ਜੈਪੁਰ-ਅਤਰੌਲੀ ਘਰਾਨਾ
ਜੈਪੁਰ-ਅਤਰੌਲੀ ਘਰਾਨਾ (ਜਿਸ ਨੂੰ ਜੈਪੁਰ ਘਰਾਨਾ, ਅਤਰੌਲੀ-ਜੈਪੁਰ ਘਰਾਨਾ ਅਤੇ ਅੱਲਾਦਿਆਖਾਨੀ ਗਾਇਕੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ), ਇੱਕ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸੰਗੀਤਘਰਾਨਾ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਅੱਲਾਦਿਆ ਖਾਨ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਅਤਰੌਲੀ ਅਤੇ ਡਾਗਰਬਾਣੀ ਵੰਸ ਧਰੁਪਦ ਪਰੰਪਰਾ ਤੋਂ ਵਿਕਸਤ ਹੋਇਆ ਸੀ ਪਰ ਖਿਆਲ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਘਰਾਨਾ ਕਿਸ਼ੋਰੀ ਅਮੋਨਕਰ, ਕੇਸਰਬਾਈ ਕੇਰਕਰ, ਲਕਸ਼ਮੀਬਾਈ ਜਾਧਵ, ਮੋਗੂਬਾਈ ਕੁਰਦੀਕਰ, ਮੱਲਿਕਾਰਦੁਨ ਸ਼ਕਰਰੁਣਤੀ, ਮਲਿਕਾਰਦੁਨ ਸਰੂਰਤੀ,ਕੁਲਕਰਨੀ, ਅਤੇ ਅਸ਼ਵਿਨੀ ਭਿੜੇ-ਦੇਸ਼ਪਾਂਡੇ ਵਰਗੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ, ਇਸ ਘਰਾਨੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਲੱਖਣ ਵੋਕਲ ਸੁਹਜ-ਸ਼ਾਸਤਰ, ਰਾਗ ਦੇ ਭੰਡਾਰ, ਅਤੇ ਤਕਨੀਕੀ ਯੋਗਤਾ ਲਈ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤੀ ਹੈ ।
ਇਤਿਹਾਸ
[ਸੋਧੋ]ਜੈਪੁਰ-ਅਤਰੌਲੀ ਘਰਾਨਾ ਖਾਨ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਉਭਰਿਆ ਸੀ ਜੋ ਅਤਰੌਲੀ, (ਅਲੀਗੜ੍ਹ ਦੇ ਨੇੜੇ) ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਜੈਪੁਰ ਚਲਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਘਰਾਨਾ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਧਰੁਪਦ ਦੀ ਡਾਗਰ-ਬਾਣੀ ਤੋਂ ਵਿਕਸਤ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਸ ਨੇ ਗੌਹਰ-ਬਾਣੀ ਅਤੇ ਖੰਡਰ-ਬਾਣੀ ਦੇ ਬਾਰੀਕ ਤੱਤ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਘਰਾਨੇ 'ਚ ਲੀਨ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ।
ਵ੍ਯੁਤਪਤੀ
[ਸੋਧੋ]ਵਿਆਪਕ ਅਤਰੌਲੀ ਘਰਾਨੇ ਦਾ ਇੱਕ ਉਪ ਸਮੂਹ ਜਿਸ ਨੂੰ ਜੈਪੁਰ-ਅਤਰੌਲੀ ਘਰਾਨੇ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਵੀ ਜਾਣਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਦੇ ਵਿੱਚ ਖਾਨ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਭੂਗੋਲਿਕ ਇਤਿਹਾਸ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ।
ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਘਰਾਨੇ ਦਾ ਨਾਮ 'ਜੈਪੁਰ-ਅਤਰੌਲੀ' ਅਤੇ ਉਪਨਾਮ 'ਅਤਰੌਲੀ' ਇਸ ਲਈ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਘਰਾਨੇ ਦੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਅਲੀਗੜ੍ਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਅਤਰੌਲੀ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਆਏ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਜੈਪੁਰ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ। ਦੂਸਰੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਜੈਪੁਰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਆਏ ਅਤੇ ਫਿਰ ਜੋਧਪੁਰ, ਉਨਿਆਰਾ, ਬੂੰਦੀ, ਅਤਰੌਲੀ ਵਰਗੇ ਖੇਤਰ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਦਰਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਫੈਲ ਗਏ।
ਹਵੇਲੀ ਸੰਗੀਤ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ
[ਸੋਧੋ]ਜੈਪੁਰ ਘਰਾਨੇ ਵਿੱਚ ਗਾਏ ਗਏ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰਾਗਾਂ ਅਤੇ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਵੇਲੀ ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਧਰੁਪਦ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਤੋਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ,ਜਿਵੇਂ ਕਿ:
- ਸਾਵਣੀ ਕਲਿਆਣ ਵਿੱਚ "ਦੇਵਾ ਦੇਵਾ ਸਤਿਸੰਗ"
- ਬਿਹਾਗੜੇ ਵਿੱਚ "ਏ ਪਿਆਰੀ ਪਗ ਮੋਰੀ"
- ਨਾਇਕੀ ਕਾਨ੍ਹੜਾ ਵਿੱਚ "ਮੇਰੋ ਪੀਆ ਰਸੀਆ"
- ਸਾਵਣੀ ਨਟ ਵਿੱਚ "ਅਨਾਹਤ ਆਦਿ ਨਾਦ"
- ਕੁਕੁਭ ਬਿਲਾਵਲ ਵਿੱਚ "ਦੇਵਤਾ ਆਦਿ ਸਬ"
- ਸੁਖੀਆ ਬਿਲਾਵਲ ਵਿੱਚ "ਦੇਵੀ ਦੁਰਗੇ"
- ਬਿਹਾਰੀ ਵਿੱਚ "ਯੇ ਹੋ ਨੀਂਦ ਨਾ ਆਈ"
- ਜਯਤ ਕਲਿਆਣ ਵਿੱਚ "ਪਾਪੀਹਾ ਨ ਬੋਲੇ"
- "ਜਬਸੇ ਪਿਉ ਸਪਨੇਮੇ" ਜੈਤਸ਼੍ਰੀ
- "ਪ੍ਰੀਤਮ ਸੈਨੀਆ" ਲਲਿਤਾ ਗੌਰੀ
- "ਰੀ ਤੁਮ ਸਮਝ" ਰਾਇਸਾ ਕਾਨ੍ਹੜਾ]]।
ਸੁਹਜ
[ਸੋਧੋ]ਗਾਇਕੀ
[ਸੋਧੋ]ਇਹ ਘਰਾਨਾ ਆਪਣੀ ਵਿਲੱਖਣ ਲਯਕਾਰੀ (ਤਾਲਬੱਧ ਸੁਹਜ) ਅਤੇ ਰਾਗਾਂ ਦੇ ਭਰਪੂਰ ਭੰਡਾਰਾਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਜੋੜ ਰਾਗਾਂ (ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਗਾਂ) ਅਤੇ ਸੰਕੀਰਨ ਰਾਗਾਂ (ਮਿਸ਼ਰਤ ਰਾਗਾਂ) ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬਹੁਤੇ ਘਰਾਨੇ ਆਲਾਪ ਅਤੇ ਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸਧਾਰਨ ਉਤਰਾਧਿਕਾਰ ਸੁਰਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਜੈਪੁਰ ਗਾਇਕੀ ਵਿੱਚ, ਨੋਟਾਂ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਗੁਆਂਢੀ ਨੋਟਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਫਿਲੀਗਰੀ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਤਿਰਛੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਮਤਲ ਤਾਨ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਗਮਕ (ਤਾਨ ਦੇ ਹਰੇਕ ਹਿੱਸੇ ਦੇ ਦੋਹਰੇ-ਨੋਟਾਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਇੱਕ ਨਾਜ਼ੁਕ ਤਾਕਤ ਨਾਲ ਡਬਲ ਸੁਰ ਨਾਲ ਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ) ਤਾਨ ਕਦੇ ਨਾ ਖਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਚੱਕਰਾਂ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਦੀ ਹੈ। ਅਲਾਪ ਵਿੱਚ ਮੀਂਡ ਅਤੇ ਤਾਨ ਵਿੱਚ ਗਮਕ ਇਸ ਗਾਇਕੀ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੈ। ਤਿੱਖੇ ਧਾਰ ਵਾਲੇ ਹਰਕਤ ਅਤੇ ਮੁਰਕੀ (ਅਲਾਪ ਨੂੰ ਸਜਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਨ ਵਾਲੀ ਤਕਨੀਕ) ਮੁਕਾਬਲਤਨ ਅਸਧਾਰਨ ਹਨ। ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਤਾਲ ਨਾਲ ਤਾਲ ਵਿੱਚ ਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਬਲਕਿ ਮਾਤਰਾਂ (ਬੀਟਾਂ) ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਚੌਥੇ ਅਤੇ ਅੱਠਵੇਂ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇੰਨੇ ਸਾਰੇ ਕਾਰਕਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ, ਇਸ ਘਰਾਨੇ ਦੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਕੋਲ ਅਜੇ ਵੀ ਮਾਤਰਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਮ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਤਰੀਕਾ ਹੈ। ਇਹ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬੋਲ-ਅਲਾਪ ਜਾਂ ਬੋਲ-ਤਾਨ ਨੂੰ ਗਾਉਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਬੰਦਿਸ਼ ਦੇ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਛੋਟੇ ਅਤੇ ਲੰਬੇ ਸਵਰਾਂ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਗੈਰ-ਕੁਦਰਤੀ ਵਿਰਾਮ ਤੋਂ ਬਚਣ ਦਾ ਸਖ਼ਤ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਘਰਾਨੇ ਨੇ ਬੋਲ-ਆਲਾਪਸ ਅਤੇ ਬੋਲ-ਤਾਨ ਗਾਉਣ ਵਿਚ ਸੁਹਜ ਅਤੇ ਬਰੀਕੀ ਵੱਲ ਇੰਨਾ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ।.
ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ
[ਸੋਧੋ]ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰਾਗ
[ਸੋਧੋ]ਜੈਪੁਰ-ਅਤਰੌਲੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰਾਗਾਂ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਅੱਲਾਦਿਯਾ ਖਾਨ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਜਾਂ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ:
- ਰਾਗ ਸੰਪੂਰਨ ਮਾਲਕੌਂਸ
- ਰਾਗ ਬਸੰਤੀ ਕੇਦਾਰ, ਬਸੰਤ ਅਤੇ ਕੇਦਾਰ ਦਾ ਜੋੜ ਰਾਗ।
- ਰਾਗ ਬਸੰਤ ਬਹਾਰ, ਬਸੰਤ ਅਤੇ ਬਹਾਰ ਦਾ ਜੋੜ ਰਾਗ।
- ਰਾਗ ਬਿਹਾਗੜਾ
- ਰਾਗ ਖਟ
- ਰਾਗ ਗੰਧਾਰੀ
- ਰਾਗ ਨਟ ਕਾਮੋਦ, ਸ਼ੁੱਧ ਨਟ ਅਤੇ ਕਾਮੋਦ ਦਾ ਜੋੜ ਰਾਗ।
- ਰਾਗ ਜੈਤ ਕਲਿਆਣ, ਜੈਤ ਅਤੇ ਕਲਿਆਣ ਦਾ ਜੋੜ ਰਾਗ।
- ਰਾਗ ਕਾਫੀ ਕਾਨੜਾ, ਕਾਫੀ ਅਤੇ ਕਾਨੜਾ ਦਾ ਇੱਕ ਜੋੜ ਰਾਗ (ਜਾਂ ਤਾਂ ਦਰਬਾਰੀ ਕਾਨ੍ਹੜਾ, ਬਾਗੇਸ਼ਰੀ ਕਾਨ੍ਹੜਾ, ਜਾਂ ਨਾਇਕੀ ਕਾਨ੍ਹੜਾ)।
- ਰਾਗ ਰਈਸਾ ਕਾਨ੍ਹੜਾ, ਸ਼ਾਹਾਨਾ ਕਾਨ੍ਹੜਾ ਅਤੇ ਨਾਇਕੀ ਕਾਨ੍ਹੜਾ ਦਾ ਜੋੜ ਰਾਗ।
- ਰਾਗ ਬਸੰਤੀ ਕਾਨ੍ਹੜਾ, ਬਸੰਤ ਅਤੇ ਕਾਨ੍ਹੜਾ ਦਾ ਜੋੜ ਰਾਗ।
- ਰਾਗ ਸਾਵਣੀ ਨਟ, ਸਾਵਨੀ ਅਤੇ ਸ਼ੁੱਧ ਨਟ ਦਾ ਜੋੜ ਰਾਗ।
- ਰਾਗ ਸਾਵਨੀ ਕਲਿਆਣ, ਸਾਵਨੀ ਅਤੇ ਯਮਨ ਦਾ ਜੋੜ ਰਾਗ।
- ਰਾਗ ਭੂਪ ਨਟ, ਭੂਪਾਲੀ ਅਤੇ ਸ਼ੁੱਧ ਨਟ ਦਾ ਜੋੜ ਰਾਗ।
- ਰਾਗ ਬਿਹਾਰੀ
- ਵਰਾਗ ਪਟ ਬਿਹਾਗ, ਪਟਦੀਪ ਅਤੇ ਬਿਹਾਗ ਦਾ ਜੋੜ ਰਾਗ।
- ਰਾਗ ਡਗੁਰੀ
- ਰਾਗ ਗੋਧਾਨੀ
ਇਹ ਪਰੰਪਰਾ ਜੋੜ ਰਾਗਾਂ (ਮਿਸ਼ਰਤ ਜਾਂ ਹਾਈਬ੍ਰਿਡ ਰਾਗਾਂ) ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਅਤੇ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਲਈ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅੱਲਾਦਿਯਾ ਖਾਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਭੰਡਾਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਜਾਣੇ-ਪਛਾਣੇ ਜਾਂ ਅਸਪਸ਼ਟ ਰਾਗਾਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ।
ਵਿਰਾਸਤ
[ਸੋਧੋ]ਜੈਪੁਰ- ਅਤਰੌਲੀ ਦੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ 'ਤੇ ਸੰਗੀਤ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਮੇਹਦੀ ਹਸਨ ਦੀਆਂ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਬਾਲ ਗੰਧਰਵ ਦੇ ਮਰਾਠੀ ਨਾਟਯ ਗੀਤਾਂ ਤੱਕ, ਜੈਪੁਰ-ਅਤਰੌਲੀ ਸ਼ੈਲੀ ਨੇ ਵਿਆਪਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਅੰਦਰ, ਇਸ ਪਰੰਪਰਾ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਨੇ ਇਸਦੇ ਕੁਝ ਸੁਹਜ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ ਹੈ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਭੀਮਸੇਨ ਜੋਸ਼ੀ । ਕਿਸ਼ੋਰੀ ਅਮੋਨਕਰ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ, ਇਸ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਮਹਿਲਾ ਗਾਇਕਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਵਿਲੱਖਣ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਸ ਘਰਾਨੇ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮਹਿਲਾ ਗਾਇਕਾਂ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹਨ।
ਘਾਤਕ
[ਸੋਧੋ]- Vikas Kashalkar (b. 1950), learned from
- ਸ਼ਰੂਤੀ ਸਡੋਲੀਕਰ (b. 1951), learned from father Wamanrao