ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਤੁਗ਼ਲਕ

ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਤੁਗ਼ਲਕ
ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਤੁਗ਼ਲਕ
ਫ਼ਖ਼ਰ ਮਲਿਕ
	ਅੰ. 1325–1351 ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਤੁਗ਼ਲਕ ਵਿੱਚ ਸੋਨੇ ਦੇ ਸਿੱਕੇ
18ਵਾਂ ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਸੁਲਤਾਨ
ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਲ	1 ਫਰਵਰੀ 1325 – 20 ਮਾਰਚ 1351
ਪੂਰਵ-ਅਧਿਕਾਰੀ	ਗ਼ਿਆਸੁੱਦੀਨ ਤੁਗ਼ਲਕ
ਵਾਰਸ	ਫ਼ਿਰੋਜ ਸ਼ਾਹ ਤੁਗ਼ਲਕ
ਜਨਮ	ਅੰ. 1290; ਦਿੱਲੀ
ਮੌਤ	20 ਮਾਰਚ 1351 (ਉਮਰ 60–61)
ਦਫ਼ਨ	ਤੁਗ਼ਲਕਾਬਾਦ, ਦਿੱਲੀ
ਘਰਾਣਾ	ਤੁਗ਼ਲਕ ਵੰਸ਼
ਰਾਜਵੰਸ਼	ਤੁਗ਼ਲਕ ਵੰਸ਼
ਪਿਤਾ	ਗ਼ਿਆਸੁੱਦੀਨ ਤੁਗ਼ਲਕ
ਧਰਮ	ਇਸਲਾਮ

ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਤੁਗ਼ਲਕ (1290 – 20 March 1351) ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਦਾ ਅਠਾਰਵਾਂ ਸੁਲਤਾਨ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ ਫਰਵਰੀ 1325 ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੱਕ ਰਾਜ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਤੁਗਲਕ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਗ਼ਿਆਸੁੱਦੀਨ ਤੁਗ਼ਲਕ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ।^[2] ਗਿਆਸੁੱਦੀਨ ਨੇ ਨੌਜਵਾਨ ਮੁਹੰਮਦ ਨੂੰ ਕਾਕਤੀਆ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੇ ਰਾਜਾ ਪ੍ਰਤਾਪ ਰੂਦਰ ਵਿਰੁੱਧ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਦੱਖਣ ਭੇਜਿਆ ਜਿਸ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ 1321 ਅਤੇ 1323 ਵਿੱਚ ਵਾਰੰਗਲ ਵਿਖੇ ਸੀ।^[3] ਮੁਹੰਮਦ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੌਰਾਨ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਅਜੀਬੋ-ਗਰੀਬ ਚਰਿੱਤਰ ਵਾਲਾ ਇੱਕ "ਅਮਾਨਵੀ ਸਨਕੀ" ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ,^[4]ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਕਨੌਜ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਨਿਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਕਤਲੇਆਮ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।^[5] ਉਹ ਜੰਗਲੀ ਨੀਤੀ ਸਵਿੰਗ ਲਈ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।^[6] ਮੁਹੰਮਦ 1325 ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਗੱਦੀ 'ਤੇ ਬੈਠਾ। ਉਹ ਦਵਾਈ ਵਿੱਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਰੱਖਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਕਈ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ - ਫ਼ਾਰਸੀ, ਹਿੰਦਵੀ, ਅਰਬੀ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਤੁਰਕੀ ਵਿੱਚ ਨਿਪੁੰਨ ਸੀ।^[7] ਇਬਨ ਬਤੂਤਾ, ਮੋਰੱਕੋ ਦਾ ਮਸ਼ਹੂਰ ਯਾਤਰੀ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨ-ਵਿਗਿਆਨੀ, ਉਸ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਮਹਿਮਾਨ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ।^[8]

ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਜੀਵਨ

ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਤੁਗ਼ਲਕ ਦਾ ਜਨਮ ਗ਼ਿਆਸੁੱਦੀਨ ਤੁਗ਼ਲਕ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੁਗਲਕ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ।^[9] ਉਸਨੂੰ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਫ਼ਖ਼ਰ ਮਲਿਕ, ਜੌਨਾ ਖਾਨ, ਉਲੁਗ ਖਾਨ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਗੱਦੀ

ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਗ਼ਿਆਸੁੱਦੀਨ ਤੁਗ਼ਲਕ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮੁਹੰਮਦ ਇਬਨ ਤੁਗ਼ਲਕ ਫਰਵਰੀ, 1325 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਤੁਗਲਕ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੀ ਗੱਦੀ ਉੱਤੇ ਬੈਠਾ। ਆਪਣੇ ਸ਼ਾਸਨਕਾਲ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਵਾਰੰਗਲ (ਮੌਜੂਦਾ ਤੇਲੰਗਾਨਾ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ), ਮਾਬਰ (ਕਯਾਲਪਟਨਮ) ਅਤੇ ਮਦੁਰਾਈ (ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ, ਭਾਰਤ), ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਕਰਨਾਟਕ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਦਿਨ ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਸਿਰੇ ਤੱਕ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ। ਜਿੱਤੇ ਹੋਏ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ, ਤੁਗਲਕ ਨੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਵਿੱਤੀ ਪਹਿਲੂਆਂ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਨ ਲਈ ਮਾਲੀਆ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਸਮੂਹ ਬਣਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖਾਤਿਆਂ ਨੇ ਵਜ਼ੀਰ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਲੇਖਾ-ਜੋਖਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ।^[10]

ਰੌਬਰਟ ਸੇਵੇਲ ਨੇ ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਤੁਗਲਕ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੌਰਾਨ ਵਿਜ਼ਟਰਾਂ ਦੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਹਿੰਦੂ ਸ਼ਹਿਰ ਕਨੌਜ ਦੇ ਸਾਰੇ ਨਿਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਕਤਲੇਆਮ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।^[5] ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਦੇਵਗਿਰੀ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਵੀ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਕਿ 600 ਮੀਲ ਦੂਰ ਹਨ, ਫਿਰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਦਿੱਲੀ ਜਾਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ। ਯਾਤਰਾ ਦੌਰਾਨ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਸਮੇਤ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।^[5] ਹਾਲਾਂਕਿ, ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਤੁਗਲਕ ਦੂਜੇ ਧਰਮਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਲਈ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸੁਲਤਾਨ ਨੇ ਸਾਲ 1328 ਦੌਰਾਨ ਜੈਨ ਸੰਨਿਆਸੀ ਜਿਨਪ੍ਰਭਾ ਸੂਰੀ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ।^[11]^[12] ਪੀਟਰ ਜੈਕਸਨ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੁਹੰਮਦ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਸੁਲਤਾਨ ਸੀ ਜੋ ਹਿੰਦੂ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦਾ ਸੀ।^[13]

ਰਾਜਧਾਨੀ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ

1327 ਵਿੱਚ, ਤੁਗਲਕ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਦੱਖਣ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਦੌਲਤਾਬਾਦ (ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੇਵਗਿਰੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) (ਅਜੋਕੇ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ) ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਤੁਗਲਕ ਨੇ ਖੁਦ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਦੱਖਣੀ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਵਜੋਂ ਕਈ ਸਾਲ ਬਿਤਾਏ ਸਨ। ਦੌਲਤਾਬਾਦ ਵੀ ਕੇਂਦਰੀ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਸਥਿਤ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਉੱਤਰ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ।^[14]

ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਸਾਰੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੌਲਤਾਬਾਦ ਜਾਣ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ। ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਆਮ ਜਨਤਾ ਬੇਸ ਨੂੰ ਦੌਲਤਾਬਾਦ ਸ਼ਿਫਟ ਕਰਨ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ।^{[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ]}

ਸਹੂਲਤ ਲਈ ਇੱਕ ਚੌੜੀ ਸੜਕ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਸੜਕ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਛਾਂਦਾਰ ਦਰੱਖਤ ਲਗਾਏ ਗਏ; ਉਸਨੇ ਦੋ ਮੀਲ ਦੇ ਅੰਤਰਾਲ 'ਤੇ ਰੁਕਣ ਵਾਲੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੇ। ਸਟੇਸ਼ਨਾਂ 'ਤੇ ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਵੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਤੁਗਲਕ ਨੇ ਹਰੇਕ ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਇਕ ਖਾਨਕਾਹ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਜਿੱਥੇ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਇਕ ਸੂਫੀ ਸੰਤ ਤਾਇਨਾਤ ਸੀ। ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਦੌਲਤਾਬਾਦ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਨਿਯਮਤ ਡਾਕ ਸੇਵਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਸੰਨ 1329 ਵਿਚ ਇਸ ਦੀ ਮਾਤਾ ਵੀ ਅਹਿਲਕਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਦੌਲਤਾਬਾਦ ਚਲੀ ਗਈ। ਲਗਭਗ ਉਸੇ ਸਾਲ ਤੱਕ, ਤੁਗਲਕ ਨੇ ਸਾਰੇ ਨੌਕਰਾਂ, ਅਹਿਲਕਾਰਾਂ, ਨੌਕਰਾਂ, ਉਲੇਮਾ, ਸੂਫ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਰਾਜਧਾਨੀ ਵਿੱਚ ਬੁਲਾਇਆ।^[10] Tਉਸ ਨੇ ਨਵੀਂ ਰਾਜਧਾਨੀ ਨੂੰ ਮੁਹੱਲਾ ਕਹਾਉਣ ਵਾਲੇ ਵਾਰਡਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਿਪਾਹੀਆਂ, ਕਵੀਆਂ, ਜੱਜਾਂ, ਪਤਵੰਤਿਆਂ ਵਰਗੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਵੱਖਰੇ ਕੁਆਰਟਰ ਸਨ। ਤੁਗਲਕ ਦੁਆਰਾ ਪਰਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਾਂਟਾਂ ਵੀ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਭਾਵੇਂ ਨਾਗਰਿਕ ਹਿਜਰਤ ਕਰ ਗਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਸਹਿਮਤੀ ਦਿਖਾਈ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਕਈ ਲੋਕ ਭੁੱਖ ਅਤੇ ਥਕਾਵਟ ਕਾਰਨ ਸੜਕ 'ਤੇ ਹੀ ਮਰ ਗਏ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, 1333 ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਦੌਲਤਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਿੱਕੇ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਦੌਲਤਾਬਾਦ "ਦੂਜੀ ਰਾਜਧਾਨੀ" ਸੀ।^[15]

1334 ਵਿਚ ਮੈਬਰ ਵਿਚ ਬਗਾਵਤ ਹੋਈ। ਵਿਦਰੋਹ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ, ਬਿਦਰ ਵਿਖੇ ਬੁਬੋਨਿਕ ਪਲੇਗ ਦਾ ਪ੍ਰਕੋਪ ਹੋ ਗਿਆ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਤੁਗਲਕ ਖੁਦ ਬੀਮਾਰ ਹੋ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿਪਾਹੀ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਦੌਲਤਾਬਾਦ ਵਾਪਸ ਪਰਤਿਆ ਤਾਂ ਮੈਬਰ ਅਤੇ ਦੁਆਰਸਮੁਦਰਾ ਤੁਗਲਕ ਦੇ ਕੰਟਰੋਲ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋ ਗਏ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ ਬਗਾਵਤ ਹੋਈ। ਇਸ ਡਰ ਤੋਂ ਕਿ ਸਲਤਨਤ ਦੀਆਂ ਉੱਤਰੀ ਸਰਹੱਦਾਂ ਹਮਲਿਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, 1335 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਰਾਜਧਾਨੀ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿਛਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।^[10]

ਪ੍ਰਭਾਵ

ਜਦੋਂ ਕਿ ਬਰਾਨੀ ਅਤੇ ਇਬਨ ਬਤੂਤਾ ਸਮੇਤ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਮੱਧਕਾਲੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੇ ਇਹ ਸੰਕੇਤ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਾਲੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬਰਾਨੀ ਦੁਆਰਾ ਮਸ਼ਹੂਰ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਕੁੱਤਾ ਜਾਂ ਬਿੱਲੀ ਨਹੀਂ ਬਚੀ ਸੀ), ਇਹ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਿਰਫ ਇਕ ਅਤਿਕਥਨੀ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਅਤਿਕਥਨੀ ਵਾਲੇ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੱਦ ਅਤੇ ਵਪਾਰ ਵਿੱਚ ਗਿਰਾਵਟ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿਰਫ ਤਾਕਤਵਰ ਅਤੇ ਰਈਸ ਹੀ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਝੱਲਦੇ ਹਨ ਜੇ ਕੋਈ ਹੋਵੇ. 1327 ਅਤੇ 1328 ਈਸਵੀ ਦੇ ਦੋ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਆਸਪਾਸ ਦੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਨੂੰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ।^[16]

ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਮੁਸਲਿਮ ਕੁਲੀਨ ਵਰਗ ਵਿੱਚ ਅਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੀ, ਇਸ ਫੈਸਲੇ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਇਸਲਾਮੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦੱਖਣ ਉੱਤੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਆਪਣੇ ਅਸਥਿਰ ਅਧਿਕਾਰ ਨਾਲੋਂ ਸਦੀਆਂ ਤੱਕ ਚੱਲਿਆ। ਜੇਕਰ ਤੁਗਲਕ ਦੁਆਰਾ ਦੌਲਤਾਬਾਦ ਵਿਖੇ ਮੁਸਲਿਮ ਕੁਲੀਨ ਵਰਗ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ, ਤਾਂ ਹਿੰਦੂ ਵਿਜੇਨਗਰੀਆਂ ਦੀ ਵਧ ਰਹੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਬਾਹਮਣੀ ਸਾਮਰਾਜ ਵਰਗੀ ਕੋਈ ਸਥਿਰ ਮੁਸਲਿਮ ਸ਼ਕਤੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਸੀ।^[17]

ਮੁਹਿੰਮਾਂ

ਚੰਗੇਜ਼ ਖਾਨ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਲਾਈਨ, ਚਗਤਾਈ ਖਾਨਤੇ, ਨੇ ਤੁਰਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਟ੍ਰਾਂਸੌਕਸਿਆਨਾ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਹੁਲਾਗੂ ਖਾਨ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸ਼ਾਖਾ ਨੇ ਅਜੋਕੇ ਈਰਾਨ ਅਤੇ ਇਰਾਕ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਤੁਗਲਕ ਦੇ ਸਮੇਂ, ਦੋਵੇਂ ਰਾਜਵੰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਪਤਨ 'ਤੇ ਸਨ, ਤਰਮਾਸ਼ੀਰੀਨ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਟ੍ਰਾਂਸੌਕਸੀਆਨਾ ਵਿੱਚ ਹਾਲਾਤ ਅਸਥਿਰ ਸਨ।^[18]^[16] ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਾਜਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਦਾ ਅਭਿਲਾਸ਼ੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਪਤਵੰਤਿਆਂ ਅਤੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਾਂਟਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਅਤੇ ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਤੋਂ, ਤੁਗਲਕ ਨੇ 1329 ਵਿਚ ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ 370,000 ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੀ ਫੌਜ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ। ਬਰਾਨੀ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਤੁਗਲਕ ਨੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਜਾਂ ਘੋੜਿਆਂ ਦੇ ਬ੍ਰਾਂਡ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਨ ਲਈ ਕੋਈ ਕਦਮ ਨਹੀਂ ਚੁੱਕਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਾਲ ਦੇ ਅਗਾਊਂ ਵਿੱਚ ਭੁਗਤਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਾਲ ਲਈ ਵਿਹਲੇ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਤੁਗਲਕ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਭੁਗਤਾਨ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ, ਉਸਨੇ 1329 ਵਿੱਚ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਖਿੰਡਾਉਣ ਅਤੇ ਭੰਗ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ।^[18]

1333 ਵਿੱਚ, ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਤੁਗਲਕ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਧੁਨਿਕ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੁੱਲੂ-ਕਾਂਗੜਾ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕਰਾਚਿਲ ਮੁਹਿੰਮ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ। ਬਦਾਉਨੀ ਅਤੇ ਫੇਰਿਸ਼ਤਾ ਵਰਗੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਤੁਗਲਕ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹਿਮਾਲਿਆ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਚੀਨ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਸਨੂੰ ਹਿਮਾਚਲ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਕ ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਕਾਂਗੜਾ ਦੇ ਕਟੋਚ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਰਾਜਪੂਤ ਰਾਜ ਦੇ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਚੰਦ ਦੂਜੇ ਨੇ ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਤੁਗਲਕ ਦੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ਜੋ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਲੜਨ ਦੇ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ 100,000 ਸਿਪਾਹੀ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਹੋਏ।^[18]

ਮੌਤ ਅਤੇ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਪਤਨ

ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਤੁਗਲਕ ਦੀ ਮੌਤ 1351 ਵਿੱਚ ਥੱਟਾ, ਸਿੰਧ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਇੱਕ ਤੁਰਕੀ ਗੁਲਾਮ ਕਬੀਲੇ ਤਾਗੀ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਿੰਧ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਹ ਉਸਦੇ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਸੀ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਸਲਤਨਤ ਦੋ ਗੁਣਾ ਵਿਰੋਧ ਦੁਆਰਾ ਢਹਿ ਗਈ। ਇੱਕ ਮੇਵਾੜ ਦੇ ਹਮੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸੀ^[19] ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਹਰੀਹਰਾ ਅਤੇ ਬੁੱਕਾ ਤੋਂ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਰਾਣਾ ਹਮੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ 1336 ਵਿਚ ਸਿੰਗੋਲੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਣਨੀਤਕ ਰਾਜਪੂਤਾਨੇ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਇਆ,^[20] ਹਰੀਹਰਾ ਅਤੇ ਬੁੱਕਾ ਨੇ ਵਿਜੇਨਗਰ ਸਾਮਰਾਜ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਸਾਮਰਾਜ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ, ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਮਦੁਰਾਈ ਸਲਤਨਤ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਖਤਮ ਕਰਕੇ, ਜੋ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਦੀ ਤਰਫੋਂ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਕਈ ਹੋਰ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਜਿਵੇਂ ਮੁਸਨੁਰੀ ਕਾਪਾਨੀਦੂ ਆਦਿ ਨੇ ਵੀ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਇਸਲਾਮੀ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਪਤਨ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਤੁਗਲਕ ਦੀਆਂ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ, ਉਸਦੇ ਆਪਣੇ ਜਰਨੈਲਾਂ ਨੇ ਉਸਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਬਗਾਵਤ ਕੀਤੀ। ਉਸਦਾ ਇੱਕ ਜਰਨੈਲ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਬਾਹਮਣੀ ਸਲਤਨਤ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਅੱਗੇ ਵਧੇਗਾ।^[21] ਹਾਲਾਂਕਿ ਤੁਗਲਕ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਸੁਲਤਾਨ ਰਾਜਵੰਸ਼ਾਂ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਉਹ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹਾਰ ਗਏ ਸਨ।

ਟੋਕਨ

ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਈਸ਼ਵਰੀ ਪ੍ਰਸਾਦ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਆਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਆਕਾਰਾਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਿੱਕੇ ਉਸ ਦੀ ਟਕਸਾਲ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਅਤੇ ਮੁਕੰਮਲ ਹੋਣ ਦੀ ਕਲਾਤਮਕ ਸੰਪੂਰਨਤਾ ਦੀ ਘਾਟ ਸੀ। 1330 ਵਿੱਚ, ਦੇਵਗਿਰੀ ਦੀ ਅਸਫਲ ਮੁਹਿੰਮ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੇ ਟੋਕਨ ਕਰੰਸੀ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ; ਯਾਨੀ ਪਿੱਤਲ ਅਤੇ ਤਾਂਬੇ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੀਮਤ ਸੋਨੇ ਅਤੇ ਚਾਂਦੀ ਦੇ ਸਿੱਕਿਆਂ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਸੀ। ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਜ਼ਿਆਉਦੀਨ ਬਰਾਨੀ ਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਹ ਕਦਮ ਤੁਗਲਕ ਦੁਆਰਾ ਚੁੱਕਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸਾਰੇ ਵਸੋਂ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਜੋੜਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਜਿਸ ਲਈ ਫੌਜ ਨੂੰ ਭੁਗਤਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਖਜ਼ਾਨੇ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ। ਬਰਾਨੀ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਸੋਨੇ ਵਿੱਚ ਇਨਾਮ ਅਤੇ ਤੋਹਫ਼ੇ ਦੇਣ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨਾਲ ਸੁਲਤਾਨ ਦਾ ਖਜ਼ਾਨਾ ਖਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ, ਮੁਕੱਦਮਾਂ ਵਰਗੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਪਿੱਤਲ ਅਤੇ ਤਾਂਬੇ ਦੇ ਸਿੱਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਾਲੀਆ ਅਦਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰ ਅਤੇ ਘੋੜੇ ਖਰੀਦਣ ਲਈ ਵੀ ਇਹੀ ਸਿੱਕੇ ਵਰਤਦੇ ਸਨ।^[22] ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਸਿੱਕਿਆਂ ਦੀ ਕੀਮਤ ਘਟ ਗਈ, ਅਤੇ, ਸਤੀਸ਼ ਚੰਦਰ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ, ਸਿੱਕੇ "ਪੱਥਰਾਂ ਵਾਂਗ ਬੇਕਾਰ" ਹੋ ਗਏ। ਇਸ ਨਾਲ ਵਪਾਰ ਅਤੇ ਵਪਾਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਿਘਨ ਪਿਆ। ਟੋਕਨ ਮੁਦਰਾ ਵਿੱਚ ਫ਼ਾਰਸੀ ਅਤੇ ਅਰਬੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਸਨ ਜੋ ਸ਼ਾਹੀ ਮੋਹਰ ਦੀ ਬਜਾਏ ਨਵੇਂ ਸਿੱਕਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਨਾਗਰਿਕ ਸਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਜਾਅਲੀ ਸਿੱਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਰਿਕਾਰਡ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਟੋਕਨ ਕਰੰਸੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ 1333 ਤੱਕ ਬੰਦ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਬਨ ਬਤੂਤਾ ਜੋ 1334 ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਆਇਆ ਸੀ, ਨੇ ਇੱਕ ਰਸਾਲਾ ਲਿਖਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਸ ਮੁਦਰਾ ਦਾ ਕੋਈ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਸੀ।^[23]

ਧਾਰਮਿਕ ਨੀਤੀ

ਉਸ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਬਾਰੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਿਰੋਧੀ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਸੈਲਾਨੀ ਇਬਨ ਬਤੂਤਾ, ਨੁਨੇਜ਼ ਅਤੇ ਫਰਿਸ਼ਤਾ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਤੁਗਲਕ ਨੇ ਦੂਜੇ ਧਰਮਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਅਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਦਿਖਾਈ,^[24] ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ, ਪੀਟਰ ਜੈਕਸਨ ਨੇ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਮੁਹੰਮਦ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਸੁਲਤਾਨ ਸੀ ਜੋ ਹਿੰਦੂ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦਾ ਸੀ।^[25] ਇਬਨ ਬਤੂਤਾ ਨੇ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਚੀਨ ਦੇ ਰਾਜੇ (ਯੁਆਨ ਸਮਰਾਟ) ਨੇ ਸੰਭਲ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਬਰਖਾਸਤ ਮੰਦਰ ਦੇ ਪੁਨਰ ਨਿਰਮਾਣ ਲਈ ਮੁਹੰਮਦ ਕੋਲ ਇੱਕ ਦੂਤਾਵਾਸ ਭੇਜਿਆ ਸੀ। ਰਾਜਦੂਤਾਂ ਨੂੰ ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਸ ਬਿਆਨ ਨਾਲ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਸਿਰਫ ਮੁਸਲਮਾਨ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਜਜ਼ੀਆ ਅਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮੰਦਰ ਨੂੰ ਬਹਾਲ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਫਿਰੋਜ਼ ਸ਼ਾਹ ਤੁਗਲਕ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਸ਼ਰੀਆ ਦੇ ਉਲਟ ਮੂਰਤੀ-ਮੰਦਿਰਾਂ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ।^[26]

ਸਮਕਾਲੀ ਜੈਨ ਅਧਿਕਾਰੀ ਮੁਹੰਮਦ ਦੇ ਜੈਨੀਆਂ ਨਾਲ ਸੁਹਿਰਦ ਸਬੰਧਾਂ ਦੀ ਤਸਦੀਕ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜੈਨ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।^[27]

ਸ਼ਖਸੀਅਤ

ਤੁਗਲਕ ਇੱਕ ਕੱਟੜ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸੀ, ਇੱਕ ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆਂ ਪੰਜ ਨਮਾਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦਾ ਸੀ, ਰਮਜ਼ਾਨ ਵਿੱਚ ਰੋਜ਼ੇ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਦੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਸਟੈਨਲੀ ਲੇਨ-ਪੂਲ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਜ਼ਾਹਰ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦਰਬਾਰੀਆਂ ਨੇ ਤੁਗਲਕ ਨੂੰ "ਗਿਆਨ ਦਾ ਵਿਅਕਤੀ" ਕਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨ, ਦਵਾਈ, ਗਣਿਤ, ਧਰਮ, ਫ਼ਾਰਸੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ/ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਕਵਿਤਾ ਵਰਗੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਸੀ। ਆਪਣੇ "ਮੱਧਕਾਲੀ ਭਾਰਤ" ਵਿੱਚ, "ਉਹ ਆਪਣੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਦੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਵਿੱਚ ਸੰਪੂਰਣ ਸੀ, ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਇੱਕ ਉਤਸੁਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ... ਸ਼ੈਲੀ ਦਾ ਇੱਕ ਮਾਸਟਰ, ਅਲੰਕਾਰਿਕ ਦੇ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਉੱਚਤਮ ਭਾਸ਼ਣਕਾਰ, ਤਰਕ ਅਤੇ ਯੂਨਾਨੀ ਅਲੰਕਾਰ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਇੱਕ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ, ਜਿਸਨੂੰ ਵਿਦਵਾਨ ਬਹਿਸ ਕਰਨ ਤੋਂ ਡਰਦੇ ਸਨ, ਇੱਕ ਗਣਿਤ-ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਪ੍ਰੇਮੀ।"^[16] ਬਰਾਨੀ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਤੁਗਲਕ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਨੁਬੁਵਾਹ ਦੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ।^[28] ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਰਹੱਸਵਾਦ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਚੰਦਰ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸੂਫ਼ੀ ਸੰਤਾਂ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਨਿਜ਼ਾਮੂਦੀਨ ਦਰਗਾਹ ਵਿਖੇ ਸੰਤ ਨਿਜ਼ਾਮੂਦੀਨ ਔਲੀਆ ਦੇ ਮਕਬਰੇ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਦੇ ਤੱਥ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕੁਦਰਤ, ਤਿਆਰੀ ਦੀ ਘਾਟ ਕਾਰਨ ਉਸਦੇ ਬਹੁਤੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਅਸਫਲ ਹੋਣ ਕਾਰਨ। ਇਬਨ ਬਤੂਤਾ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਖੁਦ ਦੇ ਨਿਰਣੇ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ ਦੂਜਿਆਂ ਤੋਂ ਸਲਾਹ ਲੈਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਹਫ਼ੇ ਅਤੇ "ਕਠੋਰ ਸਜ਼ਾ" ਦੇਣ ਲਈ ਉਸਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵੀ ਕੀਤੀ ਸੀ।^[29] ਉਹ ਇਸ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਜਦੋਂ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਤੋਹਫ਼ਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਕੱਦ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਤਿੰਨ ਗੁਣਾ ਮੁੱਲ ਦੇ ਤੋਹਫ਼ੇ ਦਿੰਦਾ ਸੀ।^{[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ]}

ਹਵਾਲੇ

↑ Blair, p. 383.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000002C-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000002D-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000002E-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ ^5.0 ^5.1 ^5.2 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000002F-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Venkatesh, Karthik (18 March 2017). "Muhammad bin Tughlaq: The Sultan of Swing". Livemint (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Retrieved 15 May 2020.
↑ ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named :0
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000032-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000033-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ ^10.0 ^10.1 ^10.2 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000034-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000035-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000036-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000037-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ "Biography of Muhammad-Bin-Tughluq (1325–1351)". History Discussion – Discuss Anything About History (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ (ਅਮਰੀਕੀ)). 13 January 2015. Retrieved 17 May 2016.
↑ Chandra, p. 101.
↑ ^16.0 ^16.1 ^16.2 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000039-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000003A-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ ^18.0 ^18.1 ^18.2 ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named :22
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000003B-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000003C-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Verma, D. C. History of Bijapur (New Delhi: Kumar Brothers, 1974) p. 1
↑ Chandra 2004, p. 104.
↑ Chandra 2004, p. 105.
↑ ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named :12
↑ ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named :32
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000003D-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000003E-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Chandra, p. 98.
↑ Chandra, p. 99.

ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:<ref> tag defined in <references> has no name attribute.

ਕਿਤਾਬਾਂ

Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000003F-QINU`"'</ref>" does not exist.
Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000040-QINU`"'</ref>" does not exist.
Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000041-QINU`"'</ref>" does not exist.

ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ

Encyclopædia Britannica – Muhammad ibn Tughluq

[FOOTNOTEBlair383-1] Blair, p. 383.

[Doulie-2] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000002C-QINU`"'</ref>" does not exist.

[sen2-3] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000002D-QINU`"'</ref>" does not exist.

[4] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000002E-QINU`"'</ref>" does not exist.

[:1-5] 5.0 ^5.1 ^5.2 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000002F-QINU`"'</ref>" does not exist.

[6] Venkatesh, Karthik (18 March 2017). "Muhammad bin Tughlaq: The Sultan of Swing". Livemint (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Retrieved 15 May 2020.

[:0-7] ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named :0

[8] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000032-QINU`"'</ref>" does not exist.

[malik-9] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000033-QINU`"'</ref>" does not exist.

[:2-10] 10.0 ^10.1 ^10.2 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000034-QINU`"'</ref>" does not exist.

[11] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000035-QINU`"'</ref>" does not exist.

[12] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000036-QINU`"'</ref>" does not exist.

[:3-13] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000037-QINU`"'</ref>" does not exist.

[14] "Biography of Muhammad-Bin-Tughluq (1325–1351)". History Discussion – Discuss Anything About History (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ (ਅਮਰੀਕੀ)). 13 January 2015. Retrieved 17 May 2016.

[FOOTNOTEChandra101-15] Chandra, p. 101.

[:02-16] 16.0 ^16.1 ^16.2 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000039-QINU`"'</ref>" does not exist.

[17] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000003A-QINU`"'</ref>" does not exist.

[:22-18] 18.0 ^18.1 ^18.2 ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named :22

[19] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000003B-QINU`"'</ref>" does not exist.

[20] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000003C-QINU`"'</ref>" does not exist.

[21] Verma, D. C. History of Bijapur (New Delhi: Kumar Brothers, 1974) p. 1

[FOOTNOTEChandra2004104-22] Chandra 2004, p. 104.

[FOOTNOTEChandra2004105-23] Chandra 2004, p. 105.

[:12-24] ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named :12

[:32-25] ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named :32

[26] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000003D-QINU`"'</ref>" does not exist.

[27] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000003E-QINU`"'</ref>" does not exist.

[FOOTNOTEChandra98-28] Chandra, p. 98.

[FOOTNOTEChandra99-29] Chandra, p. 99.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]