ਵੇਦ
|
|
ਰਿਗਵੇਦ · ਯਜੁਰਵੇਦ · ਸਾਮਵੇਦ · ਅਥਰਵ ਵੇਦ |
|
ਰਿਤੁਗਵੇਦਿਕ |
|
ਬ੍ਰਹਮਾ ਪੁਰਾਣ |
|
ਹੋਰ ਹਿੰਦੂ ਗਰੰਥ
ਭਗਵਤ ਗੀਤਾ · ਮੰਨੂੰ ਸਿਮ੍ਰਤੀ |
|
ਗਰੰਥੋਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਾਰਣ
|
ਵੇਦ (Sanskrit वेदः véda, "ਗਿਆਨ") ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵੈਦਿਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ ਰਚੇ ਗਏ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਮੱਤ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨਤਮ ਪੁਸਤਕਾਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਨੁਮਾਨ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਪੰਦਰ੍ਹਵੀਂ ਔਰ ਪੰਜਵੀਂ ਸਦੀ ਈ ਪੂ ਦੌਰਾਨ ਰਚੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਬੁਨਿਆਦੀ ਕਿਸਮਾਂ ਯਾਨੀ, ਸ਼ਰੁਤੀ ਔਰ ਸਿਮਰਤੀ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਰੁਤੀ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ ਚਾਰ ਵੇਦ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ: ਰਿਗਵੇਦ, ਸਾਮਵੇਦ, ਯਜੁਰਵੇਦ ਅਤੇ ਅਥਰਵ ਵੇਦ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਪੌਰੁਸੇਯ ਯਾਨੀ ਕਿਸੇ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਨਹੀਂ ਰਚਿਆ ਗਿਆ - ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[1][2][3] ਇਹ ਸਿਧੇ ਬ੍ਰਹਮ (ਰੱਬ)ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਉਚਰੇ ਗਏ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰੁਤੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[4][5]
ਹਰੇਕ ਵੇਦ ਦੇ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਬ੍ਰਾਹਮਣ (ਭਗਵਾਨ )ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਰਿਗਵੇਦ ਦਾ ਐਤਰੇਯ, ਯਜੁਰਵੇਦ ਦਾ ਸ਼ਤਪਥ, ਸਾਮਵੇਦ ਦਾ ਸਾਮ ਅਤੇ ਅਥਰਵਵੇਦ ਦਾ ਗੋਪਥ ਆਦਿ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਭਾਰਤੀ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਬੜਾ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਸਥਾਨ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੇਦਾਂ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੀ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵੇਦਾਂ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਰਣਯਕ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਗ੍ਰ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚਲੀ ਕਰਮਕਾਂਡ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਹੋਈ ਵਿਆਖਿਆ ਦਾ ਕੁਝ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਤੱਤ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਗ੍ਰ੍ਰੰਥਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵਧ ਗਿਆ ਹੈ।
ਚਾਰ ਭਾਗ
[ਸੋਧੋ]ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਵੇਦਾਂ ਨੂੰ ਚਾਰ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੰਤਰ ਜਾਂ ਸੰਹਿਤਾ ਬ੍ਰਾਹਮਣ, ਆਰਣਯਕ ਅਤੇ ਉਪਨਿਸ਼ਦ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੇਦਾਂ ਵਿੱਚ ਆਰਣਯਥਕਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਪਨਿਸ਼ਦ, ਵੇਦਾਂ ਦਾ ਉਹ ਭਾਗ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਆਤਮ- ਵਿੱਦਿਆ ਦਾ ਨਿਰੂਪਣ ਹੈ। ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ ਨੂੰ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੇ ਆਲੋਚਨਾ ਗ੍ਰੰਥ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵੇਦ ਮੰਤਰਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਅਤੇ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਪੂਰਬ ਪੱਛਮ ਜਿੰਨਾ ਅੰਤਰ ਹੈ। ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਕਰਮਕਾਂਡ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਹੋਈ ਵਿਆਖਿਆ ਦਾ ਪੂਰਾ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਰੁਤੀ ਨੂੰ ਧਰਮ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਸਰੋਤ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮਗਰੰਥ ਸਿਮਰਤੀ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਸ਼ਰੁਤੀ ਅਤੇ ਸਿਮਰਤੀ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਵਾਦ ਹੋਣ ਉੱਤੇ ਸ਼ਰੁਤੀ ਨੂੰ ਹੀ ਮਾਨਤਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਸਿਮਰਤੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ। ਹਿੰਦੂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਮਾਨਤਾ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ‘ਸ਼ਰੁਤੁ’ ਬ੍ਰਹਮਾ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਮਿਤ ਹੈ ਇਹ ਭਾਵਨਾ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਹੈ ਕਿ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਨਿਰਮਾਤਾ ਬ੍ਰਹਮਾ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਉਸਦੇ ਮੂੰਹ ਵਲੋਂ ਨਿਕਲੇ ਹੋਏ ਵਚਨ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਮਾਣੀਕ ਹਨ ਅਤੇ ਹਰ ਇੱਕ ਨਿਯਮ ਦੇ ਆਦਿ ਸਰੋਤ ਹਨ। ਇਸਦੀ ਛਾਪ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਇੰਨੀ ਡੂੰਘੀ ਸੀ ਕਿ ਵੇਦ ਸ਼ਬਦ ਸ਼ਰਧਾ ਅਤੇ ਆਸਥਾ ਦਾ ਲਖਾਇਕ ਬਣ ਗਿਆ। ਇਸ ਲਈ ਪਿੱਛੋਂ ਦੇ ਕੁੱਝ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਨੂੰ ਮਹੱਤਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਵੇਦ ਸ਼ਬਦ ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ। ਵੇਦ ਸ਼ਬਦ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਵਿਦ ਧਾਤੁ ਵਲੋਂ ਬਣਾ ਹੈ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੇਦ ਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਮਤਲੱਬ ਗਿਆਤ ਯਾਨੀ ਗਿਆਨ ਦੇ ਗਰੰਥ ਹਨ। ਅੱਜ ਚਤੁਰਵੇਦੋਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਗਿਆਤ ਇਸ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਟੀਕਾ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ -
ਟੀਕਾ
[ਸੋਧੋ]- ਰਿਗਵੇਦ - ਇਸ ਵਿੱਚ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਉਸਤਤੀ ਲਈ ਮੰਤਰ ਹਨ - ਇਹੀ ਸਰਵਪ੍ਰਥਮ ਵੇਦ ਹੈ (ਇਹ ਵੇਦ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਰਿਸ਼ੀ ਮੁਨੀਆਂ ਲਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ)
- ਸਾਮਵੇਦ - ਇਸ ਵਿੱਚ ਯੱਗ ਵਿੱਚ ਗਾਉਣ ਲਈ ਸੰਗੀਤਮਈ ਮੰਤਰ ਹਨ - (ਇਹ ਵੇਦ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਗੰਧਰਵ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ)
- ਯਜੁਰਵੇਦ - ਇਸ ਵਿੱਚ ਵੱਖ ਵੱਖ ਯੱਗਾਂ ਦੀਆਂ ਕਰਮਕਾਂਡੀ ਵਿਧੀਆਂ ਲਈ ਗਦ ਮੰਤਰ ਹਨ (ਇਹ ਵੇਦ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਕਸ਼ਤਰੀਆਂ ਲਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ)
- ਅਥਰਵ ਵੇਦ - ਇਸ ਵਿੱਚ ਸੰਸਾਰਿਕ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਲਈ ਮੰਤਰ ਹਨ (ਇਹ ਵੇਦ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਵਪਾਰੀਆਂ ਲਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ)
ਵੇਦ ਦੇ ਅਸਲ ਮੰਤਰ ਭਾਗ ਨੂੰ ਸੰਹਿਤਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਵੈਦਿਕ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਉਪਰ ਲਿਖੇ ਸਾਰੇ ਵੇਦਾਂ ਦੇ ਕਈ ਉਪਨਿਸ਼ਦ, ਆਰਣਾਇਕ ਅਤੇ ਉਪਵੇਦ ਆਦਿ ਵੀ ਆਉਂਦੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਵੱਖ ਪਛਾਣ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵੈਦਿਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਅਤੇ ਅਰਥ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਬਦਲ ਗਏ ਜਾਂ ਲੁਪਤ ਹੋ ਗਏ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਸ਼ਬਦ ਕੋਸ਼
[ਸੋਧੋ]ਨਿਘੰਟੂ ਵੇਦਾਂ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਕੋਸ਼ ਹੈ। ਇਹ ਵੈਦਿਕ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਸਨ। ਗੁਰਸ਼ਬਦ ਰਤਨਾਕਰ ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼ ਅਨੁਸਾਰ, ‘‘ਨਿਘੰਟੂ ਕਸ਼ਯਪ ਦਾ ਰਚਿਆ ਹੋਇਆ ਵੇਦ ਦਾ ਕੋਸ਼ ਹੈ ਜਿਸ ’ਤੇ ਯਾਸਕ ਮੁਨੀ ਨੇ ਨਿਰੁਕਤ ਨਾਮਕ ਟੀਕਾ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣਾ ਗ੍ਰੰਥ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਵੇਦ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਅਰਥ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।’’ ਵੇਦਾਂਗ ਨੇ ਵੀ ਵੇਦ ਵਿਆਖਿਆ ਵਿੱਚ ਬੜਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਵੇਦ ਦੇ ਛੇ ਅੰਗ ਜਾਂ ਖਟਅੰਗ ਕਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ:
- ਸ਼ਿਕਸ਼ਾ: ਅੱਖਰਾਂ ਦੇ ਉਚਾਰਣ ਅਤੇ ਪਾਠ ਦੇ ਸਵਰ ਦਾ ਜਿਸ ਤੋਂ ਗਿਆਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
- ਕਲਪ: ਮੰਤਰਾਂ ਜਾਪ ਦੀ ਵਿਧੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਰ
- ਵਿਆਕਰਨ: ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਯੋਗ
- ਜੋਤਿਸ਼: ਅਮਾਵਸ, ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ, ਸੰਕ੍ਰਾਂਤੀ ਆਦਿ ਦਿਨਾਂ ਦਾ ਜਿਸ ਤੋਂ ਗਿਆਨ ਹੋਵੇ।
- ਛੰਦ: ਪਦਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਰਾਮ, ਮੰਤਰਾਂ ਦੀ ਚਾਲ ਅਤੇ ਛੰਦ ਦਾ ਨਾਂ
- ਨਿਰੁਕਤ: ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ, ਵਿਉਂਤਪਤੀ ਸਹਿਤ, ਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸਰੂਪ ਦੱਸਣ ਵਾਲਾ ਵੈਦਿਕ ਸਾਹਿਤ।
ਆਲੋਚਨਾ
[ਸੋਧੋ]ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਕ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਸਾਰੇ ਸਮਕਾਲੀ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਤੱਤ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ,[6] ਅਤੇ ਇਹ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ, ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਵੈਦਿਕ ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿੱਚ, ਬੋਧੀ, ਜੈਨ ਧਰਮ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਤੱਤ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਅਤੇ ਯੂਨਾਨ ਅਤੇ ਜ਼ੋਰਾਸਟ੍ਰਿਸਟਿਅਨ ਧਰਮ ਦੀ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਰਕਮ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਧਾਰਮਿਕ ਤੱਤ ਅਪਣਾਏ ਗਏ ਹਨ। ਅਵੇਸਤਾ: ਅਹੁਰਾ ਤੋਂ ਅਸੁਰ, ਡੇਅਬ ਤੋਂ ਦੇਵਾ, ਆਹੁਰਾ ਤੋਂ ਮਜਦਾ ਤੋਂ ਏਕਾਧਿਕਾਰ, ਵਰੁਣ, ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਅਤੇ ਗਰੁੜ, ਅਗਨੀ ਪੂਜਾ, ਸੋਮ ਅਖਵਾਉਣ ਵਾਲਾ ਘਰ, ਸਵਰਗ ਤੋਂ ਸੁਧਾ, ਯਸਨਾ ਤੋਂ ਯੋਜਨਾ ਜਾਂ ਭਜਨ, ਨਰਿਆਸੰਗ ਤੋਂ ਨਰਸੰਗਸਾ (ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਲੋਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ) ਇਸਲਾਮਿਕ ਪੈਗੰਬਰ ਮੁਹੰਮਦ ਦੀ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ), ਇੰਦਰ ਤੋਂ ਇੰਦਰ, ਗੰਦਰੇਵਾ ਤੋਂ ਗੰਧਾਰਵ, ਵਾਜਰਾ, ਵਾਯੂ, ਮੰਤਰ, ਯਮ, ਆਹੂਤੀ, ਹੁਮਤਾ ਤੋਂ ਸੁਮਤੀ ਆਦਿ।[7][8]
ਹਵਾਲੇ
[ਸੋਧੋ]- ↑ "Sound and Creation". Kanchi Kamakoti Peetham.
- ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000011-QINU`"'</ref>" does not exist.
- ↑ Apte, pp. 109f. has "not of the authorship of man, of divine origin"
- ↑ Apte 1965, p. 887
- ↑ Müller 1891, pp. 17–18
- ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000012-QINU`"'</ref>" does not exist.
- ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000013-QINU`"'</ref>" does not exist.
- ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000014-QINU`"'</ref>" does not exist.
<ref> tag defined in <references> has no name attribute. | ਇਹ ਲੇਖ ਅਧਾਰ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਇਸਨੂੰ ਵਧਾਕੇ ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ ਦੀ ਮੱਦਦ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ। |