ਰਤਲਾਮ
ਰਤਲਾਮ | |
|---|---|
ਸ਼ਹਿਰ | |
 ਰਤਲਾਮ ਜੰਕਸਨ | |
  ਰਤਲਾਮ  ਰਤਲਾਮ | |
| ਗੁਣਕ: 23°20′02″N 75°02′13″E / 23.334°N 75.037°E | |
| ਦੇਸ਼ |  ਭਾਰਤ |
| ਰਾਜ | ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ |
| ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ | ਮਾਲਵਾ |
| ਬਾਨੀ | ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਰਾਠੋਰ |
| ਖੇਤਰ | |
| • ਕੁੱਲ | 39.19 km2 (15.13 sq mi) |
| ਉੱਚਾਈ | 480 m (1,570 ft) |
| ਆਬਾਦੀ (2011)[2] | |
| • ਕੁੱਲ | 2,64,914 |
| • ਘਣਤਾ | 6,800/km2 (18,000/sq mi) |
| ਵਸਨੀਕੀ ਨਾਂ | ਰਤਲਾਮੀ |
| ਭਾਸ਼ਾ | |
| • ਅਧਿਕਾਰਤ | ਹਿੰਦੀ[3] |
| ਸਮਾਂ ਖੇਤਰ | ਯੂਟੀਸੀ+5:30 (ਆਈਐਸਟੀ) |
| ਪਿੰਨ ਕੋਡ | 457001 |
| ਟੈਲੀਫੋਨ ਕੋਡ | 07412 |
| ਵਾਹਨ ਰਜਿਸਟ੍ਰੇਸ਼ਨ | MP-43 |
| ਵੈੱਬਸਾਈਟ | ratlam |
ਰਤਲਾਮ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਰਾਜ ਦੇ ਮਾਲਵਾ ਖੇਤਰ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ। ਰਤਲਾਮ ਸ਼ਹਿਰ ਸਮੁੰਦਰ ਤਲ ਤੋਂ 480 ਮੀਟਰ (1,570 ) ਦੀ ਉਚਾਈ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਹ ਰਤਲਾਮ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਮੁੱਖ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 1947 ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਸੂਬੇ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਭੋਪਾਲ ਤੋਂ 294 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ ਤੇ ਪੱਛਮ ਵੱਲ੍ਹ ਸਥਿਤ ਹੈ।[4]
2019 ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਆਮ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ, (ਬੀ ਜੇ ਪੀ) ਦੇ ਗੁਮਨ ਸਿੰਘ ਡਾਮੋਰ ਨੂੰ ਰਤਲਾਮ ਤੋਂ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ ਚੁਣਿਆ ਗਏ ਸਨ [5]
ਇਤਿਹਾਸ[ਸੋਧੋ]
ਰਤਲਾਮ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 1652 ਵਿੱਚ ਜੋਧਪੁਰ ਦੇ ਰਾਜਾ ਉਦੈ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੜਪੋਤੇ, ਰਾਜਾ ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਰਾਠੌਰ, ਜਾਲੌਰ ਦੇ ਮਹੇਸ਼ ਦਾਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਾਲੇ, ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਪੁੱਤਰ ਨੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਫ਼ਾਰਸੀਆਂ ਅਤੇ ਉਜ਼ਬੇਕ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਸਮਰਾਟ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਲਈ ਵਧੀਆ ਫੌਜੀ ਸੇਵਾਵਾਂ ਨਿਭਾਈਆਂ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੇ ਇਨਾਮ ਵਜੋਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਾਜਪੂਤਾਨਾ ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਮਾਲਵਾ ਦੇ ਦੱਖਣ-ਪੱਛਮੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਕੇ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। (ਰਾਜਾ ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪੁੱਤਰ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ) ਰਾਜਧਾਨੀ ਰਤ ਰਾਮ ਬਣ ਗਈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਰਤਲਾਮ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਰਾਠੌਰ, ਜਵਾਨੀ ਵਿੱਚ ਦਲੇਰ, ਉਸਨੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੇ ਪਸੰਦੀਦਾ ਹਾਥੀ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰਕੇ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਿਆ ਜੋ ਆਗਰਾ ਪੈਲੇਸ ਗਾਰਡਨ ਵਿੱਚ ਭੱਜ ਗਿਆ ਸੀ, ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਲਈ ਕਾਬੁਲ ਅਤੇ ਕੰਧਾਰ ਵਿੱਚ ਫ਼ਾਰਸੀਆਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਿਆ, ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ 1652 ਵਿੱਚ, ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਰਤਲਾਮ ਦੇ ਪਰਗਨਾ ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਖੇਤਰਾਂ ਲਈ ਜਾਲੌਰ ਦੀ ਥਾਂ ਲਈ, ਅਤੇ ਉਹ ਰਤਲਾਮ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਰਾਜਾ ਬਣਿਆ 1658 ਵਿੱਚ ਸਮਰਾਟ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਇੱਕ ਝੂਠੀ ਅਫਵਾਹ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਉਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਗੱਦੀ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਲਈ ਇੱਕ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਲੜਾਈ ਹੋਈ। ਦਾਰਾ ਸ਼ਿਕੋਹ ਜੋ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਨੇ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਜੋਧਪੁਰ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਹੇਠ ਰਾਜਪੂਤ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਸਾਂਝੀ ਫੌਜ ਭੇਜੀ। ਰਾਠੌਰ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਮੁਖੀ ਵਜੋਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਸ਼ਾਹੀ ਸੈਨਾ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸੌਂਪਣ ਲਈ ਰਾਜ਼ੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੁਸਲਿਮ ਕਮਾਂਡਰਾਂ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾ ਲੈਣ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਧਰਮਟ ਵਿਖੇ ਭਿਆਨਕ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਫੌਜ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ (ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਸਰੀਰ ਉੱਤੇ ਤਲਵਾਰ ਦੇ 80 ਜ਼ਖ਼ਮ ਸਨ)।
ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਝੱਜਰ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ ਦਾਸ ਦੀ ਧੀ ਮਹਾਰਾਣੀ ਸੁਖਰੂਪਦੇ ਕੰਵਰ ਸ਼ੇਖਾਵਤ ਜੀ ਸਾਹਿਬਾ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਇੱਕ ਮੁੰਡਾ ਸੀ। ਉਹ ਸੰਨ 1658 ਵਿੱਚ ਉਜੈਨ ਦੇ ਨੇੜੇ ਧਰਮਟ ਵਿਖੇ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।
ਰਤਲਾਮ ਦੇ ਨਵੇਂ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 1829 ਵਿੱਚ ਕੈਪਟਨ ਬੋਰਥਵਿਕ ਵਲ੍ਹੋ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।[6]
ਰਤਲਾਮ ਮੱਧ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਪਹਿਲੇ ਵਪਾਰਕ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਜਲਦੀ ਹੀ ਅਫੀਮ, ਤੰਬਾਕੂ ਅਤੇ ਲੂਣ ਦੇ ਵਪਾਰ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ "ਸੱਤਸ" ਨਾਮਕ ਸੌਦੇਬਾਜ਼ੀ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। 1872 ਵਿੱਚ ਖੰਡਵਾ ਨੂੰ ਰਾਜਪੂਤਾਨਾ ਸਟੇਟ ਰੇਲਵੇ ਦੇ ਖੁੱਲ੍ਹਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਰਤਲਾਮ ਨਾਲੋਂ ਵਪਾਰ ਲਈ ਕੋਈ ਬਿਹਤਰ ਹੋਰ ਕੋਈ ਜਗ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਆਪਣੇ ਭੋਜਨ ਦੇ ਸੁਆਦ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਵਿਸ਼ਵ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਮਕੀਨ ਸਨੈਕ 'ਰਤਲਾਮ ਸੇਵ' ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੋਨੇ ਦੇ ਗਹਿਣਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਅਤੇ ਰਤਲਾਮ ਦੀ ਮਾਰਕੀਟ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ।[7]
ਰਤਲਾਮ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਮੱਧ ਭਾਰਤ ਦੀ ਮਾਲਵਾ ਏਜੰਸੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ। ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਰਤਲਾਮ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਰਤਲਾਮ ਸ਼ਹਿਰ ਸੀ। ਰਤਲਾਮ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਰਾਜ ਸੀ, ਪਰ ਤਤਕਾਲੀ ਸ਼ਾਸਕ ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਧਰਮਪੁਰ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਬਹਾਦਰੀ ਭਰੀ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਾਜ ਵਿਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਾ ਖਿਤਾਬ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸੱਜਣ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੌਰਾਨ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਇਸ ਖਿਤਾਬ ਨੂੰ ਬਹਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। 5 ਜਨਵਰੀ 1819 ਨੂੰ ਰਤਲਾਮ ਰਾਜ ਇੱਕ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਰਾਜ ਬਣ ਗਿਆ।
ਭੂਗੋਲ[ਸੋਧੋ]
Ratlam is located at coordinates: 23°19′0″N 75°04′0″E / 23.31667°N 75.06667°E (23.316667, 75.066667)It is very close to the borders of Rajasthan and Gujarat.
ਜਲਵਾਯੂ[ਸੋਧੋ]
ਰਤਲਾਮ ਵਿੱਚ, ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਨਮੀ ਵਾਲਾ ਉਪ-ਖੰਡੀ ਜਲਵਾਯੂ (ਸੀ. ਐੱਫ. ਏ. ਜ਼ੋਨ) ਹੈ। ਤਿੰਨ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੌਸਮ ਹਨ: ਗਰਮੀਆਂ, ਮੌਨਸੂਨ ਅਤੇ ਸਰਦੀਆਂ। ਗਰਮੀਆਂ ਮਾਰਚ ਦੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਅਪ੍ਰੈਲ ਤੋਂ ਜੂਨ ਤੱਕ ਬਹੁਤ ਗਰਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਉੱਚ ਤਾਪਮਾਨ 112 °F (44 °C)°F (44) ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਨਮੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮੌਨਸੂਨ ਦਾ ਮੌਸਮ ਜੂਨ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਤਾਪਮਾਨ ਔਸਤਨ ਲਗਭਗ 100 °F (38 °C) °F (38 ) ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਲਗਾਤਾਰ, ਭਾਰੀ ਵਰਖਾ ਅਤੇ ਉੱਚ ਨਮੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਔਸਤ ਵਰਖਾ 37 in (940 mm) ਇੰਚ (940 ਮਿਲੀਮੀਟਰ) ਹੈ। ਸਰਦੀਆਂ ਨਵੰਬਰ ਦੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਕ, ਠੰਢੀਆਂ ਅਤੇ ਧੁੱਪ ਵਾਲੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਤਾਪਮਾਨ ਔਸਤਨ 39-46 °F (4-8 °C) ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਹੈ ਪਰ ਕੁਝ ਰਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਠੰਢਾ ਹੋਣ ਤੇ (4-8 °C) ਦੇ ਨੇੜੇ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੱਖਣ-ਪੱਛਮੀ ਮੌਨਸੂਨ ਕਾਰਨ ਰਤਲਾਮ ਵਿੱਚ ਜੁਲਾਈ ਤੋਂ ਸਤੰਬਰ ਤੱਕ 35 ਤੋਂ 38 ਇੰਚ (890 ਤੋਂ 970 ਮਿਲੀਮੀਟਰ) ਦੀ ਹਲਕੀ ਵਰਖਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ[8]
| ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਪੌਣਪਾਣੀ ਅੰਕੜੇ | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ਮਹੀਨਾ | ਜਨ | ਫ਼ਰ | ਮਾਰ | ਅਪ | ਮਈ | ਜੂਨ | ਜੁਲ | ਅਗ | ਸਤੰ | ਅਕ | ਨਵੰ | ਦਸੰ | ਸਾਲ |
| ਉੱਚ ਰਿਕਾਰਡ ਤਾਪਮਾਨ °C (°F) | 34.0 (93.2) |
37.8 (100) |
41.9 (107.4) |
45.2 (113.4) |
45.5 (113.9) |
45.0 (113) |
40.6 (105.1) |
38.7 (101.7) |
39.3 (102.7) |
39.0 (102.2) |
36.9 (98.4) |
33.8 (92.8) |
45.5 (113.9) |
| ਔਸਤਨ ਉੱਚ ਤਾਪਮਾਨ °C (°F) | 26.3 (79.3) |
28.8 (83.8) |
34.1 (93.4) |
38.2 (100.8) |
39.8 (103.6) |
36.3 (97.3) |
30.3 (86.5) |
28.3 (82.9) |
30.9 (87.6) |
33.0 (91.4) |
30.6 (87.1) |
27.6 (81.7) |
32.0 (89.6) |
| ਔਸਤਨ ਹੇਠਲਾ ਤਾਪਮਾਨ °C (°F) | 10.9 (51.6) |
13.4 (56.1) |
18.2 (64.8) |
23.2 (73.8) |
26.2 (79.2) |
25.3 (77.5) |
23.5 (74.3) |
23.1 (73.6) |
22.2 (72) |
19.8 (67.6) |
15.9 (60.6) |
11.9 (53.4) |
19.5 (67.1) |
| ਹੇਠਲਾ ਰਿਕਾਰਡ ਤਾਪਮਾਨ °C (°F) | 2.5 (36.5) |
2.6 (36.7) |
9.0 (48.2) |
11.6 (52.9) |
18.4 (65.1) |
17.3 (63.1) |
18.1 (64.6) |
16.9 (62.4) |
14.0 (57.2) |
12.5 (54.5) |
7.9 (46.2) |
3.9 (39) |
2.5 (36.5) |
| Rainfall mm (inches) | 6.8 (0.268) |
1.0 (0.039) |
1.2 (0.047) |
1.2 (0.047) |
8.8 (0.346) |
103.4 (4.071) |
332.8 (13.102) |
347.9 (13.697) |
97.5 (3.839) |
45.5 (1.791) |
5.7 (0.224) |
2.3 (0.091) |
954.0 (37.559) |
| ਔਸਤਨ ਬਰਸਾਤੀ ਦਿਨ | 0.5 | 0.2 | 0.2 | 0.2 | 0.8 | 5.9 | 13.7 | 13.7 | 5.4 | 1.6 | 0.3 | 0.2 | 42.6 |
| % ਨਮੀ | 36 | 28 | 21 | 20 | 25 | 47 | 71 | 77 | 62 | 40 | 37 | 38 | 41 |
| Source: India Meteorological Department[9][10] | |||||||||||||
ਜਨਸੰਖਿਆ[ਸੋਧੋ]
2011 ਦੀ ਜਨਗਣਨਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਰਤਲਾਮ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 264,914 ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ 134,915 ਪੁਰਸ਼ ਅਤੇ 129,999 ਔਰਤਾਂ ਹਨ। ਲਿੰਗ ਅਨੁਪਾਤ 1000 ਮਰਦਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ 964 ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਹੈ। 0 ਤੋਂ 6 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚ 29,763 ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਰਤਲਾਮ ਵਿੱਚ ਸਾਖਰ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਗਿਣਤੀ 204,101 ਸੀ, ਜੋ ਕਿ 81.2% ਦੀ ਪੁਰਸ਼ ਸਾਖਰਤਾ ਅਤੇ 72.8% ਦੀ ਔਰਤਾਂ ਸਾਖਰਤਾ ਵਾਲੀ ਆਬਾਦੀ ਦਾ 77.0% ਸਨ। ਰਤਲਾਮ ਦੀ 7 + ਆਬਾਦੀ ਦੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ 86.8% ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ ਪੁਰਸ਼ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ [ID2] ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ> ID1] ਸੀ। ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤੀਆਂ ਅਤੇ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਕ੍ਰਮਵਾਰ 27,124 ਅਤੇ 12,567 ਸੀ। ਰਤਲਾਮ ਵਿੱਚ ਘਰਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਗਿਣਤੀ 53133 ਹੈ।[2] 28.17% ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਨਜਾਤੀ (ਰਤਲਾਮ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਆਦਿਵਾਸੀ) ।ਰਤਲਾਮ ਦਾ ਆਦਿਵਾਸੀ ਸਮੂਹ ਹਨ[12]
ਨੇੜਲੇ ਸੈਰ-ਸਪਾਟਾ ਸਥਾਨ[ਸੋਧੋ]
- ਸੈਲਾਨਾ-ਰਾਜਾ ਜੈ ਸਿੰਘ ਰਾਠੌਰ ਵਲ੍ਹੋ1736 ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ, ਸੈਲਾਨਾ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ ਜੋ ਰਤਲਾਮ ਤੋਂ 20 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (12 ਮੀਲ) ਦੀ ਦੂਰੀ 'ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਜੋ ਆਪਣੀਆਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਇਮਾਰਤਾਂ, ਕੈਕਟਸ ਗਾਰਡਨ, ਮਹਿਲ ਅਤੇ ਕੇਦਾਰੇਸ਼ਵਰ ਦੇ ਗੁਫਾ ਮੰਦਰਾਂ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[13]
- ਢੋਲਵਾਦ ਡੈਮ-ਰਾਓਤੀ ਦੇ ਨੇੜੇ, ਰਤਲਾਮ ਤੋਂ 25 km (16 mi) ਕਿਲੋਮੀਟਰ (16 ਮੀਲ) ਦੀ ਦੂਰੀ ਤੇ ਹੈ।
ਆਵਾਜਾਈ[ਸੋਧੋ]
ਰੇਲਵੇ[ਸੋਧੋ]
.jpg)
ਰਤਲਾਮ ਜੰਕਸ਼ਨ ਦਿੱਲੀ-ਮੁੰਬਈ ਅਤੇ ਅਜਮੇਰ-ਖੰਡਵਾ ਰੇਲ ਮਾਰਗਾਂ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਰੇਲਵੇ ਦੇ ਰੇਲ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਉੱਤੇ ਪੱਛਮੀ ਰੇਲਵੇ ਜ਼ੋਨ ਉੱਤੇ ਬ੍ਰੌਡ ਗੇਜ ਲਾਈਨਾਂ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰੇਲਵੇ ਜੰਕਸ਼ਨ ਹੈ। ਰਤਲਾਮ ਜੰਕਸ਼ਨ ਪੱਛਮੀ ਰੇਲਵੇ ਜ਼ੋਨ ਦਾ ਡਿਵੀਜ਼ਨਲ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਹੈ।[14] ਰਤਲਾਮ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਦੇ ਹੋਏ ਚਾਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰੇਲਵੇ ਟਰੈਕ ਹਨ, ਜੋ ਮੁੰਬਈ, ਦਿੱਲੀ, ਅਜਮੇਰ ਅਤੇ ਖੰਡਵਾ ਵੱਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਰਤਲਾਮ ਜੰਕਸ਼ਨ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਲਗਭਗ 157 ਰੇਲਾਂ ਰੁਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਰਾਜਧਾਨੀ, ਗਰੀਬ ਰਥ ਵਰਗੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੁਪਰਫਾਸਟ ਟ੍ਰੇਨਾਂ ਦੇ ਸਟਾਫ ਰਤਲਾਮ ਜੰਕਸ਼ਨ 'ਤੇ ਠਹਿਰਾਓ ਬਦਲਦੇ ਹਨ।
ਰਤਲਾਮ ਭਾਰਤੀ ਰੇਲਵੇ ਨੈੱਟਵਰਕ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਵੀ ਹੈ। ਇਸ ਯੋਜਨਾ ਦੇ ਤਹਿਤ ਭਾਰਤੀ ਰੇਲਵੇ ਨੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰੇਲ ਦੇ ਡੱਬਿਆਂ ਦੀ ਸਫਾਈ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਇਹ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ 15 ਤੋਂ 20 ਮਿੰਟ ਲਈ ਰੁਕਦੀ ਹੈ। ਪੂਰੀ ਰੇਲਗੱਡੀ ਨੂੰ ਵੈਕਯੂਮ ਕਲੀਨਰਾਂ ਨਾਲ ਸਾਫ਼ ਕਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਖਾਨਿਆਂ ਨੂੰ ਹੈਂਡਹੋਲਡ ਪੋਰਟੇਬਲ ਐਚਪੀ ਕਲੀਨਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਧੋਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[15]
ਰਤਲਾਮ ਜੰਕਸ਼ਨ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ 2007 ਦੀ ਹਿੰਦੀ ਰੋਮਾਂਟਿਕ ਕਾਮੇਡੀ ਫਿਲਮ ਜਬ ਵੀ ਮੇਟ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਸ਼ੂਟਿੰਗ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਰਤਲਾਮ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਫਿਲਮ ਵਿੱਚ ਵਿਖਾਈਆਂ ਕਈ ਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹਨ।[16]
ਸੜਕਾਂ[ਸੋਧੋ]
ਰਤਲਾਮ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਾਜਮਾਰਗ 79 ਰਾਹੀਂ ਇੰਦੌਰ ਅਤੇ ਨੀਮਚ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਚਾਰ ਮਾਰਗੀ ਰਾਜਮਾਰਗ ਇੰਦੌਰ ਤੋਂ ਚਿਤੌੜਗੜ੍ਹ ਤੱਕ ਚਲਦਾ ਹੈ।
ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਉਦੈਪੁਰ, ਬਾਂਸਵਾੜਾ, ਮੰਦਸੌਰ, ਨੀਮਚ, ਇੰਦੌਰ, ਭੋਪਾਲ, ਧਾਰ, ਉਜੈਨ, ਨਾਗਦਾ, ਪੇਟਲਾਵਦ, ਝਾਬੂਆ ਆਦਿ ਲਈ ਰੋਜਾਨਾ ਬੱਸ ਸੇਵਾਵਾਂ ਹਨ।
ਰਤਲਾਮ ਵਿੱਚ ਆਟੋ ਰਿਕਸ਼ਾ, ਟਾਟਾ ਮੈਜਿਕ ਅਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਿਟੀ ਬੱਸਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਕ ਸਿਟੀ ਟਰਾਂਸਪੋਰਟ ਸਾਧਨ ਹਨ।
ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ[ਸੋਧੋ]
ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਹਵਾਈ ਅੱਡਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਪਰ ਬੰਜਲੀ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਹਵਾਈ ਪੱਟੀ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਹਵਾਈ ਅੱਡਾ ਇੰਦੌਰ ਦਾ ਦੇਵੀ ਅਹਿਲਿਆ ਬਾਈ ਹੋਲਕਰ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ (ਭੋਪਾਲ ਵਿਖੇ ਰਾਜਾ ਭੋਜ ਹਵਾਈ ਅੱਡ 289 ਕਿਲੋਮੀਟਰ [180 ਮੀਲ]) ਉਦੈਪੁਰ ਵਿਖੇ ਮਹਾਰਾਣਾ ਪ੍ਰਤਾਪ ਹਵਾਈ ਅੱਡਾ 252 ਕਿਲੋਮੀਟਰ [157 ਮੀਲ]) ਵਡੋਦਰਾ ਵਿਖੇ ਵਡੋਦਰਾ ਹਵਾਈ ਅੱਡ਼ਾ 327 ਕਿਲੋਮੀਟਰ [203 ਮੀਲ]) ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਵਿਖੇ ਸਰਦਾਰ ਵੱਲਭਭਾਈ ਪਟੇਲ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਹਵਾਈ ਅੱਡਾ 340 ਕਿਲੋਮੀਟਰ [210 ਮੀਲ]) ਹੈ।
ਆਰਥਿਕਤਾ[ਸੋਧੋ]
ਰਤਲਾਮ ਵਿੱਚ ਕਈ ਉਦਯੋਗ ਹਨ ਜੋ ਹੋਰ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਤਾਂਬੇ ਦੇ ਤਾਰ, ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀਆਂ ਰੱਸੀਆਂ, ਰਸਾਇਣ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਰਤਲਾਮ ਸੋਨੇ, ਚਾਂਦੀ, ਰਤਲਾਮਈ ਨਮਕੀਨ ਸੇਵ, ਰਤਲਾਮਾਈ ਸਾੜੀ ਅਤੇ ਦਸਤਕਾਰੀ ਲਈ ਵੀ ਬਹੁਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ।ਕਈ ਵੱਡੀਆਂ ਕੰਪਨੀਆਂ ਰਤਲਾਮ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹਨ। ਜਨਤਕ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕੰਪਨੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਡੀਪੀ ਤਾਰਾਂ, ਡੀਪੀ ਅਭਿਸ਼ਾ ਲਿਮਟਡ ਅਤੇ ਕਤਰੀਆ ਤਾਰ ਲਿਮਟਡ. ਅੰਬੀ ਵਾਈਨ ਦੀ ਨਿਰਮਾਣ ਇਕਾਈ ਵੀ ਰਤਲਾਮ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ।
ਖੇਤੀਵਾੜੀ[ਸੋਧੋ]
ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਉਗਾਈਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਫਸਲਾਂ ਵਿੱਚ ਰਤਲਾਮ ਦੀ ਜੌਡ਼ਾ ਤਹਿਸੀਲ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸੋਇਆਬੀਨ, ਕਣਕ, ਮੱਕੀ, ਛੋਲੇ, ਕਪਾਹ, ਲਸਣ, ਗੰਢੇ, ਮਟਰ, ਅਮਰੂਦ, ਅਨਾਰ, ਅੰਗੂਰ ਅਤੇ ਅਫੀਮ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।
ਜੈਨ ਮੰਦਰ[ਸੋਧੋ]
ਸ਼੍ਰੀ ਨਾਗੇਸ਼ਵਰ ਪਾਰਸ਼ਵਨਾਥ ਤੀਰਥ[ਸੋਧੋ]
ਇਹ ਮਦਰ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ 23ਵੇਂ ਤੀਰਥੰਕਰ ਪਾਰਸ਼ਵਨਾਥ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਇੱਕ ਸ਼ਵੇਤਾਂਬਰ ਜੈਨ ਮੰਦਰ ਹੈ। ਇਹ ਮੰਦਰ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਰਾਜ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਦੇ ਜੰਕਸ਼ਨ ਲਾਈਨ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਸ ਮੰਦਰ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਚਮਤਕਾਰੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਮੰਦਰ ਦਾ ਮੂਲਨਾਇਕ ਹਰੇ ਰੰਗ ਦਾ ਪਾਰਸਵਨਾਥ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ 7 ਕੋਬਰਾ ਹਨ। ਇਹ 13 ਫੁੱਟ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਇੱਕ ਹੀ ਪੰਨੇ ਦੇ ਪੱਥਰ ਤੋਂ ਉੱਕਰੀ ਗਈ ਹੈ। 1⁄2ਇਹ ਮੂਰਤੀ ਲਗਭਗ 2850 ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੀ ਹੈ। ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਮੂਰਤੀ ਧਰਨੇਂਦਰ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਭਗਵਾਨ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਭਗਵਾਨ ਸ਼੍ਰੀ ਸ਼ਾਂਤੀਨਾਥ ਸਵਾਮੀ ਅਤੇ ਭਗਵਾਨ ਸ਼੍ਰੀ ਮਹਾਵੀਰ ਸਵਾਮੀ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਮੂਰਤੀਆਂ ਵੀ ਹਨ। ਕੰਧ ਉੱਤੇ, ਸੱਪ ਦੇ 7 ਚਿਹਰੇ ਜੋ ਕਿ ਮੂਰਤੀ ਦੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਫਨ ਫੈਲੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਇੱਕ ਛੇਕ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੱਪ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਸੱਪਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਦੇ ਗਲੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆਉਂਦੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਭਾਗਾਂ ਵਾਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਝਾਕਾ ਮਿਲ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਜਾਂ ਤਾਂ ਕਾਲੇ ਜਾਂ ਚਿੱਟੇ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[17]
ਬਿਬਰੋਡ ਤੀਰਥ[ਸੋਧੋ]
ਬਿਬਰੋਡ ਤੀਰਥ 13ਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਇੱਕ ਮੰਦਰ ਹੈ। ਇਹ ਮੰਦਰ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਤੀਰਥੰਕਰ ਆਦਿਨਾਥ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਹੈ। ਮੂਲਨਾਇਕ ਪਦਮਾਸਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਭਗਵਾਨ ਆਦਿਨਾਥ ਦੀ ਢਾਈ ਫੁੱਟ (0.76 ਮੀਟਰ) ਕਾਲੇ ਰੰਗ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਉੱਤੇ ਲਿਖਿਆ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਤੇਰਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਵੀ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਤੀਰਥ ਇਥੇ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ ਸਾਲਾਨਾ ਮੇਲੇ ਲਈ ਵੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ "ਬਿਬਰੋਡ ਮੇਲਾ" ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਰ[ਸੋਧੋ]
ਕਾਲਕਾ ਮਾਤਾ ਮੰਦਰ[ਸੋਧੋ]
ਇਹ ਮੰਦਰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਬਗੀਚਿਆਂ ਅਤੇ ਨੇੜਲੇ ਸਟ੍ਰੀਟ ਫੂਡ ਵਿਕਰੇਤਾਵਾਂ ਨਾਲ ਇਕੱਠ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਜਗ੍ਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਮੰਦਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਸ਼ਾਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤਲਾਅ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਰਾਣੀ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਝਲੀ ਤਲਾਅ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਸਾਲ ਝਲੀ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੇਲਾ ਵੀ ਲੱਗਦਾ ਹੈ।
ਬਾਰਬਾਦ ਹਨੂੰਮਾਨ ਮੰਦਰ
ਇਹ ਰਤਲਾਮ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਰ ਹੈ, ਇਹ ਭਗਵਾਨ ਹਨੂੰਮਾਨ ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਮੰਦਰ ਹੈ, ਹਰ ਸਾਲ ਹਨੂੰਮਨ ਜਯੰਤੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ ਇਸ ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ।
- ਖਤੁਸ਼ਿਆਮ ਮੰਦਰ ਬੰਗਰੋਡ-ਬੰਗੋਡ ਪਿੰਡ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਮੰਦਰ, ਰਤਲਾਮ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ 9 km (5.6 mi) ਕਿਲੋਮੀਟਰ (5.6 ਮੀਲ) ਦੂਰ ਹੈ। ਇਕਾਦਸ਼ੀ 'ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਇਸ ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ।
ਹਵਾਲੇ[ਸੋਧੋ]
- ↑ "Welcome to Ratlam City". rmcratlam.in. Retrieved 22 November 2020.
- ↑ 2.0 2.1 "Ratlam - Census 2011". censusindia.gov.in. Retrieved 13 February 2020.
- ↑ "52nd Report of the Commissioner for Linguistic Minorities in India" (PDF). nclm.nic.in. Ministry of Minority Affairs. Archived from the original (PDF) on 25 May 2017. Retrieved 7 June 2019.
- ↑ Ratlam District Information, ratlam.nic.in.
- ↑ "Ratlam Election Results 2019 Live Updates (Jhabua ): Guman Singh Domar of BJP Wins". News18. 23 May 2019. Retrieved 23 May 2019.
- ↑ "History". District Ratlam, Government of Madhya Pradesh. Retrieved 14 August 2020.
- ↑ SakhiJewellers (23 October 2021). "Reason Behind Ratlam Gold Jewelry's Fame - Sakhi Jewellers" (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ (ਅਮਰੀਕੀ)). Retrieved 23 December 2021.
- ↑ Indore, India Weather (closest to Ratlam), weatherbase.com, 15 March 2012.
- ↑ "Station: Ratlam Climatological Table 1981–2010" (PDF). Climatological Normals 1981–2010. India Meteorological Department. January 2015. pp. 661–662. Archived from the original (PDF) on 5 February 2020. Retrieved 28 December 2020.
- ↑ "Extremes of Temperature & Rainfall for Indian Stations (Up to 2012)" (PDF). India Meteorological Department. December 2016. p. M128. Archived from the original (PDF) on 5 February 2020. Retrieved 28 December 2020.
- ↑ "Table C-01 Population by Religion: Uttar Pradesh". censusindia.gov.in. Registrar General and Census Commissioner of India. 2011.
- ↑ "Ratlam District Population, Madhya Pradesh, List of Tehsils in Ratlam". Censusindia2011.com (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ (ਅਮਰੀਕੀ)). Retrieved 2022-08-10.
- ↑ "Tourist Places | District Ratlam, Government of Madhya Pradesh | India".
- ↑ "Ratlam Junction".
- ↑ "Clean Train Station".
- ↑ Jab We Met
- ↑ "Shri Jain Shwetamber Nageshwar Parshwanath Tirth". Archived from the original on 20 June 2011.