ਸੰਜੇ ਕੁਮਾਰ (ਫ਼ੌਜੀ)
ਸੰਜੇ ਕੁਮਾਰ | |
|---|---|
 ਤਦ-ਹਵਲਦਾਰ ਸੰਜੇ ਕੁਮਾਰ, ਆਪਣਾ ਪੀਵੀਸੀ ਮੈਡਲ ਪਹਿਨਾਉਂਦੇ ਹੋਏ | |
| ਜਨਮ | 3 ਮਾਰਚ 1976 ਕਲੋਲ ਬਕੈਨ, ਬਿਲਾਸਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ, ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਭਾਰਤ |
| ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ |  ਭਾਰਤ ਗਣਰਾਜ |
| ਸੇਵਾ/ |  ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ |
| ਰੈਂਕ |  ਸੂਬੇਦਾਰ ਮੇਜਰ |
| ਸੇਵਾ ਨੰਬਰ | 13760533 |
| ਯੂਨਿਟ | ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਰਾਈਫਲਜ਼ |
| ਲੜਾਈਆਂ/ਜੰਗਾਂ | ਕਾਰਗਿਲ ਜੰਗ |
| ਇਨਾਮ |  ਪਰਮਵੀਰ ਚੱਕਰ |
ਸੂਬੇਦਾਰ ਮੇਜਰ[1][2] ਸੰਜੇ ਕੁਮਾਰ ਪੀਵੀਸੀ (ਜਨਮ 3 ਮਾਰਚ 1976[3]) ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜੂਨੀਅਰ ਕਮਿਸ਼ਨਡ ਅਫਸਰ ਹੈ, ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸਰਵਉੱਚ ਫ਼ੌਜ ਪੁਰਸਕਾਰ ਪਰਮਵੀਰ ਚੱਕਰ ਦਾ ਪ੍ਰਾਪਤਕਰਤਾ ਹੈ।[4]
ਅਰੰਭ ਦਾ ਜੀਵਨ
[ਸੋਧੋ]ਸੰਜੇ ਕੁਮਾਰ ਦਾ ਜਨਮ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਬਿਲਾਸਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਕਲੋਲ ਬਕੈਨ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਉਹ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਟੈਕਸੀ ਡਰਾਈਵਰ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸੀ।[5] ਉਸ ਦੀ ਅਰਜ਼ੀ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਉਹ ਆਖਰਕਾਰ ਫੌਜ ਵਿਚ ਭਰਤੀ ਹੋਣ ਲਈ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।
ਫੌਜੀ ਕਰੀਅਰ
[ਸੋਧੋ]4 ਜੁਲਾਈ 1999 ਨੂੰ, 13ਵੀਂ ਬਟਾਲੀਅਨ, ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਰਾਈਫਲਜ਼ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਵਜੋਂ, ਉਹ ਕਾਰਗਿਲ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਖੇਤਰ ਫਲੈਟ ਟਾਪ ਨੂੰ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲਈ ਸੌਂਪੀ ਗਈ ਟੀਮ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਕਾਊਟ ਸੀ। ਇਹ ਇਲਾਕਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਚ ਸੀ। ਚੱਟਾਨ ਨੂੰ ਸਕੇਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਟੀਮ ਨੂੰ ਲਗਭਗ 150 ਮੀਟਰ ਦੂਰ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ ਬੰਕਰ ਤੋਂ ਮਸ਼ੀਨ ਗੰਨ ਦੀ ਗੋਲੀ ਨਾਲ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਕੁਮਾਰ, ਸਮੱਸਿਆ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਨੂੰ ਸਮਝਦੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਇਸ ਬੰਕਰ ਦੇ ਫਲੈਟ ਟੌਪ ਦੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਫੜਨ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਨੁਕਸਾਨਦੇਹ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਸਮਝਦੇ ਹੋਏ, ਇਕੱਲੇ ਕਿਨਾਰੇ ਉੱਤੇ, ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਦੇ ਨਾਲ ਰੇਂਗਿਆ, ਅਤੇ ਆਟੋਮੈਟਿਕ ਫਾਇਰ ਦੇ ਗੜੇ ਰਾਹੀਂ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ ਬੰਕਰ ਵੱਲ ਚਾਰਜ ਕੀਤਾ। ਲਗਭਗ ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਉਸ ਦੀ ਛਾਤੀ ਅਤੇ ਬਾਂਹ ਵਿੱਚ ਦੋ ਗੋਲੀਆਂ ਲੱਗੀਆਂ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ ਬਹੁਤ ਖੂਨ ਵਹਿ ਗਿਆ।
ਹਾਲਾਂਕਿ ਗੋਲੀ ਦੇ ਜ਼ਖਮਾਂ ਤੋਂ ਖੂਨ ਵਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਪਰ ਉਸਨੇ ਬੰਕਰ ਵੱਲ ਚਾਰਜ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ। ਹੱਥੋ-ਹੱਥ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ ਤਿੰਨ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਫਿਰ ਉਸਨੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀ ਮਸ਼ੀਨ ਗੰਨ ਚੁੱਕੀ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਬੰਕਰ ਵੱਲ ਵਧਿਆ। ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀ, ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਗਏ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਆਪਣੀ ਪੋਸਟ ਤੋਂ ਭੱਜ ਗਏ ਤਾਂ ਉਸ ਦੁਆਰਾ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਉਸਦੇ ਕੰਮ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋ ਕੇ ਬਾਕੀ ਪਲਟੂਨ ਨੇ ਚਾਰਜ ਕੀਤਾ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਏਰੀਆ ਫਲੈਟ ਟਾਪ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ।
ਫਰਵਰੀ 2022 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਮੇਜਰ ਦਾ ਰੈਂਕ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਪੁਣੇ ਨੇੜੇ ਖੜਕਵਾਸਲਾ ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰੱਖਿਆ ਅਕੈਡਮੀ ਵਿੱਚ ਤਾਇਨਾਤ ਹੈ।[6]
ਪਰਮਵੀਰ ਚੱਕਰ
[ਸੋਧੋ]ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੀ ਅਧਿਕਾਰਤ ਵੈੱਬਸਾਈਟ 'ਤੇ ਪਰਮਵੀਰ ਚੱਕਰ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ:
ਰਾਈਫਲਮੈਨ ਸੰਜੇ ਕੁਮਾਰ ਨੇ 4 ਜੁਲਾਈ 1999 ਨੂੰ ਮੁਸ਼ਕੋਹ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ ਪੁਆਇੰਟ 4875 ਦੇ ਫਲੈਟ ਟਾਪ ਦੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲਈ ਸੌਂਪੇ ਗਏ ਹਮਲਾਵਰ ਕਾਲਮ ਦੇ ਮੋਹਰੀ ਸਕਾਊਟ ਵਜੋਂ ਸਵੈ-ਇੱਛਾ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਹਮਲੇ ਦੌਰਾਨ ਜਦੋਂ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਤੋਂ ਆਟੋਮੈਟਿਕ ਫਾਇਰ ਨੇ ਸਖ਼ਤ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕਾਲਮ ਨੂੰ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ। , ਰਾਈਫਲਮੈਨ ਸੰਜੇ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਸਥਿਤੀ ਦੀ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨੂੰ ਸਮਝਦੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਨਿੱਜੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੀ ਪੂਰੀ ਅਣਦੇਖੀ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਦੁਸ਼ਮਣ 'ਤੇ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ। ਅਗਲੀ ਹੱਥੋਂ-ਹੱਥ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਤਿੰਨ ਘੁਸਪੈਠੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਖੁਦ ਵੀ ਗੰਭੀਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਆਪਣੀਆਂ ਸੱਟਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਉਸਨੇ ਦੂਜੇ ਬੰਕਰ 'ਤੇ ਚਾਰਜ ਕੀਤਾ। ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਕੇ, ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੇ ਯੂਨੀਵਰਸਲ ਮਸ਼ੀਨ ਗਨ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਦੌੜਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਰਾਈਫਲਮੈਨ ਸੰਜੇ ਕੁਮਾਰ ਨੇ UMG ਨੂੰ ਚੁੱਕਿਆ ਅਤੇ ਭੱਜ ਰਹੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖੂਨ ਵਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਉਸਨੇ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਧੋਖੇਬਾਜ਼ ਖੇਤਰ ਦਾ ਕੋਈ ਨੋਟਿਸ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ 'ਤੇ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਫਲੈਟ ਟਾਪ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਖੋਹ ਲਿਆ।
ਰਾਈਫਲਮੈਨ ਸੰਜੇ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਬਹਾਦਰੀ, ਠੰਡੀ ਹਿੰਮਤ ਅਤੇ ਇੱਕ ਬੇਮਿਸਾਲ ਉੱਚ ਪੱਧਰ ਦੀ ਡਿਊਟੀ ਪ੍ਰਤੀ ਸਮਰਪਿਤ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ।[7]
ਸਨਮਾਨ
[ਸੋਧੋ]ਆਪਣੇ ਕੈਰੀਅਰ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਉਸਨੂੰ ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਵਿਜੇ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਪਰਮਵੀਰ ਚੱਕਰ ( ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਿਵਸ 1999) ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
|
|
|
||
  
| |||
|
|
|
|
|
|
|
|
| ਪਰਮਵੀਰ ਚੱਕਰ | ਜ਼ਖ਼ਮ ਦਾ ਮੈਡਲ | ||
| ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਵਿਜੇ ਸਟਾਰ | ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੇਵਾ ਮੈਡਲ | ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਵਿਜੇ ਮੈਡਲ | |
| ਸੈਣਿਆ ਸੇਵਾ ਮੈਡਲ | ਉੱਚ ਉਚਾਈ ਦਾ ਮੈਡਲ | ਵਿਦੇਸ਼ ਸੇਵਾ ਮੈਡਲ | 75ਵੀਂ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ਮੈਡਲ |
| 50ਵੀਂ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ਮੈਡਲ | 20 ਸਾਲ ਲੰਬੀ ਸੇਵਾ ਮੈਡਲ | 9 ਸਾਲ ਲੰਬੀ ਸੇਵਾ ਦਾ ਮੈਡਲ | UNMEE ਮੈਡਲ |
ਵਿਵਾਦ
[ਸੋਧੋ]2010 ਵਿੱਚ ਕੁਮਾਰ ਨੂੰ ਹੌਲਦਾਰ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਤੋਂ ਹਟਾ ਕੇ ਲਾਂਸ ਨਾਇਕ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।[8] ਫੌਜ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਡਿਮੋਸ਼ਨ ਦਾ ਕੋਈ ਕਾਰਨ ਦੱਸਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਫੌਜ ਨੇ ਤੱਥਾਂ ਨੂੰ ਛੁਪਾਇਆ ਅਤੇ ਪ੍ਰੈਸ ਰਿਲੀਜ਼ਾਂ ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ ਹੌਲਦਾਰ ਕਿਹਾ। ਪਰਮ-ਵੀਰ ਚੱਕਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਰੈਂਕ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਸਲਾਮੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਕੁਮਾਰ ਅਤੇ ਸੀਨੀਅਰ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਵਿਵਾਦ ਦੀ ਹੱਡੀ ਹੋਣ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਹੈ।[8]
ਕੁਮਾਰ ਨੂੰ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਨੌਕਰੀ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ 15 ਸਾਲ ਦੀ ਸੇਵਾ (ਰਿਟਾਇਰਮੈਂਟ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲਾਭ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ) ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਇਸ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।[8]
2 ਜੁਲਾਈ 2014 ਨੂੰ, ਕੁਮਾਰ ਨਾਇਬ ਸੂਬੇਦਾਰ ਵਜੋਂ ਤਰੱਕੀ ਦੇ ਨਾਲ, ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦਾ ਇੱਕ ਜੂਨੀਅਰ ਕਮਿਸ਼ਨਡ ਅਫਸਰ (ਜੇਸੀਓ) ਬਣ ਗਿਆ। 2008 ਵਿੱਚ ਕਥਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹੌਲਦਾਰ ਦੇ ਰੈਂਕ ਤੋਂ ਲਾਂਸ ਨਾਇਕ ਦੇ ਰੈਂਕ 'ਤੇ ਤਾਇਨਾਤ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੁਮਾਰ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੁੱਦਾ ਬਣ ਗਈ ਸੀ, ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉੱਚ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਦਖ਼ਲ ਨਾਲ ਇਹ ਮੁੱਦਾ ਦਫ਼ਨ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਕਿ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਬਹਾਦਰੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਲਈ ਕੋਈ ਆਊਟ-ਆਫ-ਟਰਨ ਤਰੱਕੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਯੂਨਿਟ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੀਨੀਆਰਤਾ ਅਨੁਸਾਰ ਤਰੱਕੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।[1][2]
ਉਸ ਨੂੰ ਫਰਵਰੀ 2022 ਵਿੱਚ ਸੂਬੇਦਾਰ ਮੇਜਰ ਦੇ ਅਹੁਦੇ 'ਤੇ ਤਰੱਕੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ[6]
ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ
[ਸੋਧੋ]ਕੁਮਾਰ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਜੋ ਉਸੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਨ, ਨੂੰ ਫਿਲਮ ਐਲਓਸੀ ਕਾਰਗਿਲ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸਦਾ ਕਿਰਦਾਰ ਮਸ਼ਹੂਰ ਬਾਲੀਵੁੱਡ ਅਭਿਨੇਤਾ ਸੁਨੀਲ ਸ਼ੈਟੀ ਦੁਆਰਾ ਨਿਭਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।
ਹਵਾਲੇ
[ਸੋਧੋ]- ↑ 1.0 1.1 "NDTV Video, at 21:37 Sanjay Kumar is shown to be a Naib Subedar". NDTV. 2014. Archived from the original on 2021-05-22. Retrieved 14 August 2014.
{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link) - ↑ 2.0 2.1 Sura, Ajay (2014). "15th anniversary of Kargil War becomes extra special for brave heart Sanjay". Times of India. Retrieved 14 August 2014.
- ↑ "Param Vir Chakra Winner of Bilaspur (H.P.)". Hpbilaspur.gov.in. 2013. Archived from the original on 28 February 2014. Retrieved 18 February 2014.
- ↑ "SANJAY KUMAR | Gallantry Awards". gallantryawards.gov.in. Retrieved 2017-12-15.
- ↑ "15th anniversary of Kargil War becomes extra special for brave heart Sanjay - Times of India". The Times of India.
- ↑ 6.0 6.1 Bureau, Rediff News. "Sanjay Kumar, Param Vir Chakra, Promoted". Rediff.com. Retrieved 8 March 2022.
{{cite web}}:|last=has generic name (help) - ↑ The Param Vir Chakra Winners (PVC), Official Website of the Indian Army, retrieved 28 August 2014 "Profile" and "Citation" tabs.
- ↑ 8.0 8.1 8.2 Dutta, Anshuman G. (27 January 2010). "Double demotion for Kargil hero". Mid-Day. Archived from the original on 15 ਜਨਵਰੀ 2016. Retrieved 18 February 2014.
| ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਤਾ |
|  |
|---|---|---|
| ਡਿਜ਼ਾਈਨਰ | ||
