ਸਮੱਗਰੀ 'ਤੇ ਜਾਓ

ਤੁਗ਼ਲਕ ਵੰਸ਼

ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ, ਇੱਕ ਆਜ਼ਾਦ ਵਿਸ਼ਵਕੋਸ਼ ਤੋਂ
ਤੁਗ਼ਲਕ ਵੰਸ਼
1320–1413[1]
ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਦਾ ਸਾਮਰਾਜ 1330-1335 ਈਸਵੀ
ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਦਾ ਸਾਮਰਾਜ 1330-1335 ਈਸਵੀ
ਰਾਜਧਾਨੀਦਿੱਲੀ
ਆਮ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂਫ਼ਾਰਸੀ (ਮੁੱਖ ਭਾਸ਼ਾ)[2]
ਧਰਮ
ਮੁੱਖ: ਸੁੰਨੀ ਇਸਲਾਮ
ਹੋਰ: ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ,[3] ਸ਼ੀਆ
ਸਰਕਾਰਸਲਤਨਤ
ਸੁਲਤਾਨ 
• 1321–1325
ਗ਼ਿਆਸੁੱਦੀਨ ਤੁਗ਼ਲਕ
• 1325–1351
ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਤੁਗ਼ਲਕ
• 1351–1388
ਫ਼ਿਰੋਜ ਸ਼ਾਹ ਤੁਗ਼ਲਕ
• 1388–1413
ਗਿਆਸਉੱਦੀਨ ਤੁਗ਼ਲਕ ਸ਼ਾਹ / ਅਬੂ ਬਕਰ ਸ਼ਾਹ / ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ਾਹ / ਮਹਿਮੂਦ ਤੁਗ਼ਲਕ / ਨੁਸਰਤ ਸ਼ਾਹ
Historical eraਮੱਧਕਾਲ
• Established
1320
• Disestablished
1413[1]
ਖੇਤਰ
3,200,000 km2 (1,200,000 sq mi)
ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ		 ਤੋਂ ਬਾਅਦ
ਖ਼ਿਲਜੀ ਵੰਸ਼
ਸੱਯਦ ਵੰਸ਼
ਵਿਜੈਨਗਰ ਸਾਮਰਾਜ
ਬਾਹਮਣੀ ਸਲਤਨਤ
ਬੰਗਾਲ ਸਲਤਨਤ
ਗੁਜਰਾਤ ਸਲਤਨਤ
ਅੱਜ ਹਿੱਸਾ ਹੈ ਭਾਰਤ
 ਨੇਪਾਲ
 ਪਾਕਿਸਤਾਨ
 ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼
ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ
ਸ਼ਾਸਕ ਰਾਜਵੰਸ਼
ਗ਼ੁਲਾਮ ਖ਼ਾਨਦਾਨ
ਕੁਤੁਬੁੱਦੀਨ ਐਬਕ 1206–1210
ਆਰਾਮਸ਼ਾਹ 1210–1211
ਇਲਤੁਤਮਿਸ਼ 1211–1236
ਰੁਕਨ-ਉਦ-ਦੀਨ ਫਿਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹ 1236
ਰਜ਼ੀਆ ਸੁਲਤਾਨ 1236-1240
ਮੁਈਜੁੱਦੀਨ ਬਹਿਰਾਮਸ਼ਾਹ 1240–1242
ਅਲਾਉ ਦੀਨ ਮਸੂਦ 1242–1246
ਨਸੀਰੂਦੀਨ ਮਹਿਮੂਦ 1246–1266
ਗ਼ਿਆਸੁੱਦੀਨ ਬਲਬਨ 1266–1287
ਮੁਈਜ਼ ਉਦ-ਦੀਨ ਕਾਇਕਾਬਾਦ 1287–1290
ਸ਼ਮਸੁਦੀਨ ਕਯੂਮਰਸ 1290
ਖ਼ਿਲਜੀ ਵੰਸ਼
ਜਲਾਲ ਉੱਦ-ਦੀਨ ਖਿਲਜੀ 1290–1296
ਅਲਾਉੱਦੀਨ ਖ਼ਿਲਜੀ 1296–1316
ਸ਼ਿਹਾਬੁਦੀਨ ਓਮਾਰ ਖ਼ਿਲਜੀ 1316
ਕੁਤੁਬ ਉੱਦ-ਦੀਨ ਮੁਬਾਰਕ ਸ਼ਾਹ ਖ਼ਿਲਜੀ 1316–1320
ਖੁਸਰੋ ਖਾਨ 1320
ਤੁਗ਼ਲਕ ਵੰਸ਼
ਗ਼ਿਆਸੁੱਦੀਨ ਤੁਗ਼ਲਕ 1320–1325
ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਤੁਗ਼ਲਕ 1325–1351
ਫ਼ਿਰੋਜ ਸ਼ਾਹ ਤੁਗ਼ਲਕ 1351–1388
ਤੁਗ਼ਲਕ ਖਾਨ 1388–1389
ਅਬੂ ਬਕਰ ਸ਼ਾਹ 1389–1390
ਨਸੀਰ ਉਦ ਦੀਨ ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ਾਹ ਤੀਜਾ 1390–1393
ਅਲਾ ਉਦ-ਦੀਨ ਸਿਕੰਦਰ ਸ਼ਾਹ 1393
ਨਸੀਰ-ਉਦ-ਦੀਨ ਨੁਸਰਤ ਸ਼ਾਹ ਤੁਗਲਕ 1394–1398
ਨਸੀਰ ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਿਮੂਦ ਸ਼ਾਹ ਤੁਗਲਕ 1394–1413
ਸੱਯਦ ਵੰਸ਼
ਖ਼ਿਜ਼ਰ ਖ਼ਾਨ 1414–1421
ਮੁਬਾਰਕ ਸ਼ਾਹ 1421–1434
ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ਾਹ 1434–1445
ਆਲਮ ਸ਼ਾਹ 1445–1451
ਲੋਧੀ ਵੰਸ਼
ਬਹਿਲੋਲ ਲੋਧੀ 1451–1489
ਸਿਕੰਦਰ ਲੋਧੀ 1489–1517
ਇਬਰਾਹਿਮ ਲੋਧੀ 1517–1526

ਤੁਗ਼ਲਕ ਵੰਸ਼[4] ਇੱਕ ਮੁਸਲਿਮ ਵੰਸ਼ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿ ਤੁਰਕੋ-ਭਾਰਤੀ ਮੂਲ ਦੇ ਰਾਜੇ ਸਨ[5] ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ 'ਤੇ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਭਾਰਤ ਸਮੇਂ ਰਾਜ ਕੀਤਾ।[6] ਇਸ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ 1320 ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਗਿਆਸਉੱਦੀਨ ਤੁਗ਼ਲਕ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਹੇਠ ਇਸਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਅੰਤ 1413 ਵਿੱਚ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।[1][7]

ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਤੁਗ਼ਲਕ ਦੀਆਂ ਸੈਨਿਕ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਕਾਰਨ ਇਸ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀ ਵਿਸਥਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ 1330 ਤੋਂ 1335 ਵਿਚਕਾਰ ਇਹ ਆਪਣੇ ਸਿਖ਼ਰ ਤੇ ਸੀ। ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵੰਸ਼ ਸਮੇਂ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।[8]

ਇਤਿਹਾਸ

[ਸੋਧੋ]

ਖ਼ਿਲਜੀ ਵੰਸ਼ ਨੇ 1320 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ 'ਤੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸਦਾ ਆਖ਼ਰੀ ਸ਼ਾਸ਼ਕ ਖੁਸਰੋ ਖਾਨ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਲਾਮ ਅਪਣਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਫਿਰ ਉਸਨੇ ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਵਿੱਚ ਸੈਨਾ ਦੇ ਮੁਖੀ ਵਜੋਂ ਆਪਣੀ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ।[9] ਖੁਸਰੋ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਮਲਿਕ ਕਫ਼ੂਰ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਅਲਾਉੱਦੀਨ ਖ਼ਿਲਜੀ ਲੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੈਨਿਕ ਮੁਹਿੰਮਾ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਗ਼ੈਰ-ਮੁਸਲਿਮ ਰਾਜਵੰਸ਼ਾਂ ਦਾ ਖ਼ਾਤਮਾ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਸਲਤਨਤ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਪੂਰਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ।[10][11]

ਅਲਾਉੱਦੀਨ ਖ਼ਿਲਜੀ ਦੀ 1316 ਵਿੱਚ ਬਿਮਾਰ ਹੋ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ,[12] ਫਿਰ ਖੁਸਰੋ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਅਲਾਉੱਦੀਨ ਖ਼ਿਲਜੀ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਮੁਬਾਰਕ ਖ਼ਿਲਜੀ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਜੂਨ 1320 ਵਿੱਚ ਸ਼ਕਤੀ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਈ ਸੀ।[13] ਇਸ ਕਰਕੇ, ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਖ਼ਿਲਜੀ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਬਾਕੀ ਸਹਾਇਕਾਂ ਜਾਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਪ੍ਰਤੀ ਨਜ਼ਰੀਆ ਬਦਲ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਉਸਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰੀ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਫਿਰ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਰਾਜ-ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਗਾਜ਼ੀ ਮਲਿਕ ਨੂੰ, ਜੋ ਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਖ਼ਿਲਜੀ ਵੰਸ਼ ਵੱਲੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਸੀ, ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਦਿੱਲੀ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰੇ ਅਤੇ ਖੁਸਰੋ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਇਸ ਸ਼ਾਸ਼ਨ ਦਾ ਅੰਤ ਕਰੇ। 1320 ਵਿੱਚ, ਗਾਜ਼ੀ ਮਲਿਕ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਖੁਸਰੋ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ।[14]

ਸੱਤਾ

[ਸੋਧੋ]

ਖ਼ਲਜੀ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਨੇ 1320 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ਸੀ।[15] ਇਸਦਾ ਆਖਰੀ ਸ਼ਾਸਕ, ਖੁਸਰੋ ਖਾਨ, ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਗੁਲਾਮ ਸੀ ਜਿਸਨੂੰ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਇਸਲਾਮ ਕਬੂਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਦੀ ਫੌਜ ਦੇ ਜਨਰਲ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਸੀ।[16] ਖੁਸਰੋ ਖਾਨ, ਮਲਿਕ ਕਾਫੂਰ ਦੇ ਨਾਲ, ਅਲਾਉਦੀਨ ਖਲਜੀ ਦੀ ਤਰਫੋਂ, ਸਲਤਨਤ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਗੈਰ-ਮੁਸਲਿਮ ਰਾਜਾਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟਣ ਲਈ ਕਈ ਫੌਜੀ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਸੀ।[17][18]

1316 ਵਿੱਚ ਅਲਾਉਦੀਨ ਖਲਜੀ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਤੋਂ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮਹਿਲ ਦੀਆਂ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ,[19] ਖੁਸਰੋ ਖਾਨ ਦੇ ਜੂਨ 1320 ਵਿੱਚ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਦੇ ਨਾਲ, ਅਲਾਉਦੀਨ ਖਲਜੀ ਦੇ ਬੇਟੇ ਮੁਬਾਰਕ ਖਲਜੀ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਖਲਜੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸਲਾਮ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਪਰਤਿਆ।[15] ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਸਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਮੁਸਲਿਮ ਰਿਆਸਤਾਂ ਅਤੇ ਕੁਲੀਨਾਂ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਦੀ ਘਾਟ ਸੀ। ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਕੁਲੀਨ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਗਾਜ਼ੀ ਮਲਿਕ, ਜੋ ਕਿ ਖ਼ਲਜੀਆਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਸੀ, ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਤਖ਼ਤਾ ਪਲਟ ਕਰਨ ਅਤੇ ਖੁਸਰੋ ਖਾਨ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ। 1320 ਵਿੱਚ, ਗਾਜ਼ੀ ਮਲਿਕ ਨੇ ਖੋਖਰ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਫੌਜ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸੱਤਾ ਸੰਭਾਲਣ ਲਈ ਖੁਸਰੋ ਖਾਨ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ।[20]

ਕਾਲਕ੍ਰਮ

[ਸੋਧੋ]

ਗ਼ਿਆਸੁੱਦੀਨ ਤੁਗਲਕ

[ਸੋਧੋ]

ਸੱਤਾ ਸੰਭਾਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਗਾਜ਼ੀ ਮਲਿਕ ਨੇ ਆਪਣਾ ਨਾਂ ਬਦਲ ਕੇ ਗ਼ਿਆਸੁੱਦੀਨ ਤੁਗਲਕ ਰੱਖਿਆ - ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੁਗਲਕ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਅਤੇ ਨਾਮਕਰਨ ਹੋਇਆ। ਗ਼ਿਆਸੁੱਦੀਨ ਤੁਗਲਕ ਨੂੰ ਵਿਦਵਤਾ ਭਰਪੂਰ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਤੁਗਲਕ ਸ਼ਾਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਮਿਸ਼ਰਤ ਤੁਰਕੋ-ਭਾਰਤੀ ਮੂਲ ਦਾ ਸੀ; ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਇੱਕ ਜੱਟ ਕੁਲੀਨ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਤੁਰਕੀ ਗੁਲਾਮਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਨ।[21]

ਗਿਆਸੂਦੀਨ ਤੁਗਲਕ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਨੂੰ ਮੰਗੋਲ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਕਿਲੇ ਦੇ ਨਾਲ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਸ਼ਹਿਰ ਤੁਗਲਕਾਬਾਦ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ।[17] ਉੱਪਰ ਤੁਗਲਕ ਕਿਲ੍ਹਾ ਹੈ, ਜੋ ਹੁਣ ਖੰਡਰ ਹੈ।

ਗ਼ਿਆਸੁੱਦੀਨ ਤੁਗਲਕ ਨੇ ਖ਼ਲਜੀ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਮਲਿਕਾਂ, ਅਮੀਰਾਂ ਅਤੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਇਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸੱਤਾ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸਦੇ ਪੂਰਵਜ ਖੁਸਰੋ ਖਾਨ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ 'ਤੇ ਟੈਕਸ ਦੀ ਦਰ ਘਟਾ ਦਿੱਤੀ ਜੋ ਕਿ ਖਲਜੀ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸੀ, ਪਰ ਹਿੰਦੂਆਂ 'ਤੇ ਟੈਕਸ ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ, ਉਸਦੇ ਦਰਬਾਰੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਜ਼ਿਆਉਦੀਨ ਬਰਾਨੀ ਨੇ ਲਿਖਿਆ, ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਦੌਲਤ ਨਾਲ ਅੰਨ੍ਹੇ ਨਾ ਹੋ ਜਾਣ ਜਾਂ ਬਾਗੀ ਨਾ ਹੋ ਜਾਣ।

ਉਸਨੇ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਛੇ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸ਼ਹਿਰ ਬਣਾਇਆ, ਇੱਕ ਕਿਲਾ ਮੰਗੋਲ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਵਧੇਰੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਤੁਗਲਕਾਬਾਦ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।[17]

1321 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਵੱਡੇ ਪੁੱਤਰ ਉਲੁਗ ਖਾਨ, ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਤੁਗਲਕ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਨੂੰ ਅਰੰਗਲ ਅਤੇ ਤਿਲਾਂਗ (ਹੁਣ ਤੇਲੰਗਾਨਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ) ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਰਾਜਾਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟਣ ਲਈ ਦੇਓਗੀਰ ਭੇਜਿਆ। ਉਸਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਅਸਫਲ ਰਹੀ। ਚਾਰ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ, ਗਿਆਸੂਦੀਨ ਤੁਗਲਕ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਲਈ ਵੱਡੀ ਫੌਜੀ ਟੁਕੜੀ ਭੇਜੀ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਅਰੰਗਲ ਅਤੇ ਤਿਲਾਂਗ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਲੁੱਟਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ, ਇਸ ਵਾਰ ਉਲੁਗ ਖਾਨ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਿਆ। ਅਰੰਗਲ ਡਿੱਗ ਪਿਆ, ਇਸਦਾ ਨਾਮ ਬਦਲ ਕੇ ਸੁਲਤਾਨਪੁਰ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਸਾਰੀ ਲੁੱਟੀ ਗਈ ਦੌਲਤ, ਸਰਕਾਰੀ ਖਜ਼ਾਨਾ ਅਤੇ ਬੰਦੀਆਂ ਨੂੰ ਕਬਜ਼ੇ ਵਾਲੇ ਰਾਜ ਤੋਂ ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

ਮੁਲਤਾਨ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਹ ਰੁਕਨ-ਏ-ਆਲਮ ਦੇ ਮਕਬਰੇ ਨੂੰ ਤੁਗਲਕ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਨਮੂਨਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ 1320-1324 ਈਸਵੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।[22]

ਲੁਖਨੌਤੀ (ਬੰਗਾਲ) ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਿਮ ਕੁਲੀਨ ਵਰਗ ਨੇ ਸ਼ਮਸੁਦੀਨ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ ਸ਼ਾਹ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਕੇ ਗਿਆਸੁਦੀਨ ਤੁਗਲਕ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਤਖ਼ਤਾ ਪਲਟਣ ਅਤੇ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ ਫੈਲਾਉਣ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ, ਜੋ ਉਸਨੇ 1324-1325 ਈ. ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਉਲੁਗ ਖਾਨ ਦੇ ਕੰਟਰੋਲ ਹੇਠ ਰੱਖਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅਤੇ ਫਿਰ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਲਖਨੌਤੀ ਵੱਲ ਲੈ ਗਿਆ। ਗਿਆਸੂਦੀਨ ਤੁਗਲਕ ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਿਆ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਚਹੇਤਾ ਪੁੱਤਰ ਮਹਿਮੂਦ ਖਾਨ ਲਖਨੌਤੀ ਤੋਂ ਦਿੱਲੀ ਵਾਪਸ ਆ ਰਹੇ ਸਨ, ਤਾਂ ਘੀਆਸੁਦੀਨ ਤੁਗਲਕ ਦੇ ਵੱਡੇ ਪੁੱਤਰ ਉਲੁਗ ਖਾਨ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਨੀਂਹ ਦੇ ਬਣੇ ਲੱਕੜ ਦੇ ਢਾਂਚੇ (ਕੁਸ਼ਕ) ਦੇ ਅੰਦਰ ਮਾਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਢਹਿਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਹ ਇੱਕ ਦੁਰਘਟਨਾ ਜਾਪਦਾ ਸੀ। ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸੂਫ਼ੀ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਅਤੇ ਉਲੁਗ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ ਸੰਦੇਸ਼ਵਾਹਕਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਸੀ ਕਿ ਗਿਆਸੂਦੀਨ ਤੁਗਲਕ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆਉਣ 'ਤੇ ਹਟਾਉਣ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਲਿਆ ਸੀ। ਗ਼ਿਆਸੁੱਦੀਨ ਤੁਗਲਕ ਮਹਿਮੂਦ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਨਾਲ 1325 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਢਹਿ-ਢੇਰੀ ਹੋਏ ਕੁਸ਼ਕ ਦੇ ਅੰਦਰ ਮਰ ਗਿਆ।[23] ਤੁਗਲਕ ਦਰਬਾਰ ਦੇ ਇੱਕ ਅਧਿਕਾਰਤ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਨੇ ਕੁਸ਼ਕ ਉੱਤੇ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਝਟਕੇ ਕਾਰਨ ਹੋਈ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਇੱਕ ਬਦਲਵੇਂ ਪਲਾਂ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਅਧਿਕਾਰਤ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ, ਅਲ-ਬਦਾਉਨੀ ਅਬਦ ਅਲ-ਕਾਦਿਰ ਇਬਨ ਮੁਲੁਕ-ਸ਼ਾਹ, ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਝਟਕੇ ਜਾਂ ਮੌਸਮ ਦਾ ਕੋਈ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਪਰ ਹਾਥੀਆਂ ਦੇ ਭੱਜਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬਣਤਰ ਦੇ ਢਹਿ ਜਾਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਦੱਸਦਾ ਹੈ; ਅਲ-ਬਦਾਓਨੀ ਵਿੱਚ ਅਫਵਾਹ ਦਾ ਇੱਕ ਨੋਟ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ਕਿ ਹਾਦਸਾ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਸੀ।[24]

ਹੋਰ ਤਰਕ

[ਸੋਧੋ]
ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਤੁਗਲਕ ਦਾ ਸੋਨੇ ਦਾ ਸਿੱਕਾ (1325-1351 ਈ)

ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਬਨ ਬਤੂਤਾ, ਅਲ-ਸਫਾਦੀ, ਇਸਾਮੀ,[25] ਅਤੇ ਵਿਨਸੇਂਟ ਸਮਿਥ,[26] 1325 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਗ਼ਿਆਸੁੱਦੀਨ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ ਉਲੁਗ ਜੂਨਾ ਖਾਨ ਨੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਜੂਨਾ ਖਾਨ ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਤੁਗਲਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਅਤੇ 26 ਸਾਲ ਰਾਜ ਕੀਤਾ।[27]

ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਤੁਗ਼ਲਕ

[ਸੋਧੋ]
1320 (ਗੂੜ੍ਹੇ ਹਰੇ) ਤੋਂ 1330 ਤੱਕ ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਵਿਸਤਾਰ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਇੱਕ ਨਕਸ਼ਾ। ਨਕਸ਼ਾ ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਤੁਗਲਕ ਦੇ ਅਧੀਨ ਨਵੀਂ ਅਸਥਾਈ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦਾ ਸਥਾਨ ਵੀ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।

ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਤੁਗਲਕ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੌਰਾਨ, ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਅਸਥਾਈ ਤੌਰ 'ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਹਿੱਸੇ ਤੱਕ ਫੈਲ ਗਈ, ਭੂਗੋਲਿਕ ਪਹੁੰਚ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਇਸਦੀ ਸਿਖਰ ਸੀ।[28] ਉਸਨੇ ਮਾਲਵਾ, ਗੁਜਰਾਤ, ਮਹਾਰੱਤਾ, ਤਿਲਾਂਗ, ਕੰਪਿਲਾ, ਧੁਰ-ਸਮੁੰਦਰ, ਮੈਬਰ, ਲਖਨੌਤੀ, ਚਟਗਾਉਂ, ਸੁਨਾਰਗਨਵ ਅਤੇ ਤਿਰਹੂਤ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਲੁੱਟਿਆ।[29] ਉਸ ਦੀਆਂ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਦੀਆਂ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਮਹਿੰਗੀਆਂ ਸਨ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਗੈਰ-ਮੁਸਲਿਮ ਰਾਜਾਂ 'ਤੇ ਹਰ ਛਾਪੇਮਾਰੀ ਅਤੇ ਹਮਲੇ ਨੇ ਫੜੇ ਗਏ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਨਵੀਂ ਲੁੱਟੀ ਗਈ ਦੌਲਤ ਅਤੇ ਫਿਰੌਤੀ ਦੀ ਅਦਾਇਗੀ ਕੀਤੀ। ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸੀ, ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿੱਚ ਬਗਾਵਤ ਰੁਟੀਨ ਬਣ ਗਈ ਸੀ।[30]

ਉਸਨੇ ਟੈਕਸਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਪੱਧਰ ਤੱਕ ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ ਜਿੱਥੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਕੋਈ ਭੁਗਤਾਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਗੰਗਾ ਅਤੇ ਯਮੁਨਾ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਉਪਜਾਊ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਵਿੱਚ, ਸੁਲਤਾਨ ਨੇ ਕੁਝ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗੈਰ-ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ 'ਤੇ ਜ਼ਮੀਨੀ ਟੈਕਸ ਦੀ ਦਰ ਨੂੰ ਦਸ ਗੁਣਾ ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਵਿੱਚ 20 ਗੁਣਾ ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ। ਜ਼ਮੀਨੀ ਟੈਕਸਾਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਧੰਮੀਆਂ (ਗ਼ੈਰ-ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ) ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਟਾਈ ਹੋਈ ਫ਼ਸਲ ਦਾ ਅੱਧਾ ਜਾਂ ਵੱਧ ਹਿੱਸਾ ਛੱਡ ਕੇ ਫ਼ਸਲੀ ਟੈਕਸ ਅਦਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵੱਧ ਫਸਲਾਂ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨੀ ਟੈਕਸ ਨੇ ਹਿੰਦੂ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡਾਂ ਨੂੰ ਖੇਤੀ ਛੱਡਣ ਅਤੇ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਭੱਜਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ; ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੁਝ ਵੀ ਵਧਣ ਜਾਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ[30] ਕਈ ਲੁਟੇਰੇ ਕਬੀਲੇ ਬਣ ਗਏ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਕਾਲ ਪੈ ਗਿਆ। ਸੁਲਤਾਨ ਨੇ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀਆਂ, ਤਸ਼ੱਦਦ ਅਤੇ ਸਮੂਹਿਕ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵਧਾ ਕੇ, ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਾਰ ਕੇ ਕੁੜੱਤਣ ਨਾਲ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਜਿਵੇਂ ਉਹ "ਜੰਗਲੀ ਬੂਟੀ ਕੱਟ ਰਿਹਾ ਸੀ"।[30]

ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਤੁਗਲਕ ਨੇ ਅਜੋਕੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਰਾਜ (ਇਸਦਾ ਨਾਮ ਬਦਲ ਕੇ ਦੌਲਤਾਬਾਦ ਰੱਖ ਕੇ) ਦੇ ਦੇਵਗਿਰੀ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਦੇਹਲੀ ਸਲਤਨਤ ਦੀ ਦੂਜੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਵਜੋਂ ਚੁਣਿਆ।.[31] ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਾਹੀ ਪਰਿਵਾਰ, ਅਹਿਲਕਾਰਾਂ, ਸਈਅਦ, ਸ਼ੇਖਾਂ ਅਤੇ 'ਉਲੇਮਾ ਸਮੇਤ ਦੇਹਲੀ ਦੀ ਮੁਸਲਿਮ ਆਬਾਦੀ ਨੂੰ ਦੌਲਤਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਵਸਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਸਮੁੱਚੀ ਮੁਸਲਿਮ ਕੁਲੀਨ ਨੂੰ ਦੌਲਤਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਜਿੱਤ ਦੇ ਆਪਣੇ ਮਿਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚਾਰਕਾਂ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜੋ ਇਸਲਾਮੀ ਧਾਰਮਿਕ ਪ੍ਰਤੀਕਵਾਦ ਨੂੰ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਬਿਆਨਬਾਜ਼ੀ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਬਣਾਉਣਗੇ, ਅਤੇ ਇਹ ਕਿ ਸੂਫ਼ੀ ਦੱਖਣ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਿਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰ ਸਕਦੇ ਸਨ।[32] ਤੁਗਲਕ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਹਿਲਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਜੋ ਦੌਲਤਾਬਾਦ ਜਾਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁਕਮ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਨਾ ਕਰਨ ਨੂੰ ਬਗਾਵਤ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਸਮਝਦੇ ਹੋਏ। ਫਰਿਸ਼ਤਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਜਦੋਂ ਮੰਗੋਲ ਪੰਜਾਬ ਪਹੁੰਚੇ, ਤਾਂ ਸੁਲਤਾਨ ਨੇ ਕੁਲੀਨ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਦੇਹਲੀ ਵਾਪਸ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਦੌਲਤਾਬਾਦ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕੀ ਕੇਂਦਰ ਵਜੋਂ ਰਿਹਾ। ਕੁਲੀਨਾਂ ਨੂੰ ਦੌਲਤਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਨਤੀਜਾ ਸੁਲਤਾਨ ਪ੍ਰਤੀ ਅਹਿਲਕਾਰਾਂ ਦੀ ਨਫ਼ਰਤ ਸੀ, ਜੋ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ। ਦੂਸਰਾ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਨਿਕਲਿਆ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਸਥਿਰ ਮੁਸਲਿਮ ਕੁਲੀਨ ਵਰਗ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਦੌਲਤਾਬਾਦ ਦੀ ਮੁਸਲਿਮ ਆਬਾਦੀ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਜੋ ਦਿੱਲੀ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਪਰਤੀ।[28] ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਵਿਜੇਨਗਰ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇਣ ਲਈ ਬਾਹਮਣੀ ਰਾਜ ਦਾ ਉਭਾਰ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਸੀ।[33] ਦੱਖਣ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਤੁਗਲਕ ਦੇ ਸਾਹਸ ਨੇ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਜੈਨ ਮੰਦਰਾਂ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰਨ ਅਤੇ ਅਪਮਾਨਿਤ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਚਿੰਨ੍ਹਿਤ ਕੀਤਾ, ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ ਸਵੈੰਭੂ ਸ਼ਿਵ ਮੰਦਰ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰ ਪਿਲਰ ਮੰਦਿਰ।[34]

ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਤੁਗਲਕ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਬਗ਼ਾਵਤ 1327 ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ, ਉਸਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੌਰਾਨ ਜਾਰੀ ਰਹੀ, ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਲਤਨਤ ਦੀ ਭੂਗੋਲਿਕ ਪਹੁੰਚ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ 1335 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੁੰਗੜ ਗਈ। ਵਿਜੇਨਗਰ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਦੇ ਸਿੱਧੇ ਜਵਾਬ ਵਜੋਂ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੋਈ।[35] ਵਿਜੇਨਗਰ ਸਾਮਰਾਜ ਨੇ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਇਆ।[36] 1336 ਵਿੱਚ ਮੁਸਨੁਰੀ ਨਾਇਕ ਦੇ ਕਪਾਯਾ ਨਾਇਕ ਨੇ ਤੁਗਲਕ ਫੌਜ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਤੋਂ ਵਾਰੰਗਲ ਨੂੰ ਮੁੜ ਜਿੱਤ ਲਿਆ। 1338 ਵਿੱਚ ਮਾਲਵੇ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਆਪਣੇ ਭਤੀਜੇ ਨੇ ਬਗਾਵਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਉਸਨੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਫੜ ਲਿਆ ਅਤੇ ਜਿੰਦਾ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। 1339 ਤੱਕ, ਸਥਾਨਕ ਮੁਸਲਿਮ ਗਵਰਨਰਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਪੂਰਬੀ ਖੇਤਰਾਂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੇ ਦੱਖਣੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨੇ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਤੁਗਲਕ ਕੋਲ ਸੁੰਗੜਦੇ ਰਾਜ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦੇਣ ਲਈ ਸਰੋਤ ਜਾਂ ਸਹਾਇਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ।[37] 1347 ਤੱਕ, ਬਾਹਮਨਿਦ ਸਲਤਨਤ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਡੇਕਨ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੁਤੰਤਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗੀ ਮੁਸਲਿਮ ਰਾਜ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ।[38]

ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਤੁਗਲਕ ਦਾ ਅਧਾਰ ਧਾਤ ਦਾ ਸਿੱਕਾ ਜਿਸ ਨਾਲ ਆਰਥਿਕ ਪਤਨ ਹੋਇਆ।

ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਤੁਗਲਕ ਇੱਕ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਕੋਲ ਕੁਰਾਨ, ਫਿਕਹ, ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਖੇਤਰਾਂ ਦਾ ਵਿਆਪਕ ਗਿਆਨ ਸੀ।[30] ਉਹ ਆਪਣੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਅਤੇ ਵਜ਼ੀਰਾਂ (ਮੰਤਰੀਆਂ) 'ਤੇ ਡੂੰਘਾ ਸ਼ੱਕ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਆਪਣੇ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਖ਼ਤ ਸੀ, ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣੇ ਫੈਸਲੇ ਲਏ। ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਇਸਲਾਮੀ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਉਸ ਦੀਆਂ ਮਹਿੰਗੀਆਂ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸਰਕਾਰੀ ਖਜ਼ਾਨਾ ਕੀਮਤੀ ਧਾਤੂ ਦੇ ਸਿੱਕਿਆਂ ਨਾਲ ਖਾਲੀ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੇ ਚਾਂਦੀ ਦੇ ਸਿੱਕਿਆਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਦੇ ਮੁੱਲ ਦੇ ਨਾਲ ਅਧਾਰ ਧਾਤੂਆਂ ਤੋਂ ਸਿੱਕੇ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ - ਇੱਕ ਫੈਸਲਾ ਜੋ ਅਸਫਲ ਰਿਹਾ ਕਿਉਂਕਿ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬੇਸ ਮੈਟਲ ਤੋਂ ਨਕਲੀ ਸਿੱਕੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਸਨ।[39][28]

ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਤੁਗਲਕ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਜ਼ਿਆਉੱਦੀਨ ਬਰਨੀ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਘਰ ਸਿੱਕਿਆਂ ਦੀ ਟਕਸਾਲ ਬਣ ਗਏ ਅਤੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਸੂਬਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਲਗਾਏ ਗਏ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ, ਟੈਕਸ ਅਤੇ ਜਜ਼ੀਆ ਅਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕਰੋੜਾਂ ਦੇ ਨਕਲੀ ਤਾਂਬੇ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ।[40] ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਤੁਗਲਕ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਢਹਿ ਗਈ, ਅਤੇ ਲਗਭਗ ਇੱਕ ਦਹਾਕਾ ਲੰਬਾ ਅਕਾਲ ਪਿਆ ਜਿਸ ਨੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਮਾਰੇ।[39] ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਵਾਲਫੋਰਡ ਨੇ ਬੇਸ ਮੈਟਲ ਸਿੱਕੇ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ, ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਤੁਗਲਕ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੌਰਾਨ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰ ਕਾਲ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ।[41][42] ਤੁਗਲਕ ਨੇ ਚਾਂਦੀ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਪਿੱਤਲ ਅਤੇ ਤਾਂਬੇ ਦੇ ਟੋਕਨ ਸਿੱਕੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਿਰਫ ਜਾਅਲਸਾਜ਼ੀ ਦੀ ਅਸਾਨੀ ਅਤੇ ਖਜ਼ਾਨੇ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ। ਨਾਲੇ, ਲੋਕ ਨਵੇਂ ਪਿੱਤਲ ਅਤੇ ਤਾਂਬੇ ਦੇ ਸਿੱਕਿਆਂ ਲਈ ਆਪਣੇ ਸੋਨੇ ਅਤੇ ਚਾਂਦੀ ਦਾ ਵਪਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸਨ।[43] ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ, ਸੁਲਤਾਨ ਨੂੰ ਲਾਟ ਵਾਪਸ ਲੈਣਾ ਪਿਆ, "ਅਸਲੀ ਅਤੇ ਨਕਲੀ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਕੀਮਤ 'ਤੇ ਵਾਪਸ ਖਰੀਦਣਾ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਤੁਗਲਕਾਬਾਦ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸਿੱਕਿਆਂ ਦੇ ਪਹਾੜ ਇਕੱਠੇ ਨਹੀਂ ਹੋ ਗਏ ਸਨ।"[44]

ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਤੁਗਲਕ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਸੁੰਨੀ ਇਸਲਾਮ ਅਧੀਨ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਖੁਰਾਸਾਨ ਅਤੇ ਇਰਾਕ (ਬਾਬਲ ਅਤੇ ਪਰਸ਼ੀਆ) ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਚੀਨ ਉੱਤੇ ਹਮਲੇ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ। ਖੁਰਾਸਾਨ ਦੇ ਹਮਲੇ ਲਈ, 300,000 ਘੋੜਿਆਂ ਦੀ ਘੋੜਸਵਾਰ ਇੱਕ ਸਾਲ ਲਈ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਰਕਾਰੀ ਖਜ਼ਾਨੇ ਦੇ ਖਰਚੇ 'ਤੇ ਇਕੱਠੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਖੁਰਾਸਾਨ ਤੋਂ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜਾਸੂਸਾਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲਈ ਇਨਾਮ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਉਹ ਤਿਆਰੀਆਂ ਦੇ ਦੂਜੇ ਸਾਲ ਵਿਚ ਫ਼ਾਰਸੀ ਜ਼ਮੀਨਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਸਕਦਾ, ਉਸ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਤੋਂ ਇਕੱਠੀ ਕੀਤੀ ਲੁੱਟ ਖਾਲੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਵੱਡੀ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਲਈ ਸੂਬੇ ਬਹੁਤ ਮਾੜੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਬਿਨਾਂ ਤਨਖਾਹ ਤੋਂ ਉਸ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। . ਚੀਨ 'ਤੇ ਹਮਲੇ ਲਈ, ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਤੁਗਲਕ ਨੇ 100,000 ਸੈਨਿਕ, ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ, ਹਿਮਾਲਿਆ ਉੱਤੇ ਭੇਜਿਆ।[45] ਹਾਲਾਂਕਿ, ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੇ ਰਸਤੇ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਲਈ ਰਸਤਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਕਾਂਗੜੇ ਦੇ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਚੰਦ ਦੂਜੇ ਨੇ ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਤੁਗਲਕ ਦੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ਜੋ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਲੜਨ ਦੇ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਸੀ। 1333 ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ 100,000 ਸਿਪਾਹੀ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਗਏ।[46] ਉੱਚੇ ਪਹਾੜੀ ਮੌਸਮ ਅਤੇ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਦੀ ਘਾਟ ਨੇ ਹਿਮਾਲਿਆ ਵਿੱਚ ਉਸ ਫੌਜ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।[47] ਜਿਹੜੇ ਕੁਝ ਸਿਪਾਹੀ ਬੁਰੀ ਖ਼ਬਰ ਲੈ ਕੇ ਵਾਪਸ ਆਏ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਲਤਾਨ ਦੇ ਹੁਕਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।[48]

ਉਸਦੇ ਸ਼ਾਸਨਕਾਲ ਦੌਰਾਨ, ਰਾਜ ਦਾ ਮਾਲੀਆ ਉਸਦੀ ਨੀਤੀਆਂ ਤੋਂ ਟੁੱਟ ਗਿਆ। ਰਾਜ ਦੇ ਖਰਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ, ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਤੁਗਲਕ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਦਾ ਸੁੰਗੜਦੇ ਸਾਮਰਾਜ 'ਤੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਟੈਕਸ ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ। ਜੰਗ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਖਜ਼ਾਨੇ ਵਿੱਚੋਂ ਆਪਣੇ ਸਟਾਫ ਦਾ ਭੁਗਤਾਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਇਬਨ ਬਤੂਤਾ ਨੇ ਆਪਣੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਤੁਗਲਕ ਨੇ ਆਪਣੀ ਫ਼ੌਜ, ਜੱਜਾਂ (ਕਾਦੀ), ਅਦਾਲਤੀ ਸਲਾਹਕਾਰਾਂ, ਵਜ਼ੀਰਾਂ, ਰਾਜਪਾਲਾਂ, ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਪਿੰਡਾਂ 'ਤੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਟੈਕਸ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਦੇ ਕੇ ਆਪਣੀ ਸੇਵਾ ਵਿਚ ਅਦਾ ਕੀਤਾ, ਇਕ ਹਿੱਸਾ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਖਜ਼ਾਨੇ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰੋ। ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਟੈਕਸ ਅਦਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਤੁਗਲਕ ਦੀ ਮੌਤ ਮਾਰਚ 1351 ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸਿੰਧ (ਹੁਣ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ) ਅਤੇ ਗੁਜਰਾਤ (ਹੁਣ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ) ਵਿੱਚ ਵਿਦਰੋਹ ਅਤੇ ਟੈਕਸ ਅਦਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹੋਏ।[37]

ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਤੁਗਲਕ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਸਮੇਂ, ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਦਾ ਭੂਗੋਲਿਕ ਕੰਟਰੋਲ ਵਿੰਧਿਆ ਰੇਂਜ (ਹੁਣ ਮੱਧ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ) ਤੱਕ ਸੁੰਗੜ ਗਿਆ ਸੀ।

ਫਿਰੋਜ਼ ਸ਼ਾਹ ਤੁਗਲਕ

[ਸੋਧੋ]
ਤੁਗਲਕ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਨੂੰ ਇਸਦੀ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰਲ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਲਈ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸਨੇ ਤੀਸਰੀ ਸਦੀ ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਅਸ਼ੋਕ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਪੁਰਾਣੇ ਬੋਧੀ ਥੰਮ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁੜ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹ ਕੋਟਲਾ ਦੇ ਕਿਲੇ ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ-ਟੋਪਰਾ ਥੰਮ੍ਹ। ਸਲਤਨਤ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਮਸਜਿਦ ਮੀਨਾਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਥੰਮ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਫ਼ਿਰੋਜ ਸ਼ਾਹ ਤੁਗ਼ਲਕ ਨੇ ਹੋਰ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਸਜਿਦਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।[49] ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਥੰਮ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮੀ ਲਿਪੀ ਦਾ ਅਰਥ (ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਫ਼ਰਮਾਨ) ਅਣਜਾਣ ਸੀ।[50][51]

ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਤੁਗਲਕ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਇੱਕ ਸੰਪੰਨ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ, ਮਹਿਮੂਦ ਇਬਨ ਮੁਹੰਮਦ ਨੇ ਇੱਕ ਮਹੀਨੇ ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ਲਈ ਰਾਜ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਤੁਗਲਕ ਦੇ 45 ਸਾਲਾ ਭਤੀਜੇ ਫਿਰੋਜ਼ ਸ਼ਾਹ ਤੁਗਲਕ ਨੇ ਉਸਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਲੈ ਲਈ ਅਤੇ ਗੱਦੀ ਸੰਭਾਲੀ। ਉਸਦਾ ਸ਼ਾਸਨ 37 ਸਾਲ ਚੱਲਿਆ।[52] ਫਿਰੋਜ਼ ਸ਼ਾਹ, ਆਪਣੇ ਦਾਦਾ ਵਾਂਗ, ਤੁਰਕੋ-ਭਾਰਤੀ ਮੂਲ ਦਾ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਤੁਰਕੀ ਪਿਤਾ ਸਿਪਾਹ ਰਜਬ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਨਾਇਲਾ ਨਾਲ ਮੋਹਿਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਉਸ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਵੀ ਵਿਆਹ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਠੁਕਰਾ ਦਿੱਤਾ। ਸੁਲਤਾਨ ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਤੁਗਲਕ ਅਤੇ ਸਿਪਾਹ ਰਜਬ ਨੇ ਫਿਰ ਇੱਕ ਸਾਲ ਦੇ ਟੈਕਸਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਦੀਪਾਲਪੁਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਾਰੀ ਜਾਇਦਾਦ ਜ਼ਬਤ ਕਰਨ ਦੀ ਧਮਕੀ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਫੌਜ ਭੇਜੀ। ਰਾਜ ਕਾਲ ਨਾਲ ਪੀੜਤ ਸੀ, ਅਤੇ ਰਿਹਾਈ ਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ, ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਫਿਰੌਤੀ ਦੀ ਮੰਗ ਬਾਰੇ ਜਾਣਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜੇਕਰ ਫੌਜ ਉਸਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕ ਦੇਵੇਗੀ। ਸਿਪਾਹ ਰਜਬ ਅਤੇ ਸੁਲਤਾਨ ਨੇ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਸਿਪਾਹ ਰਜਬ ਅਤੇ ਨਾਇਲਾ ਦਾ ਵਿਆਹ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਫਿਰੋਜ਼ ਸ਼ਾਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ।[53]

ਦਰਬਾਰੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਜ਼ਿਆਉਦੀਨ ਬਰਨੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਮੁਹੰਮਦ ਤੁਗਲਕ ਅਤੇ ਫਿਰੋਜ਼ ਸ਼ਾਹ ਤੁਗਲਕ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਛੇ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ, ਨੇ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮੁਹੰਮਦ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਫਿਰੋਜ਼ ਸ਼ਾਹ ਦੁਆਰਾ ਬਰਖਾਸਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਬਰਨੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਦੂਜੀ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਇਸਲਾਮ ਦਾ ਰਾਜ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ ਸ਼ਾਹ ਸਭ ਤੋਂ ਨਰਮ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ। ਮੁਸਲਿਮ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਹਿੰਦੂ ਪਿੰਡਾਂ ਤੋਂ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਟੈਕਸਾਂ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣਿਆ, ਜਿਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਸੀ, ਪਿਛਲੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਵਾਂਗ ਲਗਾਤਾਰ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ।[54] ਹੋਰ ਅਦਾਲਤੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਜਿਵੇਂ ਕਿ 'ਆਫੀਫ' ਨੇ ਫਿਰੋਜ਼ ਸ਼ਾਹ ਤੁਗਲਕ 'ਤੇ ਕਈ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਹੱਤਿਆ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦਰਜ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਚਚੇਰੇ ਭਰਾ ਅਤੇ ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਤੁਗਲਕ ਦੀ ਧੀ ਦੁਆਰਾ।[55]

ਫਿਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹ ਤੁਗਲਕ ਨੇ 1359 ਵਿੱਚ 11 ਮਹੀਨਿਆਂ ਲਈ ਬੰਗਾਲ ਨਾਲ ਯੁੱਧ ਕਰਕੇ ਪੁਰਾਣੀ ਸਲਤਨਤ ਦੀ ਹੱਦ ਮੁੜ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਬੰਗਾਲ ਡਿੱਗਿਆ ਨਹੀਂ, ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰਿਹਾ। ਫ਼ਿਰੋਜ਼ ਸ਼ਾਹ ਤੁਗਲਕ ਫ਼ੌਜੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੁਝ ਕਮਜ਼ੋਰ ਸੀ, ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਫ਼ੌਜ ਵਿਚ ਅਯੋਗ ਅਗਵਾਈ ਕਾਰਨ।

ਦਿੱਲੀ ਨੇੜੇ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਾਬਾਦ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੀ ਪੇਂਟਿੰਗ। ਇਹ ਕਿਲਾ ਫਿਰੋਜ਼ ਸ਼ਾਹ ਤੁਗਲਕ ਦੁਆਰਾ 1350 ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਬਾਅਦ ਦੇ ਰਾਜਵੰਸ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇਸਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਇੱਕ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਸੁਲਤਾਨ, ਫਿਰੋਜ਼ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਇੱਕ ਯਾਦ ਛੱਡੀ ਹੈ।[56] ਇਸ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਪੂਰਵਜਾਂ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਵਿੱਚ ਅਭਿਆਸ ਵਿੱਚ ਤਸੀਹੇ ਦੇਣ, ਅੰਗ ਕੱਟਣ, ਅੱਖਾਂ ਪਾੜਨ, ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਾ ਵੇਖਣ, ਸਜ਼ਾ ਵਜੋਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਨੂੰ ਕੁਚਲਣ, ਗਲੇ ਵਿੱਚ ਪਿਘਲੀ ਹੋਈ ਸੀਸਾ ਪਾਉਣ, ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾਉਣ, ਨਹੁੰ ਚਲਾਉਣ ਵਰਗੇ ਤਸੀਹੇ ਦੇਣ 'ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਹੱਥਾਂ ਅਤੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿੱਚ, ਦੂਜਿਆਂ ਵਿੱਚ।[57] ਸੁੰਨੀ ਸੁਲਤਾਨ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ਉਸਨੇ ਰਫਾਵਿਜ਼ ਸ਼ੀਆ ਮੁਸਲਿਮ ਅਤੇ ਮਹਿਦੀ ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਬਦਲਣ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਸਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਕੀਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੰਦਰਾਂ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੰਦਰਾਂ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ।[58] ਸਜ਼ਾ ਵਜੋਂ, ਸੁਲਤਾਨ ਨੇ ਲਿਖਿਆ, ਉਸਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸ਼ੀਆ, ਮਹਦੀ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤਾ (ਸਿਆਸਤ)। ਉਸਦੇ ਦਰਬਾਰੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਸ਼ਮਸ-ਇ-ਸਿਰਾਜ 'ਆਫੀਫ਼' ਨੇ ਵੀ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ ਸ਼ਾਹ ਤੁਗਲਕ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਬੇਵਫ਼ਾਈ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਲਈ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਾ ਸਾੜਨ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।[59] ਆਪਣੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਵਿੱਚ, ਫਿਰੋਜ਼ ਸ਼ਾਹ ਤੁਗਲਕ ਨੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਸੁੰਨੀ ਇਸਲਾਮ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ, ਜੋ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਲਈ ਟੈਕਸਾਂ ਅਤੇ ਜਜ਼ੀਆ ਤੋਂ ਛੋਟ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰਕੇ, ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਤੋਹਫ਼ਿਆਂ ਅਤੇ ਸਨਮਾਨਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਕਰਕੇ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ, ਉਸਨੇ ਟੈਕਸ ਅਤੇ ਜਜ਼ੀਆ ਨੂੰ ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ, ਇਸਦਾ ਤਿੰਨ ਪੱਧਰਾਂ 'ਤੇ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪੂਰਵਜਾਂ ਦੇ ਅਭਿਆਸ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੂੰ ਜਜ਼ੀਆ ਟੈਕਸ ਤੋਂ ਛੋਟ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।[57][60] ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਅਮੀਰਾਂ (ਮੁਸਲਿਮ ਰਿਆਸਤਾਂ) ਦੇ ਗ਼ੁਲਾਮਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਵਿਸਥਾਰ ਕੀਤਾ। ਫਿਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹ ਤੁਗਲਕ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਤਸ਼ੱਦਦ ਦੇ ਅਤਿਅੰਤ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਕਮੀ, ਸਮਾਜ ਦੇ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੇ ਪੱਖ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ, ਪਰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਵਧੇ ਹੋਏ ਅਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਅਤਿਆਚਾਰ ਦੁਆਰਾ ਚਿੰਨ੍ਹਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।[57] 1376 ਈ: ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਵਾਰਸ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਫਿਰੋਜ਼ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਵਿਚ ਸ਼ਰੀਆ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ ਲਾਗੂ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।[54]

ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਵਜ਼ੀਰਾਬਾਦ ਮਸਜਿਦ, ਫਿਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹ ਤੁਗਲਕ ਦੇ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ।

ਫ਼ਿਰੋਜ਼ ਸ਼ਾਹ ਸਰੀਰਕ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ ਤੋਂ ਪੀੜਤ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਦਰਬਾਰੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਸਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਤੁਗਲਕ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਦਿਆਲੂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।[61] ਜਦੋਂ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ ਸ਼ਾਹ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਆਇਆ, ਭਾਰਤ ਇੱਕ ਢਹਿ-ਢੇਰੀ ਆਰਥਿਕਤਾ, ਉਜਾੜੇ ਗਏ ਪਿੰਡਾਂ ਅਤੇ ਕਸਬਿਆਂ ਅਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਅਕਾਲ ਤੋਂ ਪੀੜਤ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਯਮੁਨਾ-ਘੱਗਰ ਅਤੇ ਯਮੁਨਾ-ਸਤਲੁਜ ਦਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਵਾਲੀ ਸਿੰਚਾਈ ਨਹਿਰ, ਪੁਲ, ਮਦਰੱਸੇ (ਧਾਰਮਿਕ ਸਕੂਲ), ਮਸਜਿਦਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਇਸਲਾਮੀ ਇਮਾਰਤਾਂ ਸਮੇਤ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਕੀਤੇ।[54] ਫਿਰੋਜ਼ ਸ਼ਾਹ ਤੁਗਲਕ ਨੂੰ ਮਸਜਿਦਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਲਾਟਾਂ (ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਬੋਧੀ ਥੰਮ) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਸਮੇਤ ਇੰਡੋ-ਇਸਲਾਮਿਕ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ ਸਿੰਚਾਈ ਨਹਿਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਜਾਰੀ ਰਹੀ। 1388 ਵਿੱਚ ਫਿਰੋਜ਼ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਤੁਗਲਕ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਲਗਾਤਾਰ ਫਿੱਕੀ ਹੁੰਦੀ ਗਈ, ਅਤੇ ਕੋਈ ਹੋਰ ਯੋਗ ਆਗੂ ਗੱਦੀ 'ਤੇ ਨਹੀਂ ਆਇਆ। ਫਿਰੋਜ਼ਸ਼ਾਹ ਤੁਗਲਕ ਦੀ ਮੌਤ ਨੇ ਅਰਾਜਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਰਾਜ ਦਾ ਵਿਘਨ ਪਿਆ। ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ, ਉਸਦੇ ਵੰਸ਼ਜਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਸੀ ਝਗੜਾ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਭੜਕ ਗਿਆ ਸੀ।[54]

ਤੈਮੂਰ ਦਾ ਹਮਲਾ

[ਸੋਧੋ]
ਤੈਮੂਰ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਸੁਲਤਾਨ, ਨਾਸਿਰ ਅਲ-ਦੀਨ ਮਹਿਮੂਦ ਤੁਗਲਕ ਨੂੰ 1397-1398 ਦੀਆਂ ਸਰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ, ਪੇਂਟਿੰਗ ਮਿਤੀ 1595-1600 ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ।

ਰਾਜਵੰਸ਼ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਨੀਵਾਂ ਬਿੰਦੂ 1398 ਵਿੱਚ ਆਇਆ, ਜਦੋਂ ਟਰਕੋ-ਮੰਗੋਲ[62][63] ਹਮਲਾਵਰ, ਤੈਮੂਰ ਨੇ ਸਲਤਨਤ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ। ਹਮਲੇ ਦੌਰਾਨ, ਸੁਲਤਾਨ ਮਹਿਮੂਦ ਖਾਨ ਤਾਮਰਲੇਨ ਦੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਭੱਜ ਗਿਆ। ਅੱਠ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਲੁੱਟਿਆ ਗਿਆ, ਇਸਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਅਤੇ 100,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੈਦੀ ਵੀ ਮਾਰੇ ਗਏ।[64]

ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨਾ ਤੈਮੂਰ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ, ਦਿੱਲੀ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਅਮੀਰ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਦਿੱਲੀ ਤੈਮੂਰ ਦੀ ਫੌਜ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਡਿੱਗਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਤੁਰਕੀ-ਮੰਗੋਲਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇਸਦੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਿਦਰੋਹ ਹੋਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਬਦਲਾਤਮਕ ਖੂਨੀ ਕਤਲੇਆਮ ਹੋਇਆ। ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਤਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਇਹ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਸ਼ਹਿਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੀਆਂ ਸੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਢਾਂਚਿਆਂ ਵਾਂਗ ਬਣਾਏ ਹੋਏ ਸਨ ਅਤੇ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਤੈਮੂਰ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਪੰਛੀਆਂ ਲਈ ਭੋਜਨ ਵਜੋਂ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਤੈਮੂਰ ਦੇ ਹਮਲੇ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਨੇ ਉਸ ਹਫੜਾ-ਦਫੜੀ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ ਜੋ ਅਜੇ ਵੀ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਭਸਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਲਗਭਗ ਇੱਕ ਸਦੀ ਤੱਕ ਹੋਏ ਵੱਡੇ ਨੁਕਸਾਨ ਤੋਂ ਉਭਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ।[65][66]: 269–274 

ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਤੈਮੂਰ ਨੇ ਸੱਯਦ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਖ਼ਿਜ਼ਰ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ ਆਪਣਾ ਵਾਇਸਰਾਏ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ, ਖਿਜ਼ਰ ਖਾਨ ਸਿਰਫ ਮੁਲਤਾਨ, ਦੀਪਾਲਪੁਰ ਅਤੇ ਸਿੰਧ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸਿਆਂ 'ਤੇ ਆਪਣਾ ਕਬਜ਼ਾ ਕਾਇਮ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਜਲਦੀ ਹੀ ਉਸਨੇ ਤੁਗਲਕ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਆਪਣੀ ਮੁਹਿੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ 6 ਜੂਨ 1414 ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ।[67]

ਪਤਨ

[ਸੋਧੋ]

ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਤੁਗਲਕ ਦੇ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਦੱਕਨ, ਬੰਗਾਲ, ਸਿੰਧ ਅਤੇ ਮੁਲਤਾਨ ਪ੍ਰਾਂਤ ਸੁਤੰਤਰ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਤੈਮੂਰ ਦੇ ਹਮਲੇ ਨੇ ਤੁਗਲਕ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਹੋਰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕਈ ਖੇਤਰੀ ਮੁਖੀਆਂ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰ ਹੋਣ ਦਿੱਤਾ, ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਗੁਜਰਾਤ, ਮਾਲਵਾ ਅਤੇ ਜੌਨਪੁਰ ਦੀਆਂ ਸਲਤਨਤਾਂ ਦਾ ਗਠਨ ਹੋਇਆ। ਰਾਜਪੂਤ ਰਿਆਸਤਾਂ ਨੇ ਅਜਮੇਰ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਨੂੰ ਵੀ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਰਾਜਪੂਤਾਨੇ ਉੱਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ। ਤੁਗਲਕ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿੱਚ ਲਗਾਤਾਰ ਗਿਰਾਵਟ ਜਾਰੀ ਰਹੀ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਗਵਰਨਰ ਖਿਜ਼ਰ ਖਾਨ ਦੁਆਰਾ ਖਤਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਨਵੇਂ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਵਜੋਂ ਸੱਯਦ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਉਭਾਰ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ।[68]

ਸ਼ਾਸ਼ਕ

[ਸੋਧੋ]
ਨਾਮ ਸ਼ਾਸ਼ਨਕਾਲ
ਗ਼ਿਆਸੁੱਦੀਨ ਤੁਗ਼ਲਕ 1321–1325
ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਤੁਗ਼ਲਕ 1325–1351
ਫ਼ਿਰੋਜ ਸ਼ਾਹ ਤੁਗ਼ਲਕ 1351–1388
ਤੁਗ਼ਲਕ ਖਾਨ 1388–1389
ਅਬੂ ਬਕਰ ਸ਼ਾਹ 1389–1390
ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ਾਹ 1390–1394
ਅਲਾ ਉਦ-ਦੀਨ ਸਿਕੰਦਰ ਸ਼ਾਹ 1394
ਨਸੀਰ ਉਦ-ਦੀਨ ਮਹਿਮੂਦ ਸ਼ਾਹ ਤੁਗਲਕ 1394–1412/1413
ਨਸੀਰ-ਉਦ-ਦੀਨ ਨੁਸਰਤ ਸ਼ਾਹ ਤੁਗਲਕ 1394–1398
  • ਰੰਗਦਾਰ ਕਤਾਰਾਂ ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਦੋ ਸੁਲਤਾਨਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਵੰਡਣ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ; ਇੱਕ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ (ਸੰਤਰੀ) ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਾਬਾਦ ਵਿਖੇ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ (ਪੀਲਾ) ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ।

ਭਾਰਤੀ-ਇਸਲਾਮੀ ਇਮਾਰਤਾਂ

[ਸੋਧੋ]

ਤੁਗ਼ਲਕ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਸੁਲਤਾਨਾਂ ਨੇ ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਫ਼ਿਰੋਜ ਸ਼ਾਹ ਤੁਗ਼ਲਕ ਨੇ ਕਈ ਇਮਾਰਤਾਂ ਬਣਵਾਈਆਂ ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।[70]

ਹਵਾਲੇ

[ਸੋਧੋ]
  1. ↑ 1.0 1.1 Edmund Wright (2006), A Dictionary of World History, 2nd Edition, Oxford University Press, ISBN 9780192807007
  2. ↑ "Arabic and Persian Epigraphical Studies - Archaeological Survey of India". Asi.nic.in. Retrieved 2010-11-14.
  3. ↑ Henry Sharp (1938), DELHI: A STORY IN STONE, Journal of the Royal Society of Arts, Vol. 86, No. 4448, pp 321-327
  4. ↑ The historical spelling is Ṭughlāq (طغلاق).
  5. ↑ Jamal Malik (2008). Islam in South Asia: A Short History. Brill Publishers. p. 104.
  6. ↑ Lombok, E.J. Brill's First Encyclopedia of Islam, Vol 5, ISBN 90-04-09796-1, pp 30, 129-130
  7. ↑ Sen, Sailendra (2013). A Textbook of Medieval Indian History. Primus Books. pp. 90–102. ISBN 978-9-38060-734-4.
  8. ↑ W. Haig (1958), The Cambridge History of India: Turks and Afghans, Volume 3, Cambridge University Press, pp 153-163
  9. ↑ Vincent Smith, The Oxford Student's History of India ਗੂਗਲ ਬੁਕਸ 'ਤੇ, Oxford University Press, pp 81-82
  10. ↑ William Hunter (1903), A Brief History of the Indian Peoples, p. 123, ਗੂਗਲ ਬੁਕਸ 'ਤੇ, Frowde - Publisher to the Oxford University, London, 23rd Edition, pages 123-124
  11. ↑ Elliot and Dowson (Translators), Tarikh-I Alai Amir Khusru, The History of India by its own Historians - The Muhammadan Period, Volume 3, Trubner London, pages 67-92; Quote - "The Rai again escaped him, and he ordered a general massacre at Kandur. He heard that in Brahmastpuri there was a golden idol. (He found it). He then determined on razing the beautiful temple to the ground. The roof was covered with rubies and emeralds, in short it was the holy place of the Hindus, which Malik dug up from its foundations with greatest care, while heads of idolaters fell to the ground and blood flowed in torrents. The Musulmans destroyed all the lings (idols). Much gold and valuable jewels fell into the hands of the Musulmans who returned to the royal canopy in April 1311 AD. Malik Kafur and the Musulmans destroyed all the temples at Birdhul, and placed in the plunder in the public treasury."
  12. ↑ Tarikh-I Firoz Shahi Ziauddin Barni, The History of India by its own Historians - The Muhammadan Period, Volume 3, Trubner London, pages 214-218
  13. ↑ Holt et al. (1977), The Cambridge History of Islam, Vol 2, ISBN 978-0521291378, pp 11-15
  14. ↑ Mohammad Arshad (1967), An Advanced History of Muslim Rule in Indo-Pakistan, OCLC 297321674, pp 90-92
  15. ↑ 15.0 15.1 Holt et al. (1977), The Cambridge History of Islam, Vol 2, ISBN 978-0521291378, pp 11-15
  16. ↑ Vincent Smith, The Oxford Student's History of India ਗੂਗਲ ਬੁਕਸ 'ਤੇ, Oxford University Press, pp 81-82
  17. ↑ 17.0 17.1 17.2 William Hunter (1903), A Brief History of the Indian Peoples, p. 123, ਗੂਗਲ ਬੁਕਸ 'ਤੇ, Frowde - Publisher to the Oxford University, London, 23rd Edition, pages 123-124
  18. ↑ Elliot and Dowson (Translators), Tarikh-I Alai Amir Khusru, The History of India by its own Historians - The Muhammadan Period, Volume 3, Trubner London, pages 67-92; Quote - "The Rai again escaped him, and he ordered a general massacre at Kandur. He heard that in Brahmastpuri there was a golden idol. (He found it). He then determined on razing the beautiful temple to the ground. The roof was covered with rubies and emeralds, in short, it was the holy place of the Hindus, which Malik dug up from its foundations with the greatest care, while heads of idolaters fell to the ground and blood flowed in torrents. The Musulmans destroyed all the lings (idols). Many gold and valuable jewels fell into the hands of the Musulmans who returned to the royal canopy in April 1311 AD. Malik Kafur and the Musulmans destroyed all the temples at Birdhul, and placed in the plunder in the public treasury."
  19. ↑ Tarikh-I Firoz Shahi Ziauddin Barni, The History of India by its own Historians - The Muhammadan Period, Volume 3, Trubner London, pages 214-218
  20. ↑ Mohammad Arshad (1967), An Advanced History of Muslim Rule in Indo-Pakistan, OCLC 297321674, pp 90-92
  21. ↑ William Hunter (1903), A Brief History of the Indian Peoples, p. 124, ਗੂਗਲ ਬੁਕਸ 'ਤੇ, 23rd Edition, pp. 124-127
  22. ↑ Bloom, Jonathan (1995). The Art and Architecture of Islam 1250-1800. Yale University Press. ISBN 9780300064650. Retrieved 25 September 2017.
  23. ↑ Henry Sharp (1938), DELHI: A STORY IN STONE, Journal of the Royal Society of Arts, Vol. 86, No. 4448, pp 324-325
  24. ↑ William Lowe (Translator), Muntakhabu-t-tawārīkh, p. 296, ਗੂਗਲ ਬੁਕਸ 'ਤੇ, Volume 1, pages 296-301
  25. ↑ Jackson, Peter (2003). The Delhi Sultanate: A Political and Military History. Cambridge, England: Cambridge University Press. ISBN 978-0521543293.
  26. ↑ Vincent A Smith, The Oxford History of India: From the Earliest Times to the End of 1911, p. 217, ਗੂਗਲ ਬੁਕਸ 'ਤੇ, Chapter 2, pp 236-242, Oxford University Press
  27. ↑ Elliot and Dowson, Táríkh-i Fíroz Sháhí of Ziauddin Barani, The History of India, as Told by Its Own Historians. The Muhammadan Period (Vol 3), London, Trübner & Co
  28. ↑ 28.0 28.1 28.2 Muḥammad ibn Tughluq Encyclopædia Britannica
  29. ↑ Tarikh-I Firoz Shahi Ziauddin Barni, The History of India by its own Historians - The Muhammadan Period, Volume 3, Trubner London, pp. 236–237
  30. ↑ 30.0 30.1 30.2 30.3 Tarikh-I Firoz Shahi Ziauddin Barni, The History of India by its own Historians - The Muhammadan Period, Volume 3, Trubner London, pp. 235–240
  31. ↑ Aniruddha Ray (March 4, 2019). The Sultanate of Delhi (1206-1526): Polity, Economy, Society and Culture. Routledge. ISBN 9781000007299. The Sultan created Daulatabad as the second administrative centre. A contemporary writer has written that the Empire had two capitals - Delhi and Daulatabad.
  32. ↑ Carl W. Ernst (1992). Eternal Garden: Mysticism, History, and Politics at a South Asian Sufi Center. SUNY Press. ISBN 9781438402123.
  33. ↑ P.M. Holt, Ann K.S. Lambton, Bernard Lewis (22 May 1977). The Cambridge History of Islam" Volume 2A. Camgridge University Press. p. 15.{{cite book}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link)
  34. ↑ Richard Eaton, Temple Desecration and Muslim States in Medieval India ਗੂਗਲ ਬੁਕਸ 'ਤੇ, (2004)
  35. ↑ Hermann Kulke and Dietmar Rothermund, A History of India, (Routledge, 1986), 188.
  36. ↑ Advanced Study in the History of Medieval India by Jl Mehta p. 97
  37. ↑ 37.0 37.1 Vincent A Smith, The Oxford History of India: From the Earliest Times to the End of 1911, p. 217, ਗੂਗਲ ਬੁਕਸ 'ਤੇ, Chapter 2, pp. 242–248, Oxford University Press
  38. ↑ See:
    • M. Reza Pirbha, Reconsidering Islam in a South Asian Context, ISBN 978-9004177581, Brill
    • Richards J. F. (1974), The Islamic frontier in the east: Expansion into South Asia, Journal of South Asian Studies, 4(1), pp. 91–109
  39. ↑ 39.0 39.1 ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named vsoxford23
  40. ↑ Tarikh-I Firoz Shahi Ziauddin Barni, The History of India by its own Historians - The Muhammadan Period, Volume 3, Trubner London, pages 239-242
  41. ↑ Cornelius Walford (1878), The Famines of the World: Past and Present, p. 3, ਗੂਗਲ ਬੁਕਸ 'ਤੇ, pp. 9–10
  42. ↑ Judith Walsh, A Brief History of India, ISBN 978-0816083626, pp. 70–72; Quote: "In 1335-42, during a severe famine and death in the Delhi region, the Sultanate offered no help to the starving residents."
  43. ↑ Domenic Marbaniang, "The Corrosion of Gold in Light of Modern Christian Economics", Journal of Contemporary Christian, Vol. 5, No. 1 (Bangalore: CFCC), August 2013, p. 66
  44. ↑ John Keay, India: A History (New Delhi: Harper Perennial, 2000), p. 269
  45. ↑ ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named whunter3
  46. ↑ Chandra, Satish (1997). Medieval India: From Sultanate to the Mughals. New Delhi, India: Har-Anand Publications. pp. 101–102. ISBN 978-8124105221.
  47. ↑ Tarikh-I Firoz Shahi Ziauddin Barni, The History of India by its own Historians - The Muhammadan Period, Volume 3, Trubner London, pp. 241–243
  48. ↑ Vincent A Smith, The Oxford History of India: From the Earliest Times to the End of 1911, Oxford University Press, Chapter 2, pp. 236–242
  49. ↑ McKibben, William Jeffrey (1994). "The Monumental Pillars of Fīrūz Shāh Tughluq". Ars Orientalis. 24: 105–118. JSTOR 4629462.
  50. ↑ HM Elliot & John Dawson (1871), Tarikh I Firozi Shahi - Records of Court Historian Sams-i-Siraj The History of India as told by its own historians, Volume 3, Cornell University Archives, pp 352-353
  51. ↑ Prinsep, J (1837). "Interpretation of the most ancient of inscriptions on the pillar called lat of Feroz Shah, near Delhi, and of the Allahabad, Radhia and Mattiah pillar, or lat inscriptions which agree therewith". Journal of the Asiatic Society. 6 (2): 600–609.
  52. ↑ Jackson, Peter (1999). The Delhi Sultanate: A Political and Military History. Cambridge, England: Cambridge University Press. pp. 296–309. ISBN 978-0-521-40477-8.
  53. ↑ Elliot and Dowson (Translators), Tarikh-i Firoz Shahi Shams-i Siraj 'Afif, The History of India by its own Historians - The Muhammadan Period, Volume 3, Trubner London, pp. 271–273
  54. ↑ 54.0 54.1 54.2 54.3 ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named pjackson20032
  55. ↑ Elliot and Dowson (Translators), Tarikh-i Firoz Shahi Shams-i Siraj 'Afif, The History of India by its own Historians - The Muhammadan Period, Volume 3, Trubner London, pp. 290–292
  56. ↑ Firoz Shah Tughlak, Futuhat-i Firoz Shahi - Memoirs of Firoz Shah Tughlak, Translated in 1871 by Elliot and Dawson, Volume 3 - The History of India, Cornell University Archives
  57. ↑ 57.0 57.1 57.2 Vincent A Smith, The Oxford History of India: From the Earliest Times to the End of 1911, p. 217, ਗੂਗਲ ਬੁਕਸ 'ਤੇ, Chapter 2, pp. 249–251, Oxford University Press
  58. ↑ Firoz Shah Tughlak, Futuhat-i Firoz Shahi - Autobiographical memoirs, Translated in 1871 by Elliot and Dawson, Volume 3 - The History of India, Cornell University Archives, pp. 377–381
  59. ↑ Elliot and Dowson (Translators), Tarikh-i Firoz Shahi Shams-i Siraj 'Afif, The History of India by its own Historians - The Muhammadan Period, Volume 3, Trubner London, pp. 365–366
  60. ↑ Annemarie Schimmel, Islam in the Indian Subcontinent, ISBN 978-9004061170, Brill Academic, pp 20-23
  61. ↑ William Hunter (1903), A Brief History of the Indian Peoples, p. 126, ਗੂਗਲ ਬੁਕਸ 'ਤੇ, Frowde - Publisher to the Oxford University, London, 23rd Edition, pp. 126–127
  62. ↑ B.F. Manz, The rise and rule of Timur, Cambridge University Press, Cambridge 1989, p. 28: "... We know definitely that the leading clan of the Barlas tribe traced its origin to Qarchar Barlas, head of one of Chaghadai's regiments ... These then were the most prominent members of the Ulus Chaghadai: the old Mongolian tribes - Barlas, Arlat, Soldus and Jalayir ..."
  63. ↑ M.S. Asimov & C. E. Bosworth, History of Civilizations of Central Asia, UNESCO Regional Office, 1998, ISBN 92-3-103467-7, p. 320: "… One of his followers was […] Timur of the Barlas tribe. This Mongol tribe had settled […] in the valley of Kashka Darya, intermingling with the Turkish population, adopting their religion (Islam) and gradually giving up its own nomadic ways, like a number of other Mongol tribes in Transoxania …"
  64. ↑ Hunter, Sir William Wilson (1909). "The Indian Empire: Timur's invasion 1398". The Imperial Gazetteer of India. Vol. 2. p. 366.
  65. ↑ Marozzi, Justin (2004). Tamerlane: Sword of Islam, conqueror of the world. HarperCollins.
  66. ↑ Josef W. Meri (2005). Medieval Islamic Civilization. Routledge. p. 812. ISBN 9780415966900.
  67. ↑ Majumdar, R.C. (ed.) (2006). The Delhi Sultanate, Mumbai: Bharatiya Vidya Bhavan, pp. 125–8
  68. ↑ Medieval India: From Sultanat to the Mughals-Delhi Sultanate (1206–1526) By Satish Chandra p. 210 [1]
  69. ↑ Bloom, Jonathan (1995). The Art and Architecture of Islam 1250-1800. Yale University Press. ISBN 9780300064650. Retrieved 25 September 2017.
  70. ↑ William McKibben (1994), The Monumental Pillars of Fīrūz Shāh Tughluq. Ars orientalis, Vol. 24, pp 105-118
"https://pa.wikipedia.org/w/index.php?title=ਤੁਗ਼ਲਕ_ਵੰਸ਼&oldid=767707" ਤੋਂ ਲਿਆ