇ. ਨਿਆਜ਼ੀ ; (ਕਮਾਂਡਰ, ਪੂਰਬੀ ਕਮਾਨ); ਐਮ ਜੀਏਨ ਰਾਓ ਫਾਰਮਾਨ ਅਲੀ ਫਰਮਾ:Surrendered ; (ਮਿਲ. ਐਡ., ਸਰਕਾਰ . [EPK) ; ਐਮ ਜੀਏਨ ਖਦੀਮ ਹੁਸੈਨ ; (ਜੀਓਸੀ, [[ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸੈਨਾ ਦੀ ਢਾਂਚਾ] 14 ਵੀਂ ਇੰਫੈਂਟਰੀ ਡਿਵੀਜ਼ਨ]]) ; ਰਾਡਮ ਮੋਹੱਢ ਸ਼ਰੀਫ਼ ਫਰਮਾ:ਸੁਰਾਂਤ ; (ਸੀ ਡੀ ਆਰ, ਪੂਰਬੀ ਨੇਵਲ ਕਮਾਂਡ) ; ਕੈਪਟਨ ਅਹਮਦ ਜ਼ਮੀਰ ; (ਸੀਓ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਮਰੀਨ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਮਰੀਨ ਈਸਟ ਸੀ ਡੀ ਆਰ ਜਫਰ ਮੁਹੱਮਦ (ਸੀਓ, ਪੀਐਨਐਨ ਗਾਜ਼ੀ) ; ਏਅਰ ਸੀਡਰ ਇਨਾਮੂਲ ਹਕ (ਏ.ਓ.ਸੀ., ਪੂਰਬੀ ਹਵਾਈ ਕਮਾਂਡ) ; ਏਅਰ ਸੀਡਰ ਮਟੀ ਮਸੂਦ ; (ਏਓਸੀ, ਪੂਰਬੀ ਏਅਰ ਸੀ.ਐੱਮ.ਐਂਡ. (1969-71)) ;
Units involved
175,000 ; 250,000	~365,000 ਬਾਕਾਇਦਾ ਫੌਜਾਂ (~97,000+ ਪੂਰਬੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ) ; ~25,000 ਮਿਲੀਸ਼ੀਆਮੈਨ
Casualties and losses
~30,000 ਮਾਰੇ ਗਏ ; 1,426–1,525 ਮਾਰੇ ਗਏ ; 3,611–4,061 ਜਖ਼ਮੀ	~8,000 ਮਾਰੇ ਗਏ ; ~10,000 ਜਖ਼ਮੀ; 90,000—93,000 ਫੜੇ ਗਏ (ਸਮੇਤ 79,676 troops and 10,324—12,192 ਲੋਕਲ ਮਿਲੀਸ਼ੀਆਮੈਨ)
	ਸਿਵਲੀਅਨ ਮੌਤ: ਅਨੁਮਾਨ 300,000 ਅਤੇ 3 ਮਿਲੀਅਨ ਦੀ ਰੇਂਜ ਵਿੱਚ

ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਮੁਕਤੀ ਸੰਗਰਾਮ (ਬੰਗਾਲੀ: মুক্তিযুদ্ধ Muktijuddho), ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਜੰਗ, ਜਾਂ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਬਸ ਮੁਕਤੀ ਜੰਗ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਇਨਕਲਾਬ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਸੀ ਜੋ 1971 ਦੀ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਪੂਰਬੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਬੰਗਾਲੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਅਤੇ ਸਵੈ-ਨਿਰਣੇ ਦੇ ਹੱਕ ਲਈ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਜ਼ੋਰ ਫੜਨ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਥੇ ਲੋਕ ਗਣਤੰਤਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋ ਗਈ। ਜੰਗ ਉਦੋਂ ਲੱਗੀ ਜਦੋਂ ਪੱਛਮੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚਲੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜੀ ਜੁੰਡਲੀ ਨੇ 25 ਮਾਰਚ 1971 ਦੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਪੂਰਬੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਸਰਚਲਾਈਟ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਇਸਦੇ ਤਹਿਤ ਕੌਮਵਾਦੀ ਬੰਗਾਲੀ ਨਾਗਰਿਕਾਂ, ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ, ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ, ਧਾਰਮਿਕ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀਆਂ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਢੰਗ ਨਾਲ ਖ਼ਤਮ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜੁੰਡਲੀ ਨੇ 1970 ਦੇ ਚੋਣ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ-ਨਾਮਜ਼ਦ ਸ਼ੇਖ਼ ਮੁਜੀਬੁਰ ਰਹਿਮਾਨ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਪੱਛਮੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸਮਰਪਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 16 ਦਸੰਬਰ 1971 ਨੂੰ ਇਹ ਯੁੱਧ ਖ਼ਤਮ ਹੋਇਆ।

ਪੂਰਬੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪੇਂਡੂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਖੇਤਰਾਂ ਨੇ 1970 ਦੇ ਚੋਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਣੀ ਸਿਵਲ ਨਾਫਰਮਾਨੀ ਦੇ ਦਬਾਅ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਲਈ ਵਿਆਪਕ ਫੌਜੀ ਅਪਰੇਸ਼ਨਾਂ ਅਤੇ ਹਵਾਈ ਹਮਲੇ ਦੇਖੇ ਸਨ। ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮਵਾਦੀਆਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਸੀ ਨੇ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਤੇ ਛਾਪੇਮਾਰੀ ਦੌਰਾਨ ਮਦਦ ਲੈਣ ਲਈ ਧਾਰਮਿਕ ਦਸਤੇ -ਰਜ਼ਾਕਾਰ, ਅਲ-ਬਦਰ ਅਤੇ ਅਲ-ਸ਼ਮਸ਼ ਬਣਾ ਲਏ ਸਨ। ^[11]^[12]^[13]^[14]^[15] ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ (ਨਸਲੀ ਘੱਟਗਿਣਤੀ) ਉਰਦੂ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਬਿਹਾਰੀ ਵੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਸਨ। ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਅਤੇ ਸਹਾਇਕ ਮਿਲਸ਼ੀਆ ਸਮੂਹਿਕ ਕਤਲਾਂ, ਦੇਸ਼ ਨਿਕਾਲੇ ਅਤੇ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਬਲਾਤਕਾਰ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਰਾਜਧਾਨੀ ਢਾਕਾ ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਸਰਚਲਾਈਟ ਅਤੇ ਢਾਕਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਕਤਲੇਆਮ ਸਮੇਤ ਅਨੇਕਾਂ ਕਤਲਾਮਾਂ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਸੀ। ਅੰਦਾਜ਼ਨ 1ਕਰੋੜ ਬੰਗਾਲੀ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਗੁਆਂਢੀ ਦੇਸ਼ ਭਾਰਤ ਭੱਜ ਗਏ, ਜਦ ਕਿ 3 ਕਰੋੜ ਅੰਦਰੂਨੀ ਤੌਰ ਉਜਾੜੇ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਸਨ। ^[16] ਬੰਗਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਇਮੀਗ੍ਰੈਂਟਸ ਵਿਚਕਾਰ ਸੰਪਰਦਾਇਕ ਹਿੰਸਾ ਭੜਕ ਉੱਠੀ। ਇੱਕ ਅਕਾਦਮਿਕ ਸਹਿਮਤੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਸਨ।

ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ੀਆਂ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦੀ ਸੈਨਾ, ਅਰਧ ਸੈਨਿਕ ਬਲਾਂ ਅਤੇ ਆਮ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈ ਗਈ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮੁਕਤੀ ਸੈਨਾ - ਮੁਕਤ ਬਹਿਣੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਚਟਗਾਓਂ ਤੋਂ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਈਸਟ ਬੰਗਾਲ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਅਤੇ ਈਸਟ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਰਾਈਫਲਜ਼ ਨੇ ਇਸ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਜਨਰਲ ਐਮ. ਏ. ਜੀ. ਓਸਮਨੀ ਅਤੇ ਗਿਆਰਾਂ ਸੈਕਟਰ ਕਮਾਂਡਰਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਫੋਰਸਾਂ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸੈਨਾ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਗੁਰੀਲਾ ਜੰਗ ਛੇੜ ਦਿੱਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਸਬਿਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾ ਲਿਆ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਫੌਜ ਨੇ ਮੌਨਸੂਨ ਵਿੱਚ ਮੁੜ ਤੇਜ਼ੀ ਫੜੀ। ਬੰਗਾਲੀ ਛਾਪਾਮਾਰਾਂ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇਵੀ ਵਿਰੁੱਧ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਜੈਕਪਾਟ ਸਣੇ ਵਿਆਪਕ ਸਬੋਤਾਜ ਕੀਤੀ। ਨਵੀਂ ਨਵੀਂ ਬਣੀ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦੀ ਏਅਰ ਫੋਰਸ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜੀ ਠਿਕਾਣਿਆਂ ਤੇ ਚੰਗੀਆਂ ਚੋਟਾਂ ਕੀਤੀਆਂ। ਨਵੰਬਰ ਤਕ, ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਰਾਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਬੈਰਕਾਂ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ।^[17]

ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਰਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ 17 ਅਪ੍ਰੈਲ 1971 ਨੂੰ ਮੁਜੀਬਨਗਰ ਵਿਖੇ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਜਲਾਵਤਨ ਸਰਕਾਰ ਵਜੋਂ ਕਲਕੱਤੇ ਚਲੀ ਗਈ ਸੀ। ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸਿਵਲ, ਸੈਨਿਕ ਅਤੇ ਕੂਟਨੀਤਕ ਕੋਰ ਦੇ ਬੰਗਾਲੀ ਮੈਂਬਰ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਆਰਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਬੰਗਾਲੀ ਪਰਿਵਾਰ ਪੱਛਮੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਸਨ, ਜਿੱਥੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਭੱਜ ਗਏ। ਬੰਗਾਲੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਨੇ ਗੁਪਤ ਮੁਕਤ ਬੰਗਾਲ ਰੇਡੀਓ ਸਟੇਸ਼ਨ ਚਲਾਇਆ। ਲੱਖਾਂ ਯੁੱਧ ਮਾਰੇ ਬੰਗਾਲੀ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੀ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਕਾਰਨ ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਆਪੀ ਰੋਸ ਅਤੇ ਚਿੰਤਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈ। ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੇ ਭਾਰਤ ਨੇ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀਆਂ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਕੂਟਨੀਤਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸੈਨਿਕ ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼, ਭਾਰਤੀ ਅਤੇ ਅਮੈਰੀਕਨ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਨੇ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ੀਆਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਨਿਊਯਾਰਕ ਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਲਾਭ ਕਨਸਰਟ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ। ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਸੈਨੇਟਰ ਟੇਡ ਕੈਨੇਡੀ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸੈਨਿਕ ਅਤਿਆਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਮੁਹਿੰਮ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ; ਜਦੋਂ ਕਿ ਪੂਰਬੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚਲੇ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਦੇ ਡਿਪਲੋਮੈਟਾਂ ਨੇ ਨਿਕਸਨ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜੀ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹ ਯਾਹੀਆ ਖ਼ਾਨ ਨਾਲ ਨੇੜਲੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਸਖ਼ਤ ਨਾਰਾਜ਼ਗੀ ਜਤਾਈ।

ਭਾਰਤ 3 ਦਸੰਬਰ 1971 ਨੂੰ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ 'ਤੇ ਹਵਾਈ ਹਮਲੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ ਸਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜੰਗ ਦੋ ਜੰਗੀ ਮੋਰਚਿਆਂ 'ਤੇ ਵੇਖੀ ਗਈ। ਪੂਰਬੀ ਥੀਏਟਰ ਵਿੱਚ ਹਵਾ ਦੀ ਸਰਬੋਤਮਤਾ ਅਤੇ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਸਹਿਯੋਗੀ ਫੌਜਾਂ ਦੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵੱਧਣ ਨਾਲ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ 16 ਦਸੰਬਰ 1971 ਨੂੰ ਢਾਕਾ ਵਿੱਚ ਆਤਮਸਮਰਪਣ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਹਵਾਲੇ

↑ http://www.mea.gov.in/bilateral-documents.htm?dtl/5312/Instrument+of+Surrender+of+Pakistan+forces+in+Dacca "The Pakistan Eastern Command agree to surrender all Pakistan Armed Forces in Bangladesh to Lieutenant General Jagjit Singh Aurora, General Officer Commanding-in –chief of the Indian and Bangladesh forces in the eastern theatre."
↑ ^2.0 ^2.1 ^2.2 "India – Pakistan War, 1971; Introduction By Tom Cooper, with Khan Syed Shaiz Ali". Acig.org. Archived from the original on 6 June 2011. Retrieved 23 June 2011. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Pakistan & the Karakoram Highway By Owen Bennett-Jones, Lindsay Brown, John Mock, Sarina Singh, Pg 30
↑ p. 442 Indian Army after Independence by KC Pravel: Lancer 1987 ISBN 81-7062-014-7
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000001E-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ ^6.0 ^6.1 "Bangladesh Islamist leader Ghulam Azam charged". BBC. 13 May 2012. Retrieved 13 May 2012.
↑ ^7.0 ^7.1 ^7.2 Figures from The Fall of Dacca by Jagjit Singh Aurora in The Illustrated Weekly of India dated 23 December 1973 quoted in Indian Army after Independence by KC Pravel: Lancer 1987 ISBN 81-7062-014-7
↑ Khan, Shahnawaz (19 January 2005). "54 Indian PoWs of 1971 war still in Pakistan". Daily Times. Lahore. Retrieved 11 October 2011.
↑ Figure from Pakistani Prisoners of War in India by Col S.P. Salunke p.10 quoted in Indian Army after Independence by KC Pravel: Lancer 1987 (ISBN 81-7062-014-7)
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000023-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000024-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000025-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Pg 600. Schmid, Alex, ed. (2011). The Routledge Handbook of Terrorism Research. Routledge. ISBN 978-0-415-41157-8.
↑ Pg. 240 Tomsen, Peter (2011). The Wars of Afghanistan: Messianic Terrorism, Tribal Conflicts, and the Failures of Great Powers. Public Affairs. ISBN 978-1-58648-763-8.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000028-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000029-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Jamal, Ahmed (5–17 October 2008). "Mukti Bahini and the liberation war of Bangladesh: A review of conflicting views" (PDF). Asian Affairs. 30. Archived from the original (PDF) on 3 January 2015. Retrieved 29 April 2015.

ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:<ref> tag defined in <references> has no name attribute.

[1] ttp://www.mea.gov.in/bilateral-documents.htm?dtl/5312/Instrument+of+Surrender+of+Pakistan+forces+in+Dacca "The Pakistan Eastern Command agree to surrender all Pakistan Armed Forces in Bangladesh to Lieutenant General Jagjit Singh Aurora, General Officer Commanding-in –chief of the Indian and Bangladesh forces in the eastern theatre."

[ACIG-2] 2.0 ^2.1 ^2.2 "India – Pakistan War, 1971; Introduction By Tom Cooper, with Khan Syed Shaiz Ali". Acig.org. Archived from the original on 6 June 2011. Retrieved 23 June 2011. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[3] Pakistan & the Karakoram Highway By Owen Bennett-Jones, Lindsay Brown, John Mock, Sarina Singh, Pg 30

[4] . 442 Indian Army after Independence by KC Pravel: Lancer 1987 ISBN 81-7062-014-7

[5] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000001E-QINU`"'</ref>" does not exist.

[autogenerated1-6] 6.0 ^6.1 "Bangladesh Islamist leader Ghulam Azam charged". BBC. 13 May 2012. Retrieved 13 May 2012.

[FallOfDacca-7] 7.0 ^7.1 ^7.2 Figures from The Fall of Dacca by Jagjit Singh Aurora in The Illustrated Weekly of India dated 23 December 1973 quoted in Indian Army after Independence by KC Pravel: Lancer 1987 ISBN 81-7062-014-7

[dailytimes1912005-8] Khan, Shahnawaz (19 January 2005). "54 Indian PoWs of 1971 war still in Pakistan". Daily Times. Lahore. Retrieved 11 October 2011.

[9] Figure from Pakistani Prisoners of War in India by Col S.P. Salunke p.10 quoted in Indian Army after Independence by KC Pravel: Lancer 1987 (ISBN 81-7062-014-7)

[India's_Borderland_Disputes:_China,_Pakistan,_Bangladesh,_and_Nepal-10] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000023-QINU`"'</ref>" does not exist.

[11] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000024-QINU`"'</ref>" does not exist.

[12] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000025-QINU`"'</ref>" does not exist.

[13] Pg 600. Schmid, Alex, ed. (2011). The Routledge Handbook of Terrorism Research. Routledge. ISBN 978-0-415-41157-8.

[14] Pg. 240 Tomsen, Peter (2011). The Wars of Afghanistan: Messianic Terrorism, Tribal Conflicts, and the Failures of Great Powers. Public Affairs. ISBN 978-1-58648-763-8.

[15] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000028-QINU`"'</ref>" does not exist.

[16] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000029-QINU`"'</ref>" does not exist.

[17] Jamal, Ahmed (5–17 October 2008). "Mukti Bahini and the liberation war of Bangladesh: A review of conflicting views" (PDF). Asian Affairs. 30. Archived from the original (PDF) on 3 January 2015. Retrieved 29 April 2015.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]