ਲੋਪ ਨੁਰ ਝੀਲ

ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ, ਇੱਕ ਅਜ਼ਾਦ ਗਿਆਨਕੋਸ਼ ਤੋਂ
ਲੋਪ ਨੁਰ ਝੀਲ
Satellite picture of the Basin of the former sea of Lop Nur; the concentric shorelines of the vanished lake are visible.
Lua error in ਮੌਡਿਊਲ:Location_map at line 522: Unable to find the specified location map definition: "Module:Location map/data/China Xinjiang" does not exist.
ਚੀਨੀ ਨਾਮ
ਰਿਵਾਇਤੀ ਚੀਨੀ羅布泊
ਸਰਲ ਚੀਨੀ罗布泊
Alternative Chinese name
ਰਿਵਾਇਤੀ ਚੀਨੀ羅布淖爾
ਸਰਲ ਚੀਨੀ罗布淖尔
Uyghur name
Uyghurلوپنۇر‎

ਲੋਪ ਨੁਰ ਜਾਂ ਲੋਪ ਨੋਰ (ਇੱਕ ਮੰਗੋਲੀਆਈ ਨਾਮ ਤੋਂ ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ "ਲੋਪ ਝੀਲ", ਜਿੱਥੇ "ਲੋਪ" ਅਗਿਆਤ ਮੂਲ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨਾਮ ਹੈ[1] ) ਇੱਕ ਪੁਰਾਣੀ ਲੂਣ ਝੀਲ ਹੈ, ਜੋ ਹੁਣ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸੁੱਕ ਗਈ ਹੈ, ਜੋ ਤਾਰਿਮ ਬੇਸਿਨ ਦੇ ਪੂਰਬੀ ਕਿਨਾਰੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ।, ਸ਼ਿਨਜਿਆਂਗ (ਸ਼ਿਨਜਿਆਂਗ ਉਇਗੁਰ ਆਟੋਨੋਮਸ ਰੀਜਨ) ਦੇ ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਤਕਲਾਮਾਕਾਨ ਅਤੇ ਕੁਮਟਾਗ ਰੇਗਿਸਤਾਨ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ। ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕੀ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਝੀਲ ਲੋਪ ਨੁਰ ਕਸਬੇ ਵਿੱਚ ਹੈ ( Chinese: 罗布泊镇; pinyin: Luóbùpō zhèn ), ਜਿਸ ਨੂੰ ਰੁਓਕਿਯਾਂਗ ਕਾਉਂਟੀ ਦੇ ਲੁਓਜ਼ੋਂਗ (罗中; Luózhōng ) ਵਜੋਂ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ ਬੇਇੰਗੋਲਿਨ ਮੰਗੋਲ ਆਟੋਨੋਮਸ ਪ੍ਰੀਫੈਕਚਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ।

ਝੀਲ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਤਾਰਿਮ ਨਦੀ ਅਤੇ ਸ਼ੂਲੇ ਨਦੀ ਖਾਲੀ ਹੈ, ਇਤਿਹਾਸਕ ਪੋਸਟ-ਗਲੇਸ਼ੀਅਰ ਤਾਰਿਮ ਝੀਲ ਦਾ ਆਖਰੀ ਬਚਿਆ ਹੋਇਆ ਹਿੱਸਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਵਾਰ 10,000 ਵਰਗ ਕਿਲੋਮੀਟਰ (3,900 ਵਰਗ ਮੀਲ) ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਵਰ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਤਾਰਿਮ ਬੇਸਿਨ ਵਿੱਚ। ਲੋਪ ਨੁਰ ਹਾਈਡ੍ਰੋਲੋਜੀਕਲੀ ਐਂਡੋਰਹੀਕ ਹੈ - ਇਹ ਲੈਂਡਬਾਊਂਡ ਹੈ ਅਤੇ ਕੋਈ ਆਊਟਲੈਟ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਝੀਲ 3,100 ਵਰਗ ਕਿਲੋਮੀਟਰ (1,200 ਵਰਗ ਮੀਲ) 1928 ਵਿੱਚ, ਪਰ ਡੈਮਾਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਕਾਰਨ ਸੁੱਕ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਝੀਲ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੇ ਭੋਜਨ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨੂੰ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਸਿਰਫ ਛੋਟੀਆਂ ਮੌਸਮੀ ਝੀਲਾਂ ਅਤੇ ਦਲਦਲ ਬਣ ਸਕਦੇ ਹਨ।

ਲੋਪ ਨੁਰ ਦੇ ਉੱਤਰ ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਇੱਕ ਖੇਤਰ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਪਰੀਖਣ ਸਾਈਟ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਹੈ,[2] ਅਤੇ 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਸਾਈਟ 'ਤੇ ਪੋਟਾਸ਼ ਦੀ ਖੋਜ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਇਹ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਮਾਈਨਿੰਗ ਕਾਰਜ ਦਾ ਸਥਾਨ ਵੀ ਹੈ। ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਫੌਜੀ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਕੁਝ ਪ੍ਰਤਿਬੰਧਿਤ ਖੇਤਰ ਹਨ, ਜੋ ਜਨਤਾ ਲਈ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਨਹੀਂ ਹਨ।[3]

ਇਤਿਹਾਸ[ਸੋਧੋ]

ਫੋਲਕੇ ਬਰਗਮੈਨ ਵੱਲੋਂ ਲੋਪ ਨੁਰ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ, 1935। ਕਾਰਾ-ਕੋਸ਼ੁਨ ਜਿੱਥੇ 1867 ਵਿੱਚ ਟਰਮੀਨਲ ਝੀਲ ਲੱਭੀ ਗਈ ਸੀ, ਲੋਪ ਨੁਰ ਦੇ ਦੱਖਣ-ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਨਕਸ਼ਾ ਖਿੱਚੇ ਜਾਣ ਤੱਕ ਝੀਲ ਵਾਪਸ ਲੋਪ ਨੁਰ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਤਾਈਤੇਮਾ ਝੀਲ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਆਵਾਜਾਈ ਝੀਲ ਸੀ ਅਤੇ ਕਾਰਾ-ਕੋਸ਼ੁਨ ਦੇ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਸੀ।

ਲਗਭਗ 1800 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 9ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ ਝੀਲ ਨੇ ਇੱਕ ਸੰਪੰਨ ਟੋਚਰੀਅਨ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਸੀ । ਪੁਰਾਤੱਤਵ-ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਿਨਾਰੇ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਬਸਤੀਆਂ ਦੇ ਦੱਬੇ ਹੋਏ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਕਈ ਤਰੀਮ ਮਮੀ ਵੀ ਲੱਭੇ ਹਨ। ਤਰੀਮ ਨਦੀ ਅਤੇ ਲੋਪ ਨੁਰ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਜਲ ਸਰੋਤਾਂ ਨੇ ਦੂਜੀ ਸਦੀ ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਤੋਂ ਲੂਲਾਨ ਦੇ ਰਾਜ ਦਾ ਪਾਲਣ ਪੋਸ਼ਣ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਸਿਲਕ ਰੋਡ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਭਿਅਤਾ ਹੈ, ਜੋ ਝੀਲ ਨਾਲ ਭਰੇ ਬੇਸਿਨ ਨੂੰ ਛੱਡਦੀ ਸੀ। 55 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਲੂਲਾਨ ਚੀਨੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਇੱਕ ਗਾਹਕ ਰਾਜ ਬਣ ਗਿਆ, ਜਿਸਦਾ ਨਾਮ ਬਦਲ ਕੇ ਸ਼ਾਨਸ਼ਾਨ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਫੈਕਸੀਅਨ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ (395-414) ਨੂੰ ਜਾਂਦੇ ਹੋਏ ਲੋਪ ਰੇਗਿਸਤਾਨ ਦੇ ਰਸਤੇ ਗਿਆ,[4] ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚੀਨੀ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਆਏ। ਮਾਰਕੋ ਪੋਲੋ ਆਪਣੀ ਯਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਲੋਪ ਰੇਗਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚੋਂ ਦੀ ਲੰਘਿਆ।[5] 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਅਤੇ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ, ਖੋਜੀ ਫਰਡੀਨੈਂਡ ਵਾਨ ਰਿਚਥੋਫੇਨ, ਨਿਕੋਲਾਈ ਪ੍ਰਜ਼ੇਵਲਸਕੀ, ਸਵੈਨ ਹੇਡਿਨ ਅਤੇ ਔਰੇਲ ਸਟੀਨ ਨੇ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਵੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ ਕਿ ਸਵੀਡਿਸ਼ ਸਿਪਾਹੀ ਜੋਹਾਨ ਗੁਸਤਾਫ ਰੇਨਾਟ ਨੇ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਹ ਅਠਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਜ਼ੁੰਗਰਾਂ ਨੂੰ ਖੇਤਰ ਦੇ ਨਕਸ਼ੇ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।[6]

ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਚੀਨੀ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਝੀਲ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨਾਮ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ।[7] ਸ਼ੀਜੀ ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ ਯਾਨ ਜ਼ੇ (鹽澤, ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਾਲਟ ਮਾਰਸ਼) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਜੋ ਇਸਦੇ ਖਾਰੇ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਲੂਲਾਨ ਰਾਜ ਸਥਿਤ ਸੀ।[8] ਹਾਂਸ਼ੂ ਵਿੱਚ ਪੁਚਾਂਗ ਹੈ (蒲昌海, ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਭਰਪੂਰ ਰੀਡ ਦਾ ਸਾਗਰ) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਮੁਢਲੇ ਲਿਖਤਾਂ ਨੇ ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਾ ਵੀ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਗਲਤੀ ਨਾਲ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਹ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਝੀਲ ਨਦੀ ਦੇ ਸਰੋਤ ਵਜੋਂ ਇੱਕ ਭੂਮੀਗਤ ਚੈਨਲ ਰਾਹੀਂ ਜਿਸ਼ੀ ਵਿਖੇ ਪੀਲੀ ਨਦੀ ਨਾਲ ਜੁੜਦੀ ਹੈ।[9]


20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਰੰਭ ਵਿੱਚ ਤਰੀਮ ਨਦੀ ਦੇ ਆਪਣਾ ਰਾਹ ਬਦਲਣ ਕਾਰਨ ਇਸ ਝੀਲ ਨੂੰ "ਭਟਕਣ ਵਾਲੀ ਝੀਲ" ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਸਦੀ ਟਰਮੀਨਲ ਝੀਲ ਨੇ ਲੋਪ ਨੁਰ ਸੁੱਕੇ ਬੇਸਿਨ, ਕਾਰਾ-ਕੋਸ਼ੁਨ ਸੁੱਕੇ ਬੇਸਿਨ ਅਤੇ ਤਾਇਤੇਮਾ ਝੀਲ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਆਪਣਾ ਸਥਾਨ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਬੇਸਿਨ[10] ਟਰਮੀਨਲ ਝੀਲ ਦੀ ਇਸ ਤਬਦੀਲੀ ਨੇ ਲੋਪ ਨੁਰ ਦੀ ਸਹੀ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਖੋਜਕਰਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਭੰਬਲਭੂਸਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ। ਕਿੰਗ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੇ ਸ਼ਾਹੀ ਨਕਸ਼ਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲੋਪ ਨੁਰ ਨੂੰ ਮੌਜੂਦਾ ਲੋਪ ਨੁਰ ਸੁੱਕੇ ਬੇਸਿਨ ਦੇ ਸਮਾਨ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਰੂਸੀ ਭੂਗੋਲਕਾਰ ਨਿਕੋਲੇ ਪ੍ਰਜ਼ੇਵਲਸਕੀ ਨੇ ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ 1867 ਵਿੱਚ ਕਾਰਾ-ਕੋਸ਼ੁਨ ਵਿਖੇ ਟਰਮੀਨਲ ਝੀਲ ਲੱਭੀ। ਸਵੈਨ ਹੇਡਿਨ ਨੇ 1900-1901 ਵਿੱਚ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਤਾਰਿਮ ਨਦੀ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ 'ਤੇ ਆਪਣੀ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਆਪਣਾ ਰਾਹ ਬਦਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਟਰਮੀਨਲ ਝੀਲ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਨਦੀ ਦੇ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਲੋਪ ਨੁਰ ਸੁੱਕ ਗਿਆ ਸੀ, ਨੂੰ ਵੀ ਹੇਡਿਨ ਦੁਆਰਾ ਲੂਲਾਨ ਵਰਗੀਆਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਬਸਤੀਆਂ ਦੇ ਨਾਸ਼ ਹੋਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।[11]

17 ਜੂਨ 1980 ਨੂੰ, ਚੀਨੀ ਵਿਗਿਆਨੀ ਪੇਂਗ ਜਿਆਮੂ ਪਾਣੀ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ ਲੋਪ ਨੁਰ ਵਿੱਚ ਸੈਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਗਾਇਬ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ, ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਲਾਪਤਾ ਹੋਣਾ ਇੱਕ ਰਹੱਸ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। 3 ਜੂਨ 1996 ਨੂੰ, ਲੋਪ ਨੁਰ ਦੇ ਪਾਰ ਤੁਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਚੀਨੀ ਖੋਜੀ ਯੂ ਚੁਨਸ਼ੁਨ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।[12]


ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਹਥਿਆਰ ਟੈਸਟ ਬੇਸ[ਸੋਧੋ]

1964 ਵਿੱਚ ਲੋਪ ਨੁਰ ਵਿਖੇ ਪਹਿਲੇ ਚੀਨੀ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਹਥਿਆਰ ਪਰੀਖਣ, ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ 596 ਦਾ ਮਸ਼ਰੂਮ ਕਲਾਉਡ।

ਚੀਨ ਨੇ ਮਲਾਨ (马兰 ਵਿਖੇ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਦੇ ਨਾਲ, ਸਾਈਟ ਦੀ ਚੋਣ ਵਿੱਚ ਸੋਵੀਅਤ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ 16 ਅਕਤੂਬਰ 1959 ਨੂੰ ਲੋਪ ਨੁਰ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਟੈਸਟ ਬੇਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। , Mǎlán ), ਲਗਭਗ 125 kilometres (78 mi) ਕਿੰਗਗੀਰ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮ ਵੱਲ।[2] ਪਹਿਲਾ ਚੀਨੀ ਪਰਮਾਣੂ ਬੰਬ ਪ੍ਰੀਖਣ, ਜਿਸ ਦਾ ਕੋਡਨੇਮ " ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ 596 " ਸੀ, 16 ਅਕਤੂਬਰ 1964 ਨੂੰ ਲੋਪ ਨੁਰ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਚੀਨ ਨੇ 17 ਜੂਨ 1967 ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਪਹਿਲਾ ਹਾਈਡ੍ਰੋਜਨ ਬੰਬ ਧਮਾਕਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। 1996 ਤੱਕ, 45 ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਪ੍ਰੀਖਣ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਹ ਪਰਮਾਣੂ ਪ੍ਰੀਖਣ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਟਾਵਰਾਂ ਤੋਂ ਬੰਬ ਸੁੱਟ ਕੇ, ਮਿਜ਼ਾਈਲਾਂ ਲਾਂਚ ਕਰਕੇ, ਭੂਮੀਗਤ ਅਤੇ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਹਥਿਆਰਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸਫੋਟ ਕਰਕੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ।[13]

2009 ਵਿੱਚ, "ਸ਼ੈਤਾਨ ਦੇ ਚਾਲ" ਵਜੋਂ ਟੈਸਟਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਲਈ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਇੱਕ ਜਾਪਾਨੀ ਵਿਗਿਆਨੀ, ਜੂਨ ਤਕਾਡਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੰਪਿਊਟਰ ਸਿਮੂਲੇਸ਼ਨ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੇ, ਜੋ ਸੁਝਾਅ ਦਿੰਦਾ ਹੈ - ਸੋਵੀਅਤ ਪ੍ਰੀਖਣਾਂ ਤੋਂ ਹੋਈਆਂ ਮੌਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ - ਕਿ ਚੀਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਤੋਂ 190,000 ਲੋਕ ਮਰ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਇੱਕ ਜਲਾਵਤਨ ਪੱਖੀ-ਉਇਗਰ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਕਾਰਕੁਨ, ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸ਼ਿਨਜਿਆਂਗ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਕੈਂਸਰ ਦੀ ਦਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਔਸਤ ਨਾਲੋਂ 30 ਤੋਂ 35% ਵੱਧ ਹੈ।[14] 29 ਜੁਲਾਈ 1996 ਨੂੰ, ਚੀਨ ਨੇ ਲੋਪ ਨੁਰ ਵਿਖੇ ਆਪਣਾ 45ਵਾਂ ਅਤੇ ਅੰਤਮ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਪ੍ਰੀਖਣ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਪ੍ਰੀਖਣ 'ਤੇ ਰਸਮੀ ਰੋਕ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਹੋਰ ਸਬਕ੍ਰਿਟੀਕਲ ਟੈਸਟਾਂ ਦਾ ਸ਼ੱਕ ਸੀ।[15] 2012 ਵਿੱਚ, ਚੀਨ ਨੇ ਲਾਲ ਸੈਰ ਸਪਾਟਾ ਸਾਈਟ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਲੋਪ ਨੁਰ ਵਿੱਚ ਮਲਾਨ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਅਧਾਰ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਲਈ US $1 ਮਿਲੀਅਨ ਖਰਚਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ।[16]

ਆਵਾਜਾਈ[ਸੋਧੋ]

ਹਾਮੀ ਤੋਂ ਲੋਪ ਨੁਰ (ਸ਼ਿਨਜਿਆਂਗ ਪ੍ਰੋਵਿੰਸ਼ੀਅਲ ਹਾਈਵੇਅ 235) ਇੱਕ ਹਾਈਵੇਅ ਜੋ 2006 ਵਿੱਚ ਪੂਰਾ ਹੋਇਆ ਸੀ[17]

ਹਾਮੀ-ਲੋਪ ਨੁਰ ਰੇਲਵੇ, ਜੋ 374.83 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (232.91 ਮੀਲ) ਚਲਦੀ ਹੈ ਉੱਤਰ ਤੋਂ ਹਾਮੀ, ਇਸੇ ਰੂਟ ਦੇ ਨਾਲ, ਨਵੰਬਰ 2012 ਵਿੱਚ ਮਾਲ ਢੁਆਈ ਲਈ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਗਿਆ। ਰੇਲਵੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਝੀਲ ਤੋਂ ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ-ਅਮੀਰ ਲੂਣ ਨੂੰ ਲੈਂਜ਼ੂ-ਸ਼ਿਨਜਿਆਂਗ ਰੇਲਵੇ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।[17]

ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਸਥਾਨ[ਸੋਧੋ]

ਦੂਜੀ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਬੀਸੀਈ ਤੋਂ ਮਾਸਕ

ਜਦੋਂ ਕੁਝ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਬਰਾਂ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਤਾਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਮਮੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਕਬਰਾਂ ਦੇ ਸਮਾਨ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਸਾਈਟਾਂ ਇੰਡੋ ਯੂਰਪੀਅਨ ਮੂਲ ਦੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ।

ਲੂਲਾਨ[ਸੋਧੋ]

ਲੂਲਾਨ ਜਾਂ ਕ੍ਰੋਰਾਨ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਰਾਜ ਸੀ ਜੋ ਲੋਪ ਰੇਗਿਸਤਾਨ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਕਿਨਾਰੇ 'ਤੇ 2ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਓਏਸਿਸ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਅਧਾਰਤ ਸੀ।[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ] ਪਹਿਲੀ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਚੀਨੀਆਂ ਦੇ ਰਾਜ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸਦਾ ਨਾਮ ਬਦਲ ਕੇ ਸ਼ਾਨਸ਼ਾਨ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਸੱਤਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਸਥਾਨ ਦੀ ਖੋਜ 1899 ਵਿੱਚ ਸਵੈਨ ਹੇਡਿਨ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ ਕੁਝ ਘਰਾਂ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਲੱਕੜ ਦੀ ਖਰੋਸਥੀ ਗੋਲੀ ਅਤੇ ਜਿਨ ਰਾਜਵੰਸ਼ (266-420) ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਨੀ ਹੱਥ-ਲਿਖਤਾਂ ਲੱਭੀਆਂ।[11] ਔਰੇਲ ਸਟੀਨ ਨੇ ਵੀ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਥਾਂ 'ਤੇ ਖੁਦਾਈ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਚੀਨੀ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੇ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖੀਰਲੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਟੋਵਨ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢੇ 'ਤੇ ਕਬਰਸਤਾਨ ਵਾਲੀ ਥਾਂ 'ਤੇ ਬਿਊਟੀ ਆਫ਼ ਲੂਲਾਨ ਨਾਮ ਦੀ ਇੱਕ ਮਮੀ ਮਿਲੀ।

ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਚੀਨੀ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਝੀਲ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨਾਮ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ।[7] ਸ਼ੀਜੀ ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ ਯਾਨ ਜ਼ੇ (鹽澤, ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਾਲਟ ਮਾਰਸ਼) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਜੋ ਇਸਦੇ ਖਾਰੇ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਲੂਲਾਨ ਰਾਜ ਸਥਿਤ ਸੀ।

ਸ਼ਾਓਹੇ ਕਬਰਸਤਾਨ[ਸੋਧੋ]

ਸ਼ਾਓਹੇ ਕਬਰਸਤਾਨ ਲੋਪ ਨੁਰ ਦੇ ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਹ ਕਾਂਸੀ ਯੁੱਗ ਦੀ ਦਫ਼ਨਾਉਣ ਵਾਲੀ ਜਗ੍ਹਾ ਇੱਕ ਆਇਤਾਕਾਰ ਰੇਤ ਦਾ ਟਿੱਬਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੋਂ ਤੀਹ ਤੋਂ ਵੱਧ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਮਮੀ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਪੂਰੇ ਜ਼ੀਓਹੇ ਕਬਰਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 330 ਕਬਰਾਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲਗਭਗ 160 ਕਬਰਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।[18]

ਇੱਕ ਸਥਾਨਕ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਨੇ 1934 ਵਿੱਚ ਸਵੀਡਿਸ਼ ਖੋਜੀ ਅਤੇ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਵਿਗਿਆਨੀ ਫੋਲਕੇ ਬਰਗਮੈਨ ਨੂੰ ਸਾਈਟ ਲਈ ਮਾਰਗਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ। ਸ਼ਿਨਜਿਆਂਗ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ ਅਤੇ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਸੰਸਥਾ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਖੁਦਾਈ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਅਕਤੂਬਰ 2003 ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ। 2002 ਦੇ ਅੰਤ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਕੁੱਲ 167 ਮਕਬਰੇ ਪੁੱਟੇ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਖੁਦਾਈ ਵਿੱਚ ਪਰਤਾਂ ਵਿੱਚ ਬਣੇ ਸੈਂਕੜੇ ਛੋਟੇ ਕਬਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਹੋਰ ਕੀਮਤੀ ਵਸਤੂਆਂ ਦਾ ਖੁਲਾਸਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। 2006 ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਕੀਮਤੀ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਖੋਜ ਦਾ ਪਰਦਾਫਾਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ: ਇੱਕ ਕਿਸ਼ਤੀ ਦੇ ਆਕਾਰ ਦਾ ਤਾਬੂਤ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜਵਾਨ ਔਰਤ ਦੀ ਮਮੀ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਲਾਸ਼ ਸੀ।[19]

ਕਵਾਰੀਗੁਲ[ਸੋਧੋ]

1979 ਵਿੱਚ, ਟਾਰਿਮ ਮਮੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਕਵਾਰੀਗੁਲ (ਗੁਮਗੂ) ਵਿਖੇ ਦਫ਼ਨਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਲੱਭੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਜੋ ਕਿ ਲੋਪ ਨੁਰ ਦੇ ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਕੋਂਚੀ (ਕੋਂਗਕੇ) ਨਦੀ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। 2100 ਤੋਂ 1500 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਤੱਕ ਦੀਆਂ 42 ਕਬਰਾਂ ਮਿਲੀਆਂ ਹਨ। ਸਾਈਟ 'ਤੇ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਕਬਰੇ ਸਨ, ਜੋ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਨ। ਦਫ਼ਨਾਉਣ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕਿਸਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਫਟ ਪਿੱਟ ਕਬਰਾਂ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਦੇ ਪੂਰਬ ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਨੂੰ ਚਿੰਨ੍ਹਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਦੋਵੇਂ ਸਿਰੇ ਉੱਤੇ ਖੰਭੇ ਸਨ। ਲਾਸ਼ਾਂ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਪਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਮੂੰਹ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ, ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਉੱਨ ਦੀ ਬੁਣਾਈ ਵਿੱਚ ਲਪੇਟੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਟੋਪੀਆਂ ਪਹਿਨੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਟੋਕਰੀਆਂ, ਕਣਕ ਦੇ ਦਾਣੇ, ਪਸ਼ੂਆਂ ਅਤੇ ਭੇਡਾਂ/ਬੱਕਰੀ ਦੇ ਸਿੰਗ, ਪੰਛੀਆਂ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਦੇ ਹਾਰ ਅਤੇ ਬਰੇਸਲੇਟ, ਨੈਫ੍ਰਾਈਟ ਮਣਕੇ, ਅਤੇ ਤਾਂਬੇ (ਜਾਂ ਕਾਂਸੀ) ਦੇ ਟੁਕੜੇ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਕੋਈ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਭਾਂਡੇ ਨਹੀਂ ਲੱਭੇ ਗਏ ਸਨ।

ਦੂਜੀ ਕਿਸਮ ਦੇ ਦਫ਼ਨਾਉਣ ਵਿੱਚ, ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ, ਸ਼ਾਫਟ ਪਿੱਟ ਕਬਰਾਂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਜੋ ਕਿ ਖੰਭਿਆਂ ਦੇ ਸੱਤ ਕੇਂਦਰਿਤ ਚੱਕਰਾਂ ਨਾਲ ਘਿਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਛੇ ਮਰਦ ਕਬਰਾਂ ਮਿਲੀਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਿੱਠ ਉੱਤੇ ਵਧਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਮੂੰਹ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਿੱਤਲ, ਜਾਂ ਕਾਂਸੀ ਦੇ ਕੁਝ ਨਿਸ਼ਾਨਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ, ਕੁਝ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਮਿਲੀਆਂ ਸਨ।[20]

ਮੀਰਾਂ[ਸੋਧੋ]

ਮੀਰਾਂ ਲੋਪ ਨੁਰ ਦੇ ਦੱਖਣ-ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਬੋਧੀ ਮੱਠਾਂ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਅਤੇ ਕੰਧ-ਚਿੱਤਰਾਂ ਅਤੇ ਮੂਰਤੀਆਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਤੋਂ ਕਲਾਤਮਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਿਖਾਏ ਸਨ, ਕੁਝ ਰੋਮ ਤੱਕ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਹੋਏ।

ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ[ਸੋਧੋ]

ਹਵਾਲੇ[ਸੋਧੋ]

  1. ↑ Barber, Elizabeth (2000). The Mummies of Urümchi. W. W. Norton & Company. p. 125. Two groups have laid claim to nor, the second half of Lop Nor. Nor is Mongol for 'lake' and occurs as part of many lake names in Xinjiang and other parts of Central Asia, while nur is Uyghur for 'bright' (as in the white of the salt flats). Mongol probably wins this one. But lop is opaque in both languages and in Chinese too, a fact suggesting that the name goes back to a time before Turks, Mongols, or Chinese had entered the territory.
  2. ↑ 2.0 2.1 "Lop Nor Nuclear Weapons Test Base". nti. Retrieved 2007-08-03.
  3. ↑ 三问哈罗铁路. Sina Weibo. 《新疆哈密广播电视报》. 2012-12-06.
  4. ↑ Fa-hsien; Legge, James (1886). A record of Buddhistic kingdoms; being an account by the Chinese monk Fâ-Hien of his travels in India and Ceylon, A.D. 399-414, in search of the Buddhist books of discipline. Translated and annotated with a Corean recension of the Chinese text. Robarts – University of Toronto. Oxford Clarendon Press.
  5. ↑ Dent, J. M. (1908), "Chapter 36: Of the Town of Lop Of the Desert in its Vicinity – And of the strange Noises heard by those who pass over the latter", The travels of Marco Polo the Venetian, pp. 99–101
  6. ↑ Strindberg, August. "En svensk karta över Lop-nor och Tarimbäckenet" (in ਸਵੀਡਿਸ਼). Archived from the original on 2007-09-28. Retrieved 2007-08-16.
  7. ↑ 7.0 7.1 Zizhi Tongjian Original text: 蒲昌海，一名泑澤，亦名鹽澤，亦名輔日海，亦名穿蘭，亦名臨海，在沙州西南。Translation; Puchang Hai, another name is You Ze, also called Yan ze, Furi Hai, Chuan Lan, and Lin Hai. It is located to the south-west of Shazhou (Dunhuang).
  8. ↑ Shiji Original text: 而樓蘭、姑師邑有城郭，臨鹽澤。Translation: The cities of Loulan and Gushi have walls; they lie near to Yan Ze.
  9. ↑ Hanshu Original text: 蒲昌海，一名鹽澤者也，去玉門、陽關三百餘里，廣袤三四百里。其水亭居，冬夏不增減，皆以為潛行地下，南出於積石，為中國河雲. Translation: Puchang Hai, also named Yan Ze, lies over 300 li from the Yumen and Yangguan Pass, and is 300 to 400 li in length and breadth. Its waters are stagnant, and do not increase or decrease during the winter or summer. It is generally believed that the water flows hidden underground, emerges south at Jishi, and becomes the Chinese River (meaning Yellow River).
  10. ↑ Zhao Songqiao and Xia Xuncheng (1984). "Evolution of the Lop Desert and the Lop Nor". The Geographical Journal. 150 (3): 311–321. doi:10.2307/634326. JSTOR 634326.
  11. ↑ 11.0 11.1 Makiko Onishi and Asanobu Kitamoto. "Hedin, the Man Who Solved the Mystery of the Wandering Lake: Lop Nor and Lou-lan". Digital Silk Road.
  12. ↑ "Found Dead – Yu Chunshun, 48, Intrepid Chinese explorer". asiaweek.com. Archived from the original on 2007-09-27. Retrieved 2007-09-18.
  13. ↑ Burrows, Andrew S.; Fieldhouse, Richard (1993). Nuclear Weapons Databook. Boulder: Westview Press. p. 380.
  14. ↑ Zeeya Merali (July 8, 2009). "Did China's Nuclear Tests Kill Thousands and Doom Future Generations?". Scientific American. Retrieved 27 October 2012.
  15. ↑ Jeffrey Lewis (April 3, 2009). "Subcritical Testing at Lop Nor". Arms Control Wonk. Archived from the original on October 31, 2012. Retrieved October 31, 2012.
  16. ↑ "China to open ex-atomic site to tourists". Beijing: United Press International. 2012-10-17. Retrieved 2012-10-27.
  17. ↑ 17.0 17.1 China starts building railway into "sea of death" Archived 2012-02-29 at the Wayback Machine., gov.cn, Thursday, 4 March 2010
  18. ↑ "Burial Site from the Bronze Age, Lop Nur, Xinjiang". www.china.org.cn. Retrieved 2007-09-18.
  19. ↑ "Silk Road Documentary Unearths Latest Findings". china.org.cn. Retrieved 2007-09-18.
  20. ↑ Kwang-tzuu Chen and Fredrik T. Hiebert (1995). "The Late Prehistory of Xinjiang in Relation to Its Neighbors". Journal of World Prehistory 9 (2): 243–300.

ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ[ਸੋਧੋ]

"https://pa.wikipedia.org/w/index.php?title=ਲੋਪ_ਨੁਰ_ਝੀਲ&oldid=693345" ਤੋਂ ਲਿਆ