ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਨਾਰਾਇਣ ਭਾਤਖੰਡੇ
ਪੰਡਿਤ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਨਰਾਇਣ ਭਾਤਖੰਡੇ (10 ਅਗਸਤ 1860–19 ਸਤੰਬਰ 1936) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤ-ਵਿਗਿਆਨੀ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਉੱਤੇ ਪਹਿਲਾ ਆਧੁਨਿਕ ਗ੍ਰੰਥ ਲਿਖਿਆ ਸੀ, ਇੱਕ ਕਲਾ ਜੋ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਮੌਖਿਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਿਆਂ ਦੌਰਾਨ, ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਕਈ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਆਈਆਂ ਸਨ, ਜੋ ਕਿ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਰਾਗ ਵਿਆਕਰਣ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਸੀ।
ਰਾਗਾਂ ਨੂੰ ਰਾਗ (ਪੁਰਸ਼), ਰਾਗਿਨੀ (ਔਰਤ), ਅਤੇ ਪੁੱਤਰ (ਬੱਚੇ) ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਭਾਤਖੰਡੇ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਵਰਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਥਾਟ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਮੁੜ ਵਰਗੀਕ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਕਈ ਰਾਗ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਵਰਣਨ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਉਸ ਨੇ ਰਾਗਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਸੌਖੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਕਈ ਬੰਦਿਸ਼ਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਜੋ ਰਾਗਾਂ ਦੀ ਵਿਆਕਰਣ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ।
ਸ਼ੁਰੁਆਤੀ ਜੀਵਨ
[ਸੋਧੋ]ਪੰਡਿਤ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਨਰਾਇਣ ਭਾਤਖੰਡੇ ਦਾ ਜਨਮ 10 ਅਗਸਤ 1860 ਨੂੰ ਵਾਲਕੇਸ਼ਵਰ, ਬੰਬਈ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਜੋ ਕਿ ਖੁਦ ਇੱਕ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਅਮੀਰ ਵਪਾਰੀ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਲਿਆ ਕਿ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਨਰਾਇਣ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਭੈਣ-ਭਰਾ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ। ਪੰਦਰਾਂ ਸਾਲ ਦੇ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਭਾਤਖੰਡੇ ਸਿਤਾਰ ਦਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਪਾਠਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜੋ ਸੰਗੀਤ ਸਿਧਾਂਤ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਨ।
ਉਹਨਾਂ ਨੇ 1885 ਵਿੱਚ ਪੁਣੇ ਦੇ ਡੇਕਨ ਕਾਲਜ ਤੋਂ ਬੀਏ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ। 1887 ਵਿੱਚ, ਭਾਤਖੰਡੇ ਨੇ ਬੰਬੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਐਲਫਿੰਸਟਨ ਕਾਲਜ ਤੋਂ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿੱਚ ਡਿਗਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਅਪਰਾਧਿਕ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਕਰੀਅਰ ਬਣਾਇਆ।
1884 ਵਿੱਚ, ਭਾਤਖੰਡੇ ਬੰਬਈ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੰਗੀਤ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਸੁਸਾਇਟੀ, ਗਯਾਨ ਉਤੇਜਕ ਮੰਡਲੀ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣ ਗਏ, ਜਿਸਨੇ ਸੰਗੀਤ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਅਧਿਆਪਨ ਦੇ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਾਲ ਕੀਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਛੇ ਸਾਲ ਉਸ ਮੰਡਲੀ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਿਆ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਓਜੀਬੂਆ ਬੇਲਬਾਗਕਰ ਅਤੇ ਉਸਤਾਦ ਅਲੀ ਹੁਸੈਨ ਵਰਗੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਖਿਆਲ ਅਤੇ ਧਰੁਪਦ ਦੋਵਾਂ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਸਿੱਖੀਆਂ। ਸਾਲ 1900 ਵਿੱਚਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਪਤਨੀ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋਈ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਸੰਗੀਤ ਭਾਤਖੰਡੇ ਲਈ ਇੱਕ ਆਰਾਮਦਾਇਕ ਕੰਮ-ਧੰਧਾ ਸੀ, ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ, 1903 ਵਿੱਚ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਧੀ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਕਾਨੂੰਨ ਅਭਿਆਸ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਪੂਰਾ ਧਿਆਨ ਸੰਗੀਤ ਵੱਲ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਕੈਰੀਅਰ
[ਸੋਧੋ]ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਖੋਜ
[ਸੋਧੋ]ਭਾਤਖੰਡੇ ਨੇ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ, ਉਸਤਾਦਾਂ ਅਤੇ ਪੰਡਤਾਂ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਨਾਟਯ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਰਤਨਾਕਰ ਵਰਗੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ।
ਅਪਣੀ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਅਪਣੀ ਧੀ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਭਾਤਖੰਡੇ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਾਨੂੰਨੀ ਅਭਿਆਸ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਬਾਕੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਵਿਵਸਥਿਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ 'ਤੇ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਇੱਕ ਤਾਲਮੇਲ ਸਿਧਾਂਤ ਅਤੇ ਅਭਿਆਸ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਯਾਤਰਾ ਦੌਰਾਨ,ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਬੜੌਦਾ, ਗਵਾਲੀਅਰ ਅਤੇ ਰਾਮਪੁਰ ਦੀਆਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਂ ਬਿਤਾਇਆ। ਰਾਮਪੁਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵੀਣਾ ਵਾਦਕ ਉਸਤਾਦ ਵਜ਼ੀਰ ਖਾਨ, ਜੋ ਮੀਆਂ ਤਾਨਸੇਨ ਦੇ ਵੰਸ਼ਜ ਦਾ ਚੇਲਾ ਸੀ,ਨੂੰ ਵੀ ਮਿਲੇ।
ਭਾਤਖੰਡੇ ਨੇ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ, 1904 ਵਿੱਚ ਮਦਰਾਸ (ਹੁਣ ਚੇਨਈ) ਪਹੁੰਚੇ। ਸਥਾਨਕ ਸੰਪਰਕਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਉਹ ਕਾਰਨਾਟਿਕੀ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਹੋਏ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਮਦਰਾਸ ਵਿੱਚ ਤਿਰੂਵੋਤਰੀਯੁਰ ਤਿਆਗਯਾਰ ਅਤੇ ਤਾਚੂਰ ਸਿੰਗਾਰਾਚਾਰੀਆ, ਰਾਮਨਾਥਪੁਰਮ ਵਿੱਚ ਪੁਚੀ ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸ ਆਇੰਗਰ ਅਤੇ ਏਟਾਯਾਪੁਰਮ ਵਿੱਚ ਸੁਬਾਰਾਮਾ ਦੀਕਸ਼ਿਤਰ ਵਰਗੇ ਦਿੱਗਜਾਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ ਪਰ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਰੁਕਾਵਟ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਗੱਲਬਾਤ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਉਮੀਦ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ ਫਲਦਾਇਕ ਬਣਾਇਆ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਇੱਕ ਰਸਾਲੇ ਦੇ ਨੋਟਸ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਕੀ ਸੰਗੀਤ ਯਾਤਰਾ (ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਸੰਗੀਤ ਯਾਤਰਾ) ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। [1]
ਹਾਲਾਂਕਿ ਕਾਰਨਾਟਿਕੀ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਵਿਆਖਿਆਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਗੱਲਬਾਤ ਬਹੁਤ ਸਫਲ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਭਾਤਖੰਡੇ ਨੇ ਕਲਾ 'ਤੇ ਦੋ ਕੀਮਤੀ ਹੱਥ-ਲਿਖਤਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ: ਵੈਂਕਟਮਾਖਿਨ ਦੁਆਰਾ ਚਤੁਰਦੰਡੀਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਕਾ ਅਤੇ ਰਾਮਾਮਾਤਿਆ ਦਾ ਸਵਰਮੇਲਕਲਨਿਧੀ, ਦੋਵੇਂ ਗ੍ਰੰਥ ਜੋ ਰਾਗਾਂ ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਦੋਨਾਂ ਨੇ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਿਰੀਖਣਾਂ ਨੇ ਭਾਤਖੰਡੇ ਨੂੰ ਦਸ ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਰਾਗਾਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਨ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਬਣਾਇਆ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਰਨਾਟਕ ਸ਼ੈਲੀ ਦੇ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ।[1]
ਭਾਤਖੰਡੇ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਰਚਨਾ, ਸਵਰ ਮਲਿਕਾ, ਇੱਕ ਕਿਤਾਬਚਾ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਰਾਗਾਂ ਦੇ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਵਰਣਨ ਸਨ। 1909 ਵਿੱਚ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ 'ਚਤੁਰ-ਪੰਡਿਤ' ਉਪਨਾਮ ਹੇਠ ਸ਼੍ਰੀ ਮੱਲਕਸ਼ਯ ਸੰਗੀਤਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਅਰਸੇ ਬਾਦ ਮਰਾਠੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਟਿੱਪਣੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ; ਇਹ ਸਿਰਲੇਖ ਵਾਲੇ ਚਾਰ ਜਿਲਦਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ: ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸੰਗੀਤ ਪਧਤੀ। ਇਹ ਖੰਡ ਅੱਜ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸੰਗੀਤ 'ਤੇ ਮਿਆਰੀ ਪਾਠ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਲਈ ਇੱਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਬਿੰਦੂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚੇਲੇ ਐਸ.ਐਨ.ਰਤੰਜਨਕਰ, ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਸ੍ਰੀ. ਦਲੀਪ ਕੁਮਾਰ ਰਾਏ, ਰਤਨਜਨਕਰ ਦੇ ਚੇਲੇ ਕੇ.ਜੀ. ਗਿੰਦੇ, ਐਸ.ਸੀ.ਆਰ. ਭੱਟ, ਰਾਮ ਆਸ਼ਰੇ ਝਾਅ 'ਰਾਮਰੰਗ', ਸੁਮਤੀ ਮੁਤਕਰ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਕੁਮਾਰ ਕਪੂਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਨ ਜੋ ਭਾਤਖੰਡੇ ਦੇ ਨਕਸ਼ੇ-ਕਦਮਾਂ 'ਤੇ ਚੱਲਦੇ ਹਨ। ਉਸਦੀ ਨੋਟੇਸ਼ਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਮਿਆਰੀ ਬਣ ਗਈ ਅਤੇ ਭਾਵੇਂ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਪੰਡਿਤ ਵੀ.ਡੀ. ਪਲੁਸਕਰ, ਪੰਡਿਤ ਵਿਨਾਇਕਰਾਓ ਪਟਵਰਧਨ ਅਤੇ ਪੰਡਿਤ ਓਮਕਾਰਨਾਥ ਠਾਕੁਰ ਵਰਗੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸੁਧਰੇ ਹੋਏ ਸੰਸਕਰਣਾਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਇਹ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ ਦਾ ਪਸੰਦੀਦਾ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਨੂੰ ਡੈਸਕਟੌਪ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਝਟਕਾ ਲੱਗਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੇਵਨਾਗਰੀ ਟੈਕਸਟ ਦੇ ਉੱਪਰ ਅਤੇ ਹੇਠਾਂ ਅੰਕ ਪਾਉਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸੀ; ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਸਿਧਾਂਤਕ ਪਾਠਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈਆਂ। ਇੱਕ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਨੋਟੇਸ਼ਨ ਸਿਸਟਮ ਓਮ ਸਵਰਲਿਪੀ Pt ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਬਣਤਰ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਭਾਤਖੰਡੇ ਪਰ ਦੇਵਨਾਗਰੀ ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਬਜਾਏ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ। [2]
ਵਿਆਪਕ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਕੂਲਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰੈਕਟੀਸ਼ਨਰਾਂ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਭਾਤਖੰਡੇ ਨੇ 10 ਸੰਗੀਤਕ ਪੈਮਾਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਸਾਰੇ ਰਾਗਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ, ਜਿਸਨੂੰ ਥਾਟ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਥਾਟਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਸੰਭਾਵਿਤ ਰਾਗਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਪਰ ਉਹ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰਾਗਾਂ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤ ਸਿਧਾਂਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਯੋਗਦਾਨ ਹਨ। ਥਾਟ ਬਣਤਰ ਕਾਰਨਾਟਿਕ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਰਾਗ ਵਿਵਸਥਾ ਦੀ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤੀ ਕਿਸਮ ਹੈ।
ਭਾਤਖੰਡੇ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੋ ਉਪਨਾਮਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ, ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਸ਼ਰਮਾ ਅਤੇ ਚਤੁਰਪੰਡਿਤ ਅਧੀਨ ਲਿਖੀਆਂ।
ਸੰਸਥਾਵਾਂ
[ਸੋਧੋ]
ਭਾਤਖੰਡੇ ਨੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਕੂਲ ਅਤੇ ਕਾਲਜ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ। 1916 ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਬੜੌਦਾ ਰਾਜ ਸੰਗੀਤ ਸਕੂਲ ਦਾ ਪੁਨਰਗਠਨ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਗਵਾਲੀਅਰ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ, ਗਵਾਲੀਅਰ ਵਿੱਚ ਮਾਧਵ ਸੰਗੀਤ ਕਾਲਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ।
1926 ਵਿੱਚ, ਰਾਏ ਉਮਾਨਾਥ ਬਾਲੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਭਤੀਜੇ ਡਾ. ਰਾਏ ਰਾਜੇਸ਼ਵਰ ਬਾਲੀ, ਸੰਯੁਕਤ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦੇ ਤਤਕਾਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਮੰਤਰੀ, ਨੇ ਭਾਤਖੰਡੇ ਦੇ ਨਾਲ ਕੋਰਸ ਸਮੱਗਰੀ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਲਖਨਊ ਵਿੱਚ ਮੈਰਿਸ ਕਾਲਜ ਆਫ਼ ਮਿਊਜ਼ਿਕ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਕਾਲਜ ਦਾ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਨਾਮ ਬਦਲ ਕੇ ਭਾਤਖੰਡੇ ਕਾਲਜ ਆਫ਼ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸੰਗੀਤ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਹੁਣ ਇਸਨੂੰ ਭਾਤਖੰਡੇ ਸੰਗੀਤ ਸੰਸਥਾ ( ਡੀਮਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ) ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਪਾਠਕ੍ਰਮ ਦੀ ਸਮੱਗਰੀ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਭਾਤਖੰਡੇ ਦੀ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਗਿਆਨ ਪਹਿਲਾਂ ਜ਼ੁਬਾਨੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗੁਰੂਆਂ ਅਤੇ ਉਸਤਾਦਾਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚੇਲਿਆਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
ਭਾਤਖੰਡੇ ਨੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸੰਗੀਤ ਕਰਮਿਕ ਪੁਸਤਕ ਮਲਿਕਾ ਨੂੰ ਪਾਠ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੀ ਲੜੀ ਵਜੋਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਅਤੇ ਕਾਰਨਾਟਿਕ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰੇ ਲਈ ਇੱਕ ਸਾਂਝਾ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਸੰਗੀਤ ਕਾਨਫਰੰਸਾਂ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ।
ਮੌਤ
[ਸੋਧੋ]ਭਾਤਖੰਡੇ ਨੂੰ 1933 ਵਿੱਚ ਅਧਰੰਗ ਅਤੇ ਪੱਟ ਵਿੱਚ ਫ੍ਰੈਕਚਰ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ 19 ਸਤੰਬਰ 1936 ਨੂੰ ਮੁੰਬਈ ਵਿੱਚ ਗਣੇਸ਼ ਉਤਸਵ ਦੌਰਾਨ ਹੋਈ
ਬਿਬਲੀਓਗ੍ਰਾਫੀ
[ਸੋਧੋ]- ਸ਼੍ਰੀਮੱਲਾਕਸ਼ਯ-ਸੰਗੀਤਮ - ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ, ਸਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰਾਗਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਗ੍ਰੰਥ। (ਲਕਸ਼ਯ = ਵਰਤਮਾਨ)
- ਲਕਸ਼ਣ ਗੀਤ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਤਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ। ਰਾਗਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ, ਪੰਡਿਤ ਭਾਤਖੰਡੇ ਦੁਆਰਾ ਰਚੇ ਗਏ ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।
- ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸੰਗੀਤ ਪਧਤੀ 4 ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ - ਮਰਾਠੀ ਵਿੱਚ ਲਕਸ਼ਯ ਸੰਗੀਤਮ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਟਿੱਪਣੀ। ਇਹ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਅਧਿਐਨ ਅਤੇ ਚਰਚਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸੰਗੀਤ ਦੇ 150 ਰਾਗਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰਚਨਾ ਦਾ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
- ਕਰਮਿਕ ਪੁਸਤਕ ਮਲਿਕਾ - ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਛੇ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਹ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਪਾਠ ਪੁਸਤਕ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰਾਗਾਂ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਅਤੇ ਨੋਟੇਸ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮਸ਼ਹੂਰ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 1,200 ਅਜਿਹੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ।
- ਸਵਰਾ ਮਲਿਕਾ ( ਗੁਜਰਾਤੀ ਅੱਖਰਾਂ ਵਿੱਚ) ਸਵਰ ਅਤੇ ਤਾਲ ਵਿੱਚ ਰਾਗਾਂ ਦੀ ਨੋਟੇਸ਼ਨ।
- 15ਵੀਂ, 16ਵੀਂ, 17ਵੀਂ ਅਤੇ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਸੰਗੀਤ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦਾ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਅਧਿਐਨ (ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ)।
- ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਰਵੇਖਣ।
- ਗੀਤ ਮਲਿਕਾ - ਜੋ ਅਸਲ ਵਿੱਚ 23 ਮਾਸਿਕ ਅੰਕਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਹਰ ਇੱਕ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸੰਗੀਤ ਦੀਆਂ 25 ਤੋਂ 30 ਕਲਾਸੀਕਲ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੋਟੇਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਸਨ।
- ਅਭਿਨਵ ਰਾਗ ਮੰਜਰੀ - ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਰਾਗਾਂ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਗ੍ਰੰਥ, ਹਰ ਇੱਕ ਨੂੰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਲੋਕ ਵਿੱਚ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
- ਅਭਿਨਵ ਤਾਲਾ ਮੰਜਰੀ - ਤਾਲਾ 'ਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੀ ਇੱਕ ਪਾਠ ਪੁਸਤਕ
ਭਾਤਖੰਡੇ ਦੁਆਰਾ ਸੰਪਾਦਿਤ ਹੱਥ-ਲਿਖਤਾਂ
[ਸੋਧੋ]- ਸਵਰਾ ਮੇਲਾ ਕਲਾਨਿਧੀ ਰਾਮਾਮਾਤਿਆ ਦੁਆਰਾ
- ਵੇਂਕਟਮਖਿਨ ਦੁਆਰਾ ਚਤੁਰ੍ਦਣ੍ਡੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਕਾ
- ਰਾਗ ਲਕਸ਼ਣਮ
- ਲੋਚਨ ਦੁਆਰਾ ਰਾਗ ਤਰੰਗਿਣੀ
- ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸ ਦੁਆਰਾ ਰਾਗ ਤੱਤ ਵਿਬੋਧ
- ਪੁਂਡਰਿਕ ਵਿਠਲ ਦੁਆਰਾ ਸਦਰਾਗ ਚੰਦਰੋਦਯਾ
- ਪੁੰਡਰਿਕ ਵਿੱਠਲ ਦੁਆਰਾ ਰਾਗ ਮੰਜਰੀ
- ਪੁੰਡਰਿਕ ਵਿਠਲ ਦੁਆਰਾ "ਰਾਗ ਮਾਲਾ"
- ਕਾਸ਼ੀਨਾਥ ਸ਼ਾਸ਼ਤਰੀ ਐਪਾ ਤੁਲਸੀ ਦੁਆਰਾ ਨਰਤਨ ਨਿਰਣਾਇਆ
- ਕਾਸ਼ੀਨਾਥ ਸ਼ਾਸ਼ਤਰੀ ਅੱਪਾ ਤੁਲਸੀ ਦੁਆਰਾ ਸੰਗੀਤ ਸੁਧਾਕਰ
- ਕਾਸ਼ੀਨਾਥ ਸ਼ਾਸ਼ਤਰੀ ਅੱਪਾ ਤੁਲਸੀ ਦੁਆਰਾ ਸੰਗੀਤ ਕਲਪ ਦ੍ਰੁਮੰਕੁਰ
- ਕਾਸ਼ੀਨਾਥ ਸ਼ਾਸ਼ਤਰੀ ਅੱਪਾ ਤੁਲਸੀ ਦੁਆਰਾ ਰਾਗ ਚੰਦਰਿਕਾ
- ਰਾਗ ਚੰਦਰੀਕਾ ਸਾਰ (ਹਿੰਦੀ)
ਹਵਾਲੇ
[ਸੋਧੋ]- ↑ 1.0 1.1 V, Sriram (29 March 2019). "An extraordinary seeker". The Hindu (in Indian English). Retrieved 20 May 2022.
- ↑ Datta, Jaiti (22 September 2018). "An ode to reverent musicologist Vishnu Narayan Bhatkande". The Times of India.