ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ

ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ

ਭੂਗੋਲਿਕ ਰੇਂਜ	ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ
ਕਾਲ	ਕਾਂਸੇ ਦੀ ਖੋਜ
ਤਾਰੀਖਾਂ	ਅੰ. 3300 – ਅੰ. 1700 BCE

ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਲਗਭਗ 5000 ਸਾਲ ਪੁਰਾਣਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਿੰਧੁ ਘਾਟੀ ਸਭਿਅਤਾ, ਜਿਸਦਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਾਲ ਲਗਭਗ 3300 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਤੋਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਭਿਅਤਾ ਦੀ ਲਿਪੀ ਹੁਣ ਤੱਕ ਸਫਲਤਾ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹੀ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕੀ। ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਸਭਿਅਤਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਨਾਲ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਸੂਬੇ ਵਿੱਚ ਫੈਲੀ ਸੀ। ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਪ੍ਰਮਾਣਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ 1900 ਈਸਾਪੂਰਵ ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਇਸ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਅਕਸਮਾਤ ਪਤਨ ਹੋ ਗਿਆ। 19ਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਦੇ ਪਾਸ਼ਚਾਤ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਦ੍ਰਸ਼ਟਿਕੋਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਆਰੀਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵਰਗ ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਉੱਤੇ 2000 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਅੱਪੜਿਆ ਅਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਵਸ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਇਹੀ ਰਿਗਵੇਦ ਦੀਆਂ ਚਾਵਾਂ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਆਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਉੱਤਰ ਅਤੇ ਵਿਚਕਾਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਕਸਿਤ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਉਸਾਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਜਿਸਨੂੰ ਵੈਦਿਕ ਸਭਿਅਤਾ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਵੈਦਿਕ ਸਭਿਅਤਾ ਸਭ ਤੋਂ ਅਰੰਭ ਦੀ ਸਭਿਅਤਾ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਸੰਬੰਧ ਆਰੀਆਂ ਦੇ ਆਗਮਨ ਤੋਂ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਨਾਮਕਰਣ ਆਰੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਾਰੰਭਿਕ ਸਾਹਿਤ ਵੇਦਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਆਰੀਆਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵੈਦਿਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਸੀ ਅਤੇ ਧਰਮ ਵੈਦਿਕ ਧਰਮ ਜਾਂ "ਸਨਾਤਨ ਧਰਮ" ਦੇ ਨਾਮ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੀ, ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਵਿਦੇਸ਼ੀਆਂ ਆਰਾਂਤਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਧਰਮ ਦਾ ਨਾਮ ਹਿੰਦੂ ਪਿਆ।

ਵੈਦਿਕ ਸਭਿਅਤਾ

ਸਰਸਵਤੀ ਦਰਿਆ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਦੇ ਖੇਤਰ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਰਾਜ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਈ। ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਜਿਆਦਾਤਰ ਵਿਦਵਾਨ ਵੈਦਿਕ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਕਾਲ 2000 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਤੋਂ 600 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵਿੱਚ ਮੰਣਦੇ ਹੈ, ਪਰ ਨਵੇਂ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਉਤਖਾਨਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲੇ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵੈਦਿਕ ਸਭਿਅਤਾ ਤੋਂ ਸਬੰਧਤ ਕਈ ਰਹਿੰਦ ਖੂਹੰਦ ਮਿਲੇ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਕੁਝ ਆਧੁਨਿਕ ਵਿਦਵਾਨ ਇਹ ਮੰਨਣੇ ਲੱਗੇ ਹੈ ਕਿ ਵੈਦਿਕ ਸਭਿਅਤਾ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਸੀ, ਆਰਿਆ ਭਾਰਤੀ ਮੂਲ ਦੇ ਹੀ ਸਨ ਅਤੇ ਰਿਗਵੇਦ ਦਾ ਰਚਨਾ ਕਾਲ 3000 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਆਰੀਆਂ ਦੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਦਾ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਕੋਈ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਉਤਖਨਨਾਂ ਉੱਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਪ੍ਰਮਾਣ ਮਿਲਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਨਹੀਂ ਹੀ ਡੀ ਐਨ ਏ ਅਨੁਸੰਧਾਨਾਂ ਤੋਂ ਕੋਈ ਪ੍ਰਮਾਣ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਪੁਰਾਤਤਵ ਪਰਿਸ਼ਦ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸਰਸਵਤੀ ਦਰਿਆ ਦੀ ਖੋਜ ਤੋਂ ਵੈਦਿਕ ਸਭਿਅਤਾ, ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਅਤੇ ਆਰੀਆਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਦ੍ਰਸ਼ਟਿਕੋਣ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਹੈ। ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਨੂੰ ਸਿੰਧੁ-ਸਰਸਵਤੀ ਸਭਿਅਤਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੀ 3600 ਬਸਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਤੋਂ ਵਰਤਮਾਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸਿੰਧੁ ਤਟ ਉੱਤੇ ਸਿਰਫ 265 ਬਸਤੀਆਂ ਸਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਬਾਕੀ ਸਾਰਾ ਬਸਤੀਆਂ ਸਰਸਵਤੀ ਨਦੀ ਦੇ ਤਟ ਉੱਤੇ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ, ਸਰਸਵਤੀ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਦਰਿਆ ਸੀ। ਪਹਾੜਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜਦੀ ਹੋਈ ਨਿਕਲਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਮੈਦਾਨਾਂ ਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੋਈ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਵਿਲੀਨ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਇਸਦਾ ਵਰਣਨ ਰਿਗਵੇਦ ਵਿੱਚ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਅੱਜ ਤੋਂ 4000 ਸਾਲ ਪੂਰਵ ਭੂਗਰਭੀ ਬਦਲਾਵ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਤੋਂ ਸੁੱਕ ਗਈ ਸੀ।

ਈਸਾ ਪੂਰਵ 7 ਵੀਂ ਅਤੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ 6 ਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਜੈਨ ਅਤੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਸੰਪ੍ਰੱਦ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰੇ ਹੋਏ। ਅਸ਼ੋਕ (ਈਸਾਪੂਰਵ 265-241) ਇਸ ਕਾਲ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਰਾਜਾ ਸੀ ਜਿਸਦਾ ਸਾਮਰਾਜ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਮਣੀਪੁਰ ਤੱਕ ਅਤੇ ਤਕਸ਼ਿਲਾ ਤੋਂ ਕਰਨਾਟਕ ਤੱਕ ਫੈਲ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਪਰ ਉਹ ਸੰਪੂਰਣ ਦੱਖਣ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਿਆ। ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਚੌਲ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸਨ, ਸੰਗਮ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵੀ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸਮੇਂ ਹੋਈ। ਭਗਵਾਨ ਗੌਤਮ ਬੁੱਧ ਦੇ ਜੀਵਨਕਾਲ ਵਿੱਚ, ਈਸਾ ਪੂਰਵ 7ਵੀਂ ਅਤੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ 6ਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਸੋਲਾਂ ਵੱਡੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ (ਮਹਾਜਨਪਦ) ਮੌਜੂਦ ਸਨ। ਅਤਿ ਮਹਤ‍ਵਪੂਰਣ ਗਣਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਕਪਿਲਵਸ‍ਤੁ ਦੇ ਸ਼ਾਕ‍ਯ ਅਤੇ ਵੈਸ਼ਾਲੀ ਦੇ ਲਿਚ‍ਛਵੀ ਗਣਰਾਜ ਸਨ। ਗਣਰਾਜਾਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਰਾਜਤੰਤਰੀ ਰਾਜ‍ ਵੀ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੌਸ਼ਾੰ‍ਬੀ (ਵੱਤ‍ਸ), ਮਗਧ, ਆਯੋਧਿਆ, ਕੁਰੁ, ਪਾਂਚਾਲ, ਚੇਦਿ ਅਤੇ ਅਵੰਤੀ ਮਹਤ‍ਵਪੂਰਣ ਸਨ। ਇਸ ਰਾਜਾਂ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਅਜਿਹੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਵਿਆਕਤੀਆਂ ਦੇ ਕੋਲ ਸੀ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਰਾਜ‍ ਵਿਸ‍ਤਾਰ ਅਤੇ ਗੁਆਂਢੀ ਰਾਜਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾਉਣ ਦੀ ਨੀਤੀ ਆਪਣਾ ਰੱਖੀ ਸੀ। ਤਦ ਵੀ ਗਣਰਾਜ‍ਇਆਤ‍ਮਕ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਤਦ ਵੀ ਸ‍ਪਸ਼‍ਟ ਸੰਕੇਤ ਸਨ ਜਦੋਂ ਰਾਜਾਵਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਰਾਜਾਂ ਦਾ ਵਿਸ‍ਤਾਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਸਾਮਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ।

ਅਠਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਸਿੰਧ ਉੱਤੇ ਅਰਬੀ ਅਧਿਕਾਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਹ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬਾਰਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖੀਰ ਤੱਕ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਗੱਦੀ ਉੱਤੇ ਤੁਰਕ ਦਾਸਾਂ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਆ ਗਿਆ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਗਲੇ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਰਾਜ ਕੀਤਾ। ਦੱਖਣੀ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਵਿਜੈਨਗਰ ਅਤੇ ਗੋਲਕੁੰਡਾ ਦੇ ਰਾਜ ਸਨ। 1556 ਵਿੱਚ ਫਤਹਿ ਨਗਰ ਦਾ ਪਤਨ ਹੋ ਗਿਆ। ਸੰਨ 1526 ਵਿੱਚ ਵਿਚਕਾਰ ਏਸ਼ੀਆ ਤੋਂ ਨਿਰਵਾਸਤ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਬਾਬਰ ਨੇ ਕਾਬੁਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਣ ਲਈ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਮੁਗਲ ਖਾਨਦਾਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਜੋ ਅਗਲੇ 300 ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਚੱਲਿਆ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੱਖਣੀ-ਪੂਰਵੀ ਤਟ ਤੋਂ ਪੁਰਤਗਾਲ ਦਾ ਸਮੁੰਦਰੀ ਵਪਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਬਾਬਰ ਦਾ ਪੋਤਾ ਅਕਬਰ ਧਾਰਮਿਕ ਸਹਿਨਸ਼ੀਲਤਾ ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਇਆ। ਉਸਨੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਉੱਤੇ ਤੋਂ ਜਜਿਆ ਕਰ ਹਟਾ ਲਿਆ। 1659 ਵਿੱਚ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਲਾਗੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਥਾਨਾਂ ਉੱਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਬਲਾਤ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਵਾਇਆ। ਉਸੀ ਸਮੇਂ ਕੇਂਦਰੀ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਦੇ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਮਰਾਠੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਦੱਖਣੀ ਦੇ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਲਗਾਇਆ ਤਾਂ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਉਦਏ ਹੋ ਗਿਆ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਮਰਦੇ ਹੀ (1707) ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਬਿਖਰ ਗਿਆ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਡੱਚਾਂ, ਪੁਰਤਗਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਫਰਾਂਸੀਸੀਆਂ ਨੂੰ ਭਜਾ ਕੇ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਵਪਾਰ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਸੁਨਿਸਚਿਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 1857 ਦੇ ਇੱਕ ਬਗਾਵਤ ਨੂੰ ਕੁਚਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੱਤਾ ਉੱਤੇ ਕਾਬਜ਼ ਹੋ ਗਏ। ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਅਜ਼ਾਦੀ 1947 ਵਿੱਚ ਮਿਲੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਅਹਿੰਸਾ ਆਧਾਰਿਤ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਸੀ। 1950 ਬਾਅਦ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਗਣਤਾਂਤਰੀਕ ਸ਼ਾਸਨ ਲਾਗੂ ਹੈ। ਅਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਹੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਹੋਈ ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਦੋਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਕਸ਼ਮੀਰ ਸਹਿਤ ਹੋਰ ਮੁੱਦਿਆਂ ਉੱਤੇ ਤਣਾਓ ਬਣਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਸਰੋਤ

ਸਮਾਨਿਇਤ ਵਿਦਵਾਨ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੰਪੰਨ ਉੱਤੇ ਅਰਧਲਿਖਿਤ ਇਤਿਹਾਸ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਉੱਤੇ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਕਈ ਸਰੋਤ ਹੈ। ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀ ਲਿਪੀ, ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ਼, ਹੇਰੋਡੋਟਸ, ਫ਼ਾ ਹਿਆਨ, ਹਵੇਨ ਸਾਂਗ, ਸੰਗਮ ਸਾਹਿਤ, ਮਾਰਕੋਪੋਲੋ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਲੇਖਕਾਂ ਆਦਿ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮਧਿਅਕਾਲ ਵਿੱਚ ਅਲ-ਬੇਰੁਨੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਰਾਜਾ ਦੀ ਜੀਵਨੀ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਹੈ। ਬਾਬਰਨਾਮਾ, ਆਈਨ-ਏ-ਅਕਬਰੀ ਆਦਿ ਜੀਵਨੀਆਂ ਸਾਨੂੰ ਉੱਤਰ ਮਧਿਅਕਾਲ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਦੱਸਦੀਆਂ ਹਨ।

ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਜੀਵਨ ਦਾ ਪ੍ਰਾਚੀਨਤਮ ਪ੍ਰਮਾਣ 100,000 ਤੋਂ 80,000 ਸਾਲ ਪੂਰਵ ਦਾ ਹੈ। ਪਾਸ਼ਾਣ ਯੁੱਗ (ਭੀਮਬੇਟਕਾ, ਵਿਚਕਾਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼) ਦੇ ਚਟਾਨਾਂ ਉੱਤੇ ਚਿਤਰਾਂ ਦਾ ਕਾਲ ਕ੍ਰਮ 40,000 ਈ੦ਪੂ ਤੋਂ 9000 ਈ੦ਪੂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਸਥਾਈ ਬਸਤੀਆਂ ਨੇ 9000 ਸਾਲ ਪੂਰਵ ਸਵਰੁਪ ਲਿਆ। ਉੱਤਰ ਪੱਛਮੀ ਵਿੱਚ ਸਿੰਧੁ ਘਾਟੀ ਸਭਿਅਤਾ 7000 ਈ੦ਪੂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਈ, ਜੋ 26ਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਅਤੇ 20ਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਆਪਣੇ ਚਰਮ ਉੱਤੇ ਸੀ। ਵੈਦਿਕ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਕਾਲ ਕ੍ਰਮ ਵੀ ਜੋਤੀਸ਼ ਦੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਤੋਂ 4000 ਈ੦ਪੂ ਤੱਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਕਾਸ

ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਨਾਤਨ ਰਾਸ਼ਟਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਰਾਸ਼ਟਰ ਸੀ। ਸ਼ਰੀਮਦਭਾਗਵਤ ਦੇ ਪਞਚਮ ਸਕੰਧ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।

ਭਾਰਤੀ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸ੍ਰਸ਼ਟਿ ਉਤਪੱਤੀ ਬਾਅਦ ਬ੍ਰਮ੍ਹਾ ਦੇ ਮਾਨਸ ਪੁੱਤ ਸਵਾਇੰਭੁਵ ਮਨੂ ਨੇ ਵਿਵਸਥਾ ਸੰਭਾਲੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰ, ਪ੍ਰਿਅਵਰਤ ਅਤੇ ਉੱਤਾਨਪਾਦ ਸਨ। ਉੱਤਾਨਪਾਦ ਭਗਤ ਧਰੁਵ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਿਅਵਰਤ ਦੇ ਦਸ ਪੁੱਤਰ ਸਨ। ਤਿੰਨ ਪੁੱਤਰ ਬਾਲਿਅਕਾਲ ਤੋਂ ਹੀ ਉਦਾਸੀਨ ਸਨ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਿਅਵਰਤ ਨੇ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਸੱਤ ਭੱਜਿਆ ਵਿੱਚ ਵਿਭਕਤ ਕਰ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਭਾਗ ਹਰ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸਨ ਆਗਨੀਧਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੰਬੂਦਵੀਪ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਰਜ ਸਪੁਰਦ ਗਿਆ। ਬੁਢੇਪਾ ਵਿੱਚ ਆਗਨੀਧਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨੌਂ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਜੰਬੂਦਵੀਪ ਦੇ ਵੱਖਰੇ ਨੌਂ ਸਥਾਨਾਂ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਫਰਜ ਸਪੁਰਦ। ਇਸ ਨੌਂ ਪੁੱਤਰ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸਨ ਧੁੰਨੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਿਮਵਰਸ਼ ਦਾ ਧਰਤੀ-ਭਾਗ ਮਿਲਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਿਮਵਰਸ਼ ਨੂੰ ਆਪ ਦੇ ਨਾਮ ਅਜਨਾਭ ਤੋਂ ਜੋੜਕੇ ਅਜਨਾਭਵਰਸ਼ ਫੈਲਾਇਆ ਹੋਇਆ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਹਿਮਵਰਸ਼ ਜਾਂ ਅਜਨਾਭਵਰਸ਼ ਹੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ ਦੇਸ਼ ਸੀ। ਰਾਜਾ ਧੁੰਨੀ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਸਨ ਰਿਸ਼ਭ। ਰਿਸ਼ਭਦੇਵ ਦੇ ਸੌ ਪੁੱਤਰ ਵਿੱਚ ਭਰਤ ਜਿਏਸ਼ਠ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਗੁਣਵਾਨ ਸਨ। ਰਿਸ਼ਭਦੇਵ ਨੇ ਬਾਣਪ੍ਰਸਥ ਲੈਣ ਉੱਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਾਜਪਾਟ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤਾ। ਪਹਿਲਾਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦਾ ਨਾਮ ॠਸ਼ਭਦੇਵ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨਾਭਿਰਾਜ ਦੇ ਨਾਮ ਪਰ ਅਜਨਾਭਵਰਸ਼ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੀ। ਭਰਤ ਦੇ ਨਾਮ ਵਲੋਂ ਹੀ ਲੋਕ ਅਜਨਾਭਖੰਡ ਨੂੰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ।

ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ

ਮੁੱਖ ਲੇਖ: ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ

1000 ਈ०ਪੂ ਦੇ ਬਾਅਦ 16 ਮਹਾਜਨਪਦ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। 500 ਈਸਵੀ ਪੂਰਵ ਬਾਅਦ, ਕਈ ਮੁਕਤ ਰਾਜ ਬੰਨ ਗਏ। ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਮੌਰੀਆ ਖਾਨਦਾਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੌਰੀਆ ਅਤੇ ਅਸ਼ੋਕ ਸਮਿੱਲਤ ਸਨ, ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤੀਕ ਪਟਲ ਉੱਤੇ ਜਿਕਰਯੋਗ ਪ੍ਰਭਾਵ ਛੱਡਿਆ। 180 ਈਸਵੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵੱਲ, ਵਿਚਕਾਰ ਏਸ਼ੀਆ ਤੋਂ ਕਈ ਹਮਲਾ ਹੋਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਦੀਪ ਵਿੱਚ ਇੰਡੋ-ਗਰੀਕ, ਇੰਡੋ-ਸਕਿਥਿਅਨ, ਇੰਡੋ-ਪਾਰਥਿਅਨ ਅਤੇ ਓੜਕਕੁਸ਼ਾਣ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਸਥਾਪਤ ਹੋਏ। ਤੀਜੀ ਸਦੀ ਦੇ ਅੱਗੇ ਦਾ ਸਮਾ ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਗੁਪਤ ਖਾਨਦਾਨ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਸੀ, ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੁਨਹਿਰੀ ਕਾਲ ਅਖਵਾਇਆ। ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਸਮਿਆ ਵਿੱਚ ਕਈ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਚਾਲੁਕਿਅ, ਗੁਲਾਮ, ਚੋਲ, ਕਦੰਬ, ਪੱਲਵ ਅਤੇ ਪਾਂਡਿਅ ਚਲੇ। ਵਿਗਿਆਨ, ਕਲਾ, ਸਾਹਿਤ, ਗਣਿਤ, ਖਗੋਲ ਸ਼ਾਸਤਰ, ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਤਕਨੀਕੀ, ਧਰਮ, ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਾਜਾਵਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨਕਾਲ ਵਿੱਚ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਵਧੇ।

ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਭਾਰਤ

ਮੁੱਖ ਲੇਖ: ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਭਾਰਤ

12ਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਦੇ ਅਰੰਭ ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ(ਅਰਬ,ਤੁਰਕ ਆਦਿ) ਹਮਲਿਆ ਬਾਅਦ, ਉੱਤਰੀ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸਾਰਾ ਭਾਗ ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਅਧੀਨ ਹੋ ਗਿਆ; ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਸਾਰਾ ਉਪਮਹਾਦੀਪ ਮੁਗਲ ਖਾਨਦਾਨ ਦੇ ਅਧੀਨ। ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਿਜੈਨਗਰ ਸਾਮਰਾਜ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਨਿਕਲਿਆ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤ: ਮੁਕਾਬਲਤਨ ਰੂਪ ਤੋਂ, ਰਾਖਵਾਂ ਦੱਖਣੀ ਵਿੱਚ, ਅਨੇਕ ਰਾਜ ਬਾਕੀ ਰਹੇ ਅਤੇ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਏ।

17ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿੱਚ ਪੁਰਤਗਾਲ, ਡੱਚ, ਫ਼ਰਾਂਸ, ਬ੍ਰਿਟੈਨ ਸਮੇਤ ਅਨੇਕਾਂ ਯੁਰਪੀ ਦੇਸ਼ਾਂ, ਜੋ ਕਿ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਵਪਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਇੱਛਕ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਤ ਸ਼ਾਸਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਜੋ ਕਿ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਲੜਾਈ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਦਾ ਮੁਨਾਫ਼ਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਅੰਗਰੇਜ ਦੂਜੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਵਪਾਰ ਦੇ ਇੱਛਕ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਰਹੇ ਅਤੇ 1840 ਤੱਕ ਲਗਪਗ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਉੱਤੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਹੋਏ। 1857 ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਅਸਫਲ ਬਗਾਵਤ, ਜੋ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸਾਰਾ ਭਾਗ ਸਿੱਧੇ ਅੰਗਰੇਜੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਕਾਬੂ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ।

ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤ

ਮੁੱਖ ਲੇਖ: ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ

ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਰੰਭ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜੀ ਸ਼ਾਸ਼ਨ ਤੋਂ ਅਜ਼ਾਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਚਲਿਆ। ਇਸ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ 15 ਅਗਸਤ, 1947 ਭਾਰਤ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜੀ ਸ਼ਾਸਨ ਤੋਂ ਅਜ਼ਾਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਵੰਡ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਪਿੱਛੋ 26 ਜਨਵਰੀ, 1950 ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਇੱਕ ਲੋਕ-ਰਾਜ ਬਣਿਆ।

ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ

• ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੰਖਿਪਤ ਇਤਿਹਾਸ (ਅਜ਼ਾਦੀ-ਪੂਰਵ)
• ਅਜ਼ਾਦੀ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੰਖਿਪਤ ਇਤਿਹਾਸ
• ਭਾਰਤ ਦਾ ਆਰਥਿਕ ਇਤਿਹਾਸ

ਬਾਹਰੀ ਕੜੀਆਂ

• ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ - ਵੱਖਰਾ ਵਿਸ਼ੇ ਅਤੇ ਘਟਨਾਓ ਉੱਤੇ ਫੈਲਿਆ ਜਾਣਕਾਰੀ
• ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ Archived 5 September 2011 at the Wayback Machine. (ਭਾਸਕਰ)
• ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਜੈਨ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਰੂਪ ਰੇਖਾ
• ਸਮਾਜਕ ਕਰਾਂਤੀ ਦੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ (ਗੂਗਲ ਪੁਸਤਕ)
• ਲਗਾਓ ਐਨਕ ਸਬੈ ਸਫੇਦ! Archived 27 September 2021 at the Wayback Machine. - ਘਨਸ਼ਿਆਮ ਪ੍ਰਸਾਦ ਸਨਾਢ
• History of India Archived 12 January 2010 at the Wayback Machine. (ਅੰਗਰੇਜੀ ਵਿੱਚ) - ਰਾਜਨੀਤਕ, ਆਰਥਿਕ, ਸੰਸਥਾਤਮਕ, ਵਿਦਿਅਕ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕੀ ਇਤਿਹਾਸ
• ਨੰਦ-ਮੌਰੀਆ ਯੁਗੀਨ ਭਾਰਤ (ਗੂਗਲ ਪੁਸਤਕ; ਲੇਖਕ - ਨੀਲਕਾਂਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ)
• ਵਾਕਟਕ-ਗੁਪਤ ਯੁੱਗ: ਲਗਭਗ 220 ਤੋਂ 550 ਈ ਤੱਕ ਭਾਰਤੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ (ਗੂਗਲ ਪੁਸਤਕ)
• ਪੂਰਵ-ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਭਾਰਤ (ਗੂਗਲ ਪੁਸਤਕ; ਲੇਖਕ - ਸ਼ਰੀਨੇਤਰ ਪਾੰਡੇ)
• ਅਸੀਂ ਅਤੇ ਸਾਡੀ ਮੁਕਤੀ (ਗੂਗਲ ਪੁਸਤਕ; ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਦੇ ਪੂਰਵ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਇੱਕੀਸਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਤੱਕ ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ)
• ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ - ਪ੍ਰਾਗੈਤੀਹਾਸਿਕ ਕਾਲ ਤੋਂ ਸਵਾਤੰਤਰੋਤਰ ਕਾਲ ਤੱਕ (ਗੂਗਲ ਪੁਸਤਕ; ਲੇਖਕ - ਵਿਪੁਲ ਸਿੰਘ)
• Do your History textbooks tell you these Facts? (ਮਨੋਜ ਰਖਿਤ)
• Vedic Foundation
• ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ: ਇੱਕ ਸਾਰਾ ਪੜ੍ਹਾਈ (ਗੂਗਲ ਪੁਸਤਕ; ਲੇਖਕ - ਮਨੋਜ ਸ਼ਰਮਾ)
• ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ (ਗੂਗਲ ਪੁਸਤਕ; ਲੇਖਕ- ਸ਼ੈਲੇਂਦਰ ਸੇਗਰ)
• ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ, ਇੱਕ ਨਜਰ (ਗੂਗਲ ਪੁਸਤਕ; ਲੇਖਕ - ਡਾ ਜੋਤੀਪ੍ਰਸਾਦ ਜੈਨ)
• ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਵਿਕ੍ਰਿਤੀਕਰਣ Archived 23 November 2012 at the Wayback Machine.
• ਹਿੰਦ ਬ੍ਰਿਤਾਂਤ ਭਾਗ