ਮੈਤ੍ਰੇਈ
ਮੈਤ੍ਰੇਈ "ਸਿਆਣਾ"[1] ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਸੀ ਜੋ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਾਅਦ ਦੇ ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਬ੍ਰਿਹਦਰਣਯਕ ਉਪਨਿਸ਼ਦ [2] ਵਿੱਚ ਉਸਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਵੈਦਿਕ ਰਿਸ਼ੀ ਯਾਜਨਵਲਕਯ ਦੀਆਂ ਦੋ ਪਤਨੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵਜੋਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ; ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ 8ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਅਤੇ ਗ੍ਰਹਿਸੂਤਰਾਂ ਵਿੱਚ, ਹਾਲਾਂਕਿ, ਮੈਤ੍ਰੇਈ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਦਵੈਤ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਕਦੇ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਬ੍ਰਹਮਵਾਦਿਨੀ ( ਵੇਦ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆਕਾਰ) ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਮੈਤ੍ਰੇਈ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤੀ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇੱਕ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਬ੍ਰਿਹਦਾਰਣਯਕ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਵਿੱਚ ਯਾਜਨਵਲਕਿਆ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸੰਵਾਦ ਵਿੱਚ ਆਤਮਾ (ਆਤਮਾ ਜਾਂ ਸਵੈ) ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਸੰਕਲਪ ਦੀ ਪੜਚੋਲ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਪਿਆਰ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਆਤਮਾ ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਮੈਤ੍ਰੇਈ ਆਤਮਾ ਅਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਏਕਤਾ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਅਦਵੈਤ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਦਾ ਮੂਲ। ਇਹ ਮੈਤ੍ਰੇਈ-ਯਾਜਨਾਵਲਕਯ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਸੁਰੇਸ਼ਵਰ ਦੀ ਵਾਰਤਿਕਾ, ਇੱਕ ਟਿੱਪਣੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ।
ਮੈਤ੍ਰੇਈ ਨੂੰ ਵੈਦਿਕ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਉਪਲਬਧ ਵਿਦਿਅਕ ਮੌਕਿਆਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਸਨਮਾਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੰਸਥਾ ਦਾ ਨਾਮ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।
ਅਰੰਭ ਦਾ ਜੀਵਨ
[ਸੋਧੋ].png)
ਅਸਵਲਯਾਨ ਗ੍ਰਹਿਸੂਤਰ ਵਿੱਚ, ਮੈਤਰੀ ਰਿਸ਼ੀ ਦੀ ਧੀ ਨੂੰ ਸੁਲਭਾ ਮੈਤ੍ਰੇਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ[3] ਅਤੇ ਵੈਦਿਕ ਯੁੱਗ ਦੀਆਂ ਕਈ ਹੋਰ ਮਹਿਲਾ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਗ੍ਰਹਿਸਤ੍ਰ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।[3] ਉਸਦਾ ਪਿਤਾ, ਜੋ ਵਿਦੇਹ ਰਾਜ, ਮਿਥਿਲਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ, ਰਾਜਾ ਜਨਕ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੰਤਰੀ ਸੀ।[3]
ਹਾਲਾਂਕਿ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ ਦੀ ਮੈਤ੍ਰੇਈ,[4] ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਦਵੈਤ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ,[2] ਨੂੰ ਜਨਕ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਹਦਰਣਯਕ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਵਿੱਚ ਰਿਸ਼ੀ ਯਾਜਨਵਲਕਯ ਦੀ ਪਤਨੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸੁਲਭਾ ਮੈਤ੍ਰੇਈ ਇੱਕ ਨੌਜਵਾਨ ਸੁੰਦਰਤਾ ਹੈ ਜੋ ਕਦੇ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ।[3] ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਮੈਤ੍ਰੇਈ ਜਨਕ ਨੂੰ ਅਦਵੈਤ ਦਰਸ਼ਨ (ਅਦਵੈਤਵਾਦ) ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਜੀਵਨ ਭਰ ਤਪੱਸਵੀ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।[3] ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਬ੍ਰਹਮਵਾਦਿਨੀ ( ਵੇਦ ਦੀ ਇੱਕ ਔਰਤ ਵਿਆਖਿਆਕਾਰ) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[5][6] ਮੈਤ੍ਰੇਈ ਅਤੇ ਯਾਜਨਵਲਕਿਆ 8ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਪੂਰਵ ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਣ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਹੈ।[7]
ਬ੍ਰਿਹਦਾਰਣਯਕ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਵਿੱਚ, ਮੈਤ੍ਰੇਈ ਨੂੰ ਯਾਜਨਵਲਕਯ ਦੀ ਵਿਦਵਤਾਪੂਰਣ ਪਤਨੀ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ; ਉਸਦੀ ਦੂਜੀ ਪਤਨੀ, ਕਾਤਯਾਨੀ, ਇੱਕ ਘਰੇਲੂ ਔਰਤ ਸੀ।[8] ਜਦੋਂ ਯਾਜਨਵਲਕਯ ਅਤੇ ਕਾਤਯਾਨੀ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਘਰੇਲੂ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਮੈਤ੍ਰੇਈ ਨੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ "ਆਤਮ-ਨਿਰੀਖਣ ਦੀ ਸਵੈ-ਪੁੱਛਗਿੱਛ" ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਨਾਲ ਧਰਮ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਵਾਦਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝੀ।[8][9]
ਮੈਤ੍ਰੇਯੀ-ਯਾਜ੍ਞਵਲਕਯ ਸੰਵਾਦ
[ਸੋਧੋ]ਰਿਗਵੇਦ ਵਿੱਚ ਮੈਤ੍ਰੇਈ ਦੇ ਲਗਭਗ ਦਸ ਭਜਨ ਦੱਸੇ ਗਏ ਹਨ।[10] ਉਹ ਬ੍ਰਿਹਦਾਰਣਯਕ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਇੱਕ ਸੰਵਾਦ ਵਿੱਚ ਆਤਮਾ (ਆਤਮਾ ਜਾਂ ਸਵੈ) ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਸੰਕਲਪ ਦੀ ਪੜਚੋਲ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਸੰਵਾਦ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੈਤ੍ਰੇਈ-ਯਾਜਨਾਵਲਕਯ ਸੰਵਾਦ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਿਆਰ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਆਤਮਾ ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਆਤਮ ਅਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਏਕਤਾ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅਦਵੈਤ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਮੂਲ।[11][12]
ਇਹ ਸੰਵਾਦ ਕਈ ਹਿੰਦੂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ; ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਅਧਿਆਇ 2.4 ਵਿੱਚ ਹੈ – ਅਤੇ ਅਧਿਆਇ 4.5 ਵਿੱਚ ਸੋਧਿਆ ਗਿਆ ਹੈ – ਬ੍ਰਿਹਦਾਰਣਯਕ ਉਪਨਿਸ਼ਦ, ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ, ਲਗਭਗ 700 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਤੋਂ ਡੇਟਿੰਗ।[13][14] ਮੈਤ੍ਰੇਈ-ਯਾਜਨਵਲਕਯ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਮੱਧਮਦੀਨਾ ਅਤੇ ਕਨਵ ਵੈਦਿਕ ਸਕੂਲਾਂ ਦੇ ਦੋ ਹੱਥ-ਲਿਖਤ ਰੀਸੈਸ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬਚਿਆ ਹੈ; ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਾਹਿਤਕ ਅੰਤਰ ਹਨ, ਉਹ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਥੀਮ ਨੂੰ ਸਾਂਝਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।[12]
ਯਾਜਨਵਲਕਯ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਤਿੰਨ ਪੜਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਫਲਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ - ਬ੍ਰਹਮਚਾਰਿਆ (ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਵਜੋਂ), ਗ੍ਰਹਿਸਥ (ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ) ਅਤੇ ਵਾਨਪ੍ਰਸਥ (ਰਿਟਾਇਰਮੈਂਟ ਵਿੱਚ) - ਉਹ ਆਪਣੀ ਬੁਢਾਪੇ ਵਿੱਚ ਸੰਨਿਆਸੀ (ਇੱਕ ਤਿਆਗੀ) ਬਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ।[9][11] ਉਸਨੇ ਮੈਤ੍ਰੇਈ ਤੋਂ ਆਗਿਆ ਮੰਗੀ, ਉਸਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹ ਉਸਦੀ ਅਤੇ ਕਾਤਯਾਨੀ ਵਿਚਕਾਰ ਆਪਣੀ ਜਾਇਦਾਦ ਵੰਡਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮੈਤ੍ਰੇਈ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਦੌਲਤ ਵਿੱਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੀ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਉਸਨੂੰ "ਅਮਰ" ਨਹੀਂ ਬਣਾਵੇਗੀ, ਪਰ ਅਮਰਤਾ ਬਾਰੇ ਸਿੱਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ:[14]
ਫਿਰ ਮੈਤ੍ਰੇਈ ਨੇ ਕਿਹਾ: "ਜੇ ਹੁਣ, ਮਹਾਰਾਜ, ਇਹ ਸਾਰੀ ਧਰਤੀ ਦੌਲਤ ਨਾਲ ਭਰੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਤਾਂ ਕੀ ਮੈਂ ਇਸ ਨਾਲ ਅਮਰ ਹੋ ਜਾਵਾਂਗਾ?"
"ਨਹੀਂ", ਯਾਜਨਵਲਕਯ ਨੇ ਕਿਹਾ। "ਜਿਵੇਂ ਅਮੀਰਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੁਹਾਡਾ ਜੀਵਨ ਵੀ ਹੋਵੇਗਾ। ਅਮਰਤਾ ਦੀ, ਹਾਲਾਂਕਿ, ਦੌਲਤ ਦੁਆਰਾ ਕੋਈ ਉਮੀਦ ਨਹੀਂ ਹੈ."
ਫਿਰ ਮੈਤ੍ਰੇਈ ਨੇ ਕਿਹਾ: "ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਨਾਲ ਕੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੁਆਰਾ ਮੈਂ ਅਮਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹਾਂ? ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ, ਸਰ - ਉਹ, ਸੱਚਮੁੱਚ, ਮੈਨੂੰ ਦੱਸੋ!"
ਯਾਜਨਵਲਕਯ ਨੇ ਮੈਤ੍ਰੇਈ ਨੂੰ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ: "ਆਹ! ਜਿਵੇਂ ਤੁਸੀਂ ਸਾਡੇ ਲਈ ਪਿਆਰੇ ਹੋ, ਪਿਆਰਾ ਉਹੀ ਹੈ ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋ! ਆਓ ਬੈਠੋ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਮਝਾਵਾਂਗਾ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੋ।"— ਬ੍ਰਿਹਦਾਰਣਯਕ ਉਪਨਿਸ਼ਦ 2.4.2–4[15]
ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਸੰਵਾਦ ਵਿੱਚ, ਯਾਜਨਵਲਕਯ ਆਤਮ (ਆਤਮਾ), ਬ੍ਰਾਹਮਣ (ਅੰਤਿਮ ਅਸਲੀਅਤ) ਵਿੱਚ ਅਮਰਤਾ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਮਾਨਤਾ ਬਾਰੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਮੈਤ੍ਰੇਈ ਯਾਜਨਵਲਕਯ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸਿਆਂ 'ਤੇ ਇਤਰਾਜ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਸਪਸ਼ਟੀਕਰਨ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕਰਦੀ ਹੈ।[14]
ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਵਿਚਾਰ ਹਨ ਕਿ ਕੀ ਇਹ ਸੰਵਾਦ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਬੂਤ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਵੈਦਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਚਰਚਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ ਭਾਗੀਦਾਰਾਂ ਅਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਵਜੋਂ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।[16][13] ਵੈਂਡੀ ਡੋਨਿਗਰ, ਇੱਕ ਇੰਡੋਲੋਜਿਸਟ ਅਤੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ, ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਵਿੱਚ ਮੈਤ੍ਰੇਈ ਨੂੰ ਇੱਕ ਲੇਖਕ ਵਜੋਂ ਨਹੀਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਇੱਕ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦੀ ਇੱਕ ਉਪਨਿਸ਼ਦਿਕ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਦੋ ਪਤਨੀਆਂ ਹਨ। ਬੁੱਧੀ[17] ਕੈਰੇਨ ਪੇਚੇਲਿਸ, ਇਕ ਹੋਰ ਅਮਰੀਕੀ ਇੰਡੋਲੋਜਿਸਟ ਅਤੇ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਧਰਮ ਦੀ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ, ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ, ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮੈਤ੍ਰੇਈ ਨੂੰ ਧਰਮ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦਿਮਾਗ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਇਸ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਵਿੱਚ ਯਾਜਨਵਲਕਯ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਹੀ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਦੀ ਹੈ।[18]
ਪਹਿਲੀ ਸਦੀ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਵਿਦਵਾਨਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸੁਰੇਸ਼ਵਰਾ (ਸੁਰੇਸ਼ਵਰਚਾਰੀਆ, ਸੀ. 750 ਈ.), ਨੇ ਇਸ ਮਰਦ-ਔਰਤ ਸੰਵਾਦ ਨੂੰ ਦੋਵਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਡੂੰਘਾ ਸਮਝਿਆ ਹੈ; ਮੈਤ੍ਰੇਈ ਨੇ ਦੌਲਤ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਦੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਸਾਂਝਾ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ, ਅਤੇ ਉਪਨਿਸ਼ਦਿਕ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਚਾਰ ਜਾਣੇ-ਪਛਾਣੇ ਸੰਸਕਰਣਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਯਾਜਨਵਲਕਯ ਦੇ ਆਤਮਨ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।[12][11] ਯਾਜਨਵਲਕਯ ਉਸਦੀਆਂ ਪ੍ਰੇਰਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਵਾਲ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਬੂਤ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਅੰਤਮ ਗਿਆਨ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਅਤੇ ਆਤਮਾ ਦੀ ਪ੍ਰੇਮੀ ਹੈ।
ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਵਿੱਚ ਮੈਤ੍ਰੇਈ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਲਿੰਗਕ ਸਬੰਧਾਂ ਤੋਂ ਪਰੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਹਿੰਦੂ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਅਦਵੈਤ ਵੇਦਾਂਤ ਸਕੂਲ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਆਦਿ ਸ਼ੰਕਰਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬ੍ਰਿਹਦਰਣਯਕੋਪਨਿਸ਼ਦ ਭਾਸ਼ਯ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਬ੍ਰਿਹਦਾਰਣਯਕ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਦੇ ਅਧਿਆਇ 2.4 ਵਿੱਚ ਮੈਤ੍ਰੇਈ-ਯਾਜਨਾਵਲਕਯ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਅਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦੇ ਗਿਆਨ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਏਕਤਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ।[11][19] ਸ਼ੰਕਰਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਸੰਵਾਦ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਅਤੇ ਆਤਮਾ ਦੇ ਗਿਆਨ ਦੇ ਸਾਧਨ ਵਜੋਂ, ਸਰੂਤੀ (ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਵੈਦਿਕ ਗ੍ਰੰਥ) ਵਿੱਚ ਤਿਆਗ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।[11] ਉਹ ਅੱਗੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਕਿ ਸਰੁਤੀ ਵਿੱਚ ਸਵੈ-ਗਿਆਨ ਦੀ ਖੋਜ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਤ੍ਰੇਈ ਸੰਵਾਦ ਅਧਿਆਇ 4.5 ਵਿੱਚ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦੀ ਚਰਚਾ ਦੇ ਇੱਕ "ਤਰਕਪੂਰਨ ਅੰਤ" ਵਜੋਂ ਦੁਹਰਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।[11]
ਪਿਆਰ ਦੀ ਕੁਦਰਤ
[ਸੋਧੋ]ਮੈਤ੍ਰੇਈ-ਯਾਜਨਾਵਲਕਯ ਸੰਵਾਦ ਵਿੱਚ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਤੱਤ ਦੀ ਚਰਚਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਕੋਈ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਸੁਝਾਅ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਿਆਰ ਆਤਮਾ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਸਵੈ (ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ) ਦਾ ਸਬੰਧ ਹੈ:[16][20]
ਦੇਖੋ, ਸੱਚਮੁੱਚ, ਪਤੀ ਦੇ ਪਿਆਰ ਲਈ ਪਤੀ ਪਿਆਰਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਪਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਦੇ ਪਿਆਰ ਲਈ ਪਤੀ ਪਿਆਰਾ ਹੈ.
ਪਤਨੀ ਦੇ ਪਿਆਰ ਲਈ ਪਤਨੀ ਪਿਆਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਪਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਦੇ ਪਿਆਰ ਲਈ ਪਤਨੀ ਪਿਆਰੀ ਹੈ।— ਬ੍ਰਿਹਦਾਰਣਯਕ ਉਪਨਿਸ਼ਦ 2.4.2–4[21]
ਧਰਮ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਸੰਪਾਦਕ ਰੌਬਰਟ ਵੈਨ ਡੀ ਵੇਅਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰਾ ਪਿਆਰ ਇੱਕ ਦੀ ਆਪਣੀ ਆਤਮਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਹੈ: ਮਾਪਿਆਂ ਦਾ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਪਿਆਰ, ਧਰਮ ਜਾਂ ਪੂਰੇ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਪਿਆਰ।[22] ਜਰਮਨ ਇੰਡੋਲੋਜਿਸਟ ਅਤੇ ਆਕਸਫੋਰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਮੈਕਸ ਮੂਲਰ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਬ੍ਰਿਹਦਾਰਣਯਕ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਦੇ ਮੈਤ੍ਰੇਈ-ਯਾਜਨਾਵਲਕਯ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਵਿੱਚ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਪਿਆਰ ਕਿਸੇ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਹਿਲੂਆਂ ਤੱਕ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ; ਆਇਤ 2.4.5 ਵਿੱਚ, " ਦੇਵਤੇ ਪਿਆਰ ਕਰਕੇ ਦੇਵਤੇ (ਦੇਵਤੇ) ਪਿਆਰੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ, ਪਰ ਕਿਉਂਕਿ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਆਪ (ਆਤਮਾ) ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੇਵਤੇ ਪਿਆਰੇ ਹਨ"।[23] ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਵਿੱਚ "ਬ੍ਰਾਹਮਣ-ਵਰਗ, ਕਸ਼ਤਰ-ਸ਼੍ਰੇਣੀ, ਇਹ ਸੰਸਾਰ, ਇਹ ਦੇਵਤੇ, ਇਹ ਜੀਵ, ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਜੋ ਇਹ ਆਤਮਾ ਹੈ" ਅਤੇ "ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ, ਸੁਣਦੇ, ਅਨੁਭਵ ਕਰਦੇ ਅਤੇ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ, ਤਦ ਸਭ ਕੁਝ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। "[14][23]
"ਅੰਦਰੂਨੀ ਸਵੈ" ਜਾਂ ਆਤਮਾ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਸੰਵਾਦ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਯਾਜਨਵਲਕਯ ਨੇ ਮੈਤ੍ਰੇਈ ਨੂੰ ਕਿਹਾ:[13]
ਹੇ ਮੈਤ੍ਰੇਈ, ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸੱਚਮੁੱਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵੇਖਣਾ, ਸੁਣਨਾ, ਸਮਝਣਾ ਅਤੇ ਮਨਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ;
ਸੱਚਮੁੱਚ, ਜਿਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ, ਸੁਣਿਆ, ਵਿਚਾਰਿਆ ਅਤੇ ਸਮਝਿਆ ਹੈ-ਉਸ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਸਾਰਾ ਸੰਸਾਰ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।— ਬ੍ਰਿਹਦਾਰਣਯਕ ਉਪਨਿਸ਼ਦ 2.4.5b[24]
ਯਾਜਨਵਲਕਿਆ ਦੇ ਛੱਡਣ ਅਤੇ ਸੰਨਿਆਸੀ ਬਣਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮੈਤ੍ਰੇਈ ਇੱਕ ਸੰਨਿਆਸੀ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ - ਉਹ ਵੀ ਭਟਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਤਿਆਗੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਦੀ ਹੈ।[25]
ਵਿਰਾਸਤ
[ਸੋਧੋ]ਮੈਤ੍ਰੇਈ, ਜਿਸਦਾ ਕਈ ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, "ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਅਤੇ ਨੇਕ ਔਰਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ"[26] ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ।[17] ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਾਲਜ ਦਾ ਨਾਮ ਉਸਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ,[5] ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮਾਤਰੇਈ ਵੈਦਿਕ ਵਿਲੇਜ, ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰੀਟਰੀਟ ਸਥਾਨ ਹੈ।[27]
ਹਵਾਲੇ
[ਸੋਧੋ]- ↑ Staal 2008.
- ↑ 2.0 2.1 Olivelle 2008.
- ↑ 3.0 3.1 3.2 3.3 3.4 John Muir, Metrical Translations from Sanskrit Writers, p. 251, ਗੂਗਲ ਬੁਕਸ 'ਤੇ, page 251–253
- ↑ Bowen 1998.
- ↑ 5.0 5.1 Ahuja 2011.
- ↑ According to Monier-Williams's Sanskrit-English Dictionary, "brahmavādín" means "discoursing on sacred texts, a defender or expounder of the Veda, one who asserts that all things are to be identified with Brahman (Ultimate Reality). It does not mean "one who speaks like God".
- ↑ Ben-Ami Scharfstein (1998). A Comparative History of World Philosophy: From the Upanishads to Kant. State University of New York Press. pp. 56–57. ISBN 978-0-7914-3683-7.
- ↑ 8.0 8.1 Pechilis 2004.
- ↑ 9.0 9.1 John Muir, Metrical Translations from Sanskrit Writers ਗੂਗਲ ਬੁਕਸ 'ਤੇ, page 246–251
- ↑ Devika Rangachari (2011). Swami Vivekananda: A Man with a Vision. Penguin Books. p. 139. ISBN 978-81-8475-563-3.
- ↑ 11.0 11.1 11.2 11.3 11.4 11.5 Hino 1991.
- ↑ 12.0 12.1 12.2 Brereton 2006.
- ↑ 13.0 13.1 13.2 Marvelly 2011.
- ↑ 14.0 14.1 14.2 14.3 Hume 1967.
- ↑ Hume 1967, pp. 98–99.
- ↑ 16.0 16.1 Majumdar 1977.
- ↑ 17.0 17.1 Doniger 2010.
- ↑ Karen Pechilis (2004). The Graceful Guru: Hindu Female Gurus in India and the United States. Oxford University Press. pp. 14–15. ISBN 978-0-19-514537-3.
- ↑ Paul Deussen (2015). The System of the Vedanta: According to Badarayana's Brahma-Sutras and Shankara's Commentary thereon. KB Classics Reprint. pp. 173–174. ISBN 978-1-5191-1778-6.
- ↑ Candrakīrti & Lang 2003.
- ↑ Hume 1967, pp. 98–102, 146–48.
- ↑ Weyer 2013.
- ↑ 23.0 23.1 Brihadaranyaka Upanishad Max Muller (Translator), Oxford University Press, p. 110
- ↑ Deussen 2010, p. 435.
- ↑ "Yajnavalkya's Marriages and His Later Life". Shukla Yajurveda. Shuklayajurveda Organization. Archived from the original on 2 April 2015. Retrieved 2 April 2015.
- ↑ Geaves 2009.
- ↑ "An Eco-Spiritual Retreat". Maitreyi - The Vedic Village. Retrieved 11 December 2015.
ਬਿਬਲੀਓਗ੍ਰਾਫੀ
[ਸੋਧੋ]- Ahuja, M. L. (2011). Women in Indian Mythology. New Delhi: Rupa & Co. ISBN 978-81-291-1825-7.
- Bowen, Paul (1998). Themes and issues in Hinduism. Cassell. ISBN 978-0-304-33850-4.
- Brereton, Joel P. (2006). "The Composition of the Maitreyī Dialogue in the Brhadāraṇyaka Upaniṣad". Journal of the American Oriental Society. 126: 323–345. JSTOR 20064512.
- Candrakīrti; Lang, Karen C., transl. (2003). Four Illusions: Candrakīrti's Advice for Travelers on the Bodhisattva Path. New York, N.Y.: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-515112-1.
{{cite book}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link) - Deussen, Paul (2010). Sixty Upanishads of the Veda. Motilal Banarsidass. ISBN 978-81-208-1468-4.
- Doniger, Wendy (2010) [First published 2009]. The Hindus: An Alternative History. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-959334-7.
- Geaves, Ron (2009). Encyclopedia of Hinduism (Editors: Denise Cush, Catherine Robinson, Michael York). Routledge. ISBN 978-0-415-55623-1.
- Hino, Shoun (1991). Suresvara's Vartika On Yajnavalkya'S-Maitreyi Dialogue (2nd ed.). Motilal Banarsidass. ISBN 978-81-208-0729-7.
- Hume, Robert (1967). Brihadaranyaka Upanishad. (Translator), Oxford University Press.
- Majumdar, Ramesh Chandra (1977). Ancient India (8th ed.). Delhi: Motilal Banarsidass Publishers. ISBN 978-81-208-0436-4.
- Marvelly, Paula (2011). Women of Wisdom. Oxford: Osprey Publishing. ISBN 978-1-78028-367-8.
- Olivelle, Patrick (2008). Upanishads. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-954025-9.
- Pechilis, Karen (2004). The Graceful Guru: Hindu Female Gurus in India and the United States. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-514537-3.
- Staal, Frits (2008). Discovering the Vedas: Origins, Mantras, Rituals, Insights. Penguin Books India. ISBN 978-0-14-309986-4.
- Weyer, Robert Van De (2013). 366 Readings From Hinduism. Jaico Publishing House. ISBN 978-81-7992-070-1.
ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ
[ਸੋਧੋ]- ਮੈਤ੍ਰੇਈ-ਯਾਜਨਾਵਲਕਯ ਸੰਵਾਦ, ਪਹਿਲਾ ਸੈੱਟ ਬ੍ਰਿਹਦਾਰਣਯਕ ਉਪਨਿਸ਼ਦ 2.4, ਮੈਕਸ ਮੂਲਰ (ਅਨੁਵਾਦਕ)
- ਮੈਤ੍ਰੇਈ-ਯਾਜਨਾਵਲਕਯ ਸੰਵਾਦ, ਦੂਜਾ ਸੈੱਟ ਬ੍ਰਿਹਦਾਰਣਯਕ ਉਪਨਿਸ਼ਦ 4.5, ਮੈਕਸ ਮੂਲਰ (ਅਨੁਵਾਦਕ)
- ਨਿਰੋਲ ਸਵੈ 'ਤੇ ਯਾਜਨਵਲਕਯ ਅਤੇ ਮੈਤ੍ਰੇਈ ਦੀ ਗੱਲਬਾਤ, 1ਲਾ ਸੈੱਟ, ਸਵਾਮੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾਨੰਦ (ਅਨੁਵਾਦਕ)