ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ

ਆਨੰਦਪੁਰ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ
	ਪਹਾੜੀ ਰਾਜ-ਸਿੱਖ ਯੁੱਧ ਦਾ ਹਿੱਸਾ
ਮਿਤੀ	29 ਅਗਸਤ - 3 ਅਕਤੂਬਰ 1700 ਈ
ਥਾਂ/ਟਿਕਾਣਾ	ਆਨੰਦਪੁਰ
ਨਤੀਜਾ	ਸਿੱਖ ਦੀ ਜਿੱਤ
Belligerents
ਖਾਲਸਾ (ਸਿੱਖ)	ਪਹਾੜੀਆਂ ਰਾਜੇ
Commanders and leaders
ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ; ਭਾਈ ਦਇਆ ਸਿੰਘ; ਭਾਈ ਧਰਮ ਸਿੰਘ; ਭਾਈ ਮੋਹਕਮ ਸਿੰਘ; ਭਾਈ ਹਿੰਮਤ ਸਿੰਘ; ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ; ਭਾਈ ਉਦੈ ਸਿੰਘ	ਰਾਜਾ ਅਜਮੇਰ ਚੰਦ; ਗੁੱਜਰ and ਰੰਗੜ ਜਨਰਲ ਜਗਤੁੱਲ੍ਹਾ †; ਰਾਜਾ ਕੇਸਰੀ ਚੰਦ †; ਰਾਜਾ ਘੁਮੰਡ ਚੰਦ †; ਰਾਜਾ ਭੂਪ ਚੰਦ
Strength
4,000 ਸਿੱਖ	300,000+; 1 ਹਾਥੀ
Casualties and losses
unknown	150,000+ ਰਾਜਾ ਸਿਪਾਹੀ ਮਾਰੇ ਗਏ; ਜਗਤਉੱਲਾ ਨੂੰ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮਾਰਿਆ ਸੀ; ਕੇਸਰੀ ਚੰਦ ਨੂੰ ਜਨਰਲ ਉਦੇ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮਾਰਿਆ ਸੀ; ਘੁਮੰਡ ਚੰਦ ਨੂੰ ਭਾਈ ਹਿੰਮਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮਾਰਿਆ ਸੀ;

ਆਨੰਦਪੁਰ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਅਨੰਦਪੁਰ ਵਿਖੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਗੁੱਜਰ ਸ਼ਿਵਾਲਿਕ ਪਹਾੜੀਆਂ ਰਾਜਿਆਂ ਅਤੇ ਰੰਘੜ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਪੈਂਤੀ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਲੰਬੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਸੀ। ^[7] ^[8] ^[9]

ਪ੍ਰਸਤਾਵਨਾ

ਪਹਾੜੀ ਰਾਜੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵਧਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਬਾਰੇ ਚਿੰਤਤ ਸਨ। ਮੁਗਲ ਜਰਨੈਲ ਆਨੰਦਪੁਰ ਦੀ ਲੜਾਈ (1700) ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹੇ ਸਨ। ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਦੀ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ। ਹੁੰਦਰ ਦੇ ਰਾਜਾ ਭੂਪ ਚੰਦ ਨੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਮੰਗਣ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਜਿੱਤਣ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਾਂ, ਜੰਮੂ, ਨੂਰਪੁਰ, ਮੰਡੀ, ਭੂਟਾਨ, ਕੁੱਲੂ, ਕਿਓਂਥਲ, ਗੁਲੇਰ, ਚੰਬਾ, ਸ੍ਰੀਨਗਰ, ਡਧਵਾਲ, ਹਿੰਦੂਰ, ਜਸਵਾਨ, ਬਿਲਾਸਪੁਰ, ਕਾਂਗੜਾ, ਬਿਜਰਵਾਲ, ਡਰੌਲੀ ਅਤੇ ਸਿਰਮੂਰ ਦੇ ਰਾਜੇ ਅਜਮੇਰ ਚੰਦ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਮਿਲੇ। ਅਜਮੇਰ ਚੰਦ ਨੇ ਕੌਂਸਲ ਨੂੰ ਉਸ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਨ ਲਈ ਮਨਾ ਲਿਆ। ਅਜਮੇਰ ਚੰਦ ਨੇ ਗੁੱਜਰਾਂ ਅਤੇ ਰੰਘੜਾਂ ਨੂੰ ਭਰਤੀ ਕੀਤਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਗੁਰੂਆਂ ਨਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਜਗਤੁੱਲ੍ਹਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਸੰਯੁਕਤ ਫ਼ੌਜਾਂ 300,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਨ। ^[10] ^[11] ^[12]

ਰਾਜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗੋਲਾ-ਬਾਰੂਦ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਉਹ ਰਾਤ ਨੂੰ ਮਾਰਚ ਕਰਨ ਲੱਗੇ। ^[10]

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਚਿੱਠੀ ਭੇਜ ਕੇ ਆਨੰਦਪੁਰ (ਜੋ ਅਜਮੇਰ ਚੰਦ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਪੈਂਦਾ ਸੀ) ਦੇ ਕਿਰਾਏ ਦੇ ਬਕਾਏ ਅਦਾ ਕਰਨ ਜਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਛੱਡਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜ਼ਮੀਨ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਦੁਆਰਾ ਖਰੀਦੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਸੀ। ^[13] ^[14]

ਦੁਨੀ ਚੰਦ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਮਾਝਾ ਖੇਤਰ ਦੇ ਪੰਜ ਸੌ ਆਦਮੀਆਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਹੋਰ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਫ਼ੌਜੀ ਵੀ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ^[15]

ਘੇਰਾਬੰਦੀ

ਪਹਿਲਾ ਦਿਨ

ਰਾਜਿਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗੀਆਂ ਨੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਹੋਲਗੜ੍ਹ (ਅਗਮਗੜ੍ਹ), ਫਤਿਹਗੜ੍ਹ, ਤਾਰਾਗੜ੍ਹ, ਕੇਸ਼ਗੜ੍ਹ ਅਤੇ ਲੋਹਗੜ੍ਹ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੁਜ਼ੀਸ਼ਨਾਂ ਲੈ ਲਈਆਂ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਅ ਪੱਖ 'ਤੇ ਰਹਿਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਨਾਹਰ ਸਿੰਘ ਨੇ 500-500 ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨਾਲ ਲੋਹਗੜ੍ਹ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕੀਤੀ ਜਦੋਂ ਕਿ ਭਾਈ ਉਦੈ ਸਿੰਘ ਦੁਨੀ ਚੰਦ ਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨਾਲ ਫਤਿਹਗੜ੍ਹ ਲੈ ਗਏ। ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ 100 ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨਾਲ ਤਾਰਾਗੜ੍ਹ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕੀਤੀ। ^[16] ^[14] ^[17]

ਰਾਜਾ ਅਜਮੇਰ ਚੰਦ ਨੇ ਹੋਰਨਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਰਾਗੜ੍ਹ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਜਿੱਥੇ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤਾਇਨਾਤ ਸੀ। ਭਿਆਨਕ ਲੜਾਈ ਹੋਈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਕਾਂਗੜਾ ਦਾ ਰਾਜਾ ਘੁਮੰਡ ਚੰਦ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਸਿੱਖ ਮੁਗਲਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਏ। ^[18] ^[19]

ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ, ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ 'ਤੇ ਤੋਪਾਂ ਚਲਾਈਆਂ। ਜਸਵਾਨ ਦੇ ਰਾਜਾ ਕੇਸਰੀ ਚੰਦ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ, ਗੁੱਜਰਾਂ ਅਤੇ ਰੰਘੜਾਂ ਨਾਲ ਲੋਹਗੜ੍ਹ ਅਤੇ ਉਦੈ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਚੌਕੀਆਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਹਮਲਾਵਰ ਬਲ 100,000 ਸੀ। ਤੀਰਾਂ ਅਤੇ ਗੋਲੀਆਂ ਦਾ ਮੀਂਹ ਵਰ੍ਹਿਆ ਅਤੇ ਹਮਲਾਵਰ ਫ਼ੌਜ ਆਪਣੀ ਅੱਧੀ ਤਾਕਤ ਗੁਆ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਗੁੱਜਰ ਅਤੇ ਰੰਘੜ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਦੀ ਕਗਾਰ 'ਤੇ ਸਨ, ਪਰ ਜਗਤੁੱਲਾ ਆਪਣੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਵਿਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਜਵਾਬੀ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਦੇਖ ਕੇ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ 100 ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਫ਼ੌਜ ਲੈ ਕੇ ਉਦੈ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਰਲ ਗਿਆ। ਕੇਸਰੀ ਚੰਦ ਅਤੇ ਜਗਤੁੱਲਾ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਗਈਆਂ। ^[20]

ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਹਾਰਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਇੱਕ ਸਭਾ ਕੀਤੀ। ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਤਿੰਨ-ਪੱਖੀ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਸੀ। ਕੇਸਰੀ ਚੰਦ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਹਮਲਾ ਕਰੇਗਾ ਅਤੇ ਜਗਤੁੱਲਾ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਹਮਲਾ ਕਰੇਗਾ। ਅਜਮੇਰ ਚੰਦ ਸਾਹਮਣੇ ਤੋਂ ਹਮਲਾ ਕਰੇਗਾ। ^[21] ^[16]

ਰਾਜੇ ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗੀਆਂ ਨੇ ਯੋਜਨਾ ਨੂੰ ਅੰਜਾਮ ਦੇਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਕੇਸਰੀ ਚੰਦ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹਮਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਕੇਸਰੀ ਚੰਦ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਹੇਠ 100,000 ਦੀ ਫੌਜ ਸੀ। ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਦੈ ਸਿੰਘ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਅਗਮਗੜ੍ਹ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਹੋਲਗੜ੍ਹ ਵਜੋਂ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਵੱਲ ਵਧਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਜਗਤੁੱਲਾ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਫੌਜ ਨਾਲ ਹਮਲਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜਲਦੀ ਹੀ ਜਗਤੁੱਲਾ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਿਰ ਵਿੱਚ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਕੇ ਮਰ ਗਿਆ। ਲਾਸ਼ ਦੇ ਨੇੜੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਾਹਿਬ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ। ਘੁਮੰਡ ਚੰਦ ਨੇ ਗਠਜੋੜ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਜਗਤੁੱਲਾ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਦੇ ਟਿਕਾਣੇ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ। ਭਾਈ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਚਾਅ ਕੀਤਾ। ਜਦੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਬਚਾਅ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਕਤਲੇਆਮ ਹੋਇਆ। 9 ਘੰਟੇ ਤੱਕ, ਘੁਮੰਡ ਚੰਦ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸਹਿਯੋਗੀ ਫੌਜਾਂ ਆਰਾਮ ਕਰਨ ਲਈ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਲੜਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ, ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਨੇ ਜਗਤੁੱਲਾ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਚ ਕਰ ਲਿਆ। ਇਸ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਭਾਈ ਧਰਮ ਸਿੰਘ, ਭਾਈ ਆਲਮ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਾਈ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਫਰਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਸਨੇ ਲੜਨ ਵਾਲੇ ਹੋਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇਨਾਮ ਦਿੱਤੇ। ^[22] ^[23]

ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਰਾਤ ਨੂੰ ਫਿਰ ਇੱਕ ਸਭਾ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਜਮੇਰ ਚੰਦ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨਾਲ ਸੁਲ੍ਹਾ ਕਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਰੱਖਿਆ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰਾਜੇ ਸਹਿਮਤ ਹੋ ਗਏ, ਪਰ ਜਸਵਾਲ ਦੇ ਰਾਜਾ ਕੇਸਰੀ ਚੰਦ ਅਤੇ ਰਾਜਾ ਭੂਪ ਚੰਦ ਨੇ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਆਨੰਦਪੁਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਲਈ ਇੱਕ ਹੋਰ ਦ੍ਰਿੜ ਲੜਾਈ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ। ^[24] ^[22]

ਦਿਨ ਦੋ

ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਤੜਕੇ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਕੈਂਪਾਂ 'ਤੇ ਤੋਪਾਂ ਅਤੇ ਲੰਬੀਆਂ ਰਾਈਫਲਾਂ ਨਾਲ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਹੋਣਾ ਪਿਆ। ^[25]

ਅਗਲੇ ਦਿਨ, ਅਜਮੇਰ ਚੰਦ ਨੇ ਕਰੋ ਜਾਂ ਮਰੋ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨਾਲ ਫਤਿਹਗੜ੍ਹ 'ਤੇ ਭਿਆਨਕ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। ਫਤਿਹਗੜ੍ਹ ਅਜੇ ਉਸਾਰੀ ਅਧੀਨ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਇਕ ਕੰਧ ਅੱਧੀ ਹੀ ਬਣੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਕਮਾਂਡਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਪੰਜ ਘੰਟੇ ਚੱਲੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਦੋਨਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿਪਾਹੀ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ^[26] ^[9]

ਦਿਨ ਭਰ ਹੋਰ ਹਮਲੇ ਹੁੰਦੇ ਰਹੇ। ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦੁਪਹਿਰ ਵੇਲੇ ਜਵਾਬੀ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਜਵਾਬੀ ਹਮਲੇ ਵਿੱਚ 500 ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਿੱਖ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ। ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਘੋੜਾ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਪਰ ਉਹ ਲੜਦਾ ਰਿਹਾ। ਗਠਜੋੜ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਲੱਗੀਆਂ, ਪਰ ਰਾਜਾ ਕੇਸਰੀ ਚੰਦ ਆਪਣੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਵਿਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਥਾਂ 'ਤੇ ਖੜ੍ਹੇ ਰਹੇ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਰਾਜਿਆਂ, ਗੁੱਜਰਾਂ ਅਤੇ ਰੰਘੜਾਂ ਦੇ ਗਠਜੋੜ ਨੇ ਸਿੱਖ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ^[22] ^[27]

ਦਿਨ ਤਿੰਨ

ਕੁਝ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਸਵੇਰ ਤੋਂ ਹੀ ਲੜਾਈ ਮੁੜ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਅਜਮੇਰ ਚੰਦ ਨੇ ਪਿਛਲੇ ਦਿਨ ਦੀ ਕਾਮਯਾਬੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਨੰਦਪੁਰ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਹਮਲਾ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਚੱਲਿਆ ਅਤੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਤੱਕ ਫੈਲ ਗਿਆ। ਇਹ ਹਮਲਾ ਅਜਮੇਰ ਚੰਦ ਲਈ ਇੱਕ ਤਬਾਹੀ ਸੀ, ਪਰ ਸਿੱਖ ਬਜ਼ੁਰਗ ਜਰਨੈਲ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬਾਗ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਗਰੀਬ ਸਿੰਘ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ। ^[26] ^[9]

ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਰਾਤ ਨੂੰ ਤਲਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰਾਜੇ ਮਾਰੇ ਗਏ। ^[22]

ਅਜਮੇਰ ਚੰਦ ਨੇ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਭਾ ਬੁਲਾਉਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਮੰਡੀ ਦੇ ਰਾਜੇ ਨੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਲਈ ਜ਼ੋਰ ਪਾਇਆ, ਪਰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਬੇਨਤੀਆਂ ਨੂੰ ਖਾਰਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਧਿਆਨ ਲੋਹਗੜ੍ਹ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਲਈ ਲਗਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ^[22] ^[9] ^[28] ^[26] ^[29]

ਦੁਨੀ ਚੰਦ ਨੂੰ ਹਾਥੀ ਦੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਅਫਵਾਹ ਸੁਣ ਕੇ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਇਹ ਟਿੱਪਣੀ ਸੁਣ ਕੇ ਕਿ ਦੁਨੀ ਚੰਦ ਸਿੱਖ ਫੌਜ ਦਾ ਹਾਥੀ ਹੈ। ਰਾਤ ਨੂੰ, ਦੁਨੀ ਚੰਦ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਭੱਜ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। ਦੁਨੀ ਚੰਦ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਧੀਰ ਮੱਲ ਵੱਲ ਜਾਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ^[9] ^[29]

ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਜਾਰੀ ਰਹੀ

ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਭੁੱਖੇ ਮਾਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਕੇ ਥੱਕ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਹਾਥੀ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਨੂੰ ਅੰਜਾਮ ਦੇਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਸੀ। ਦੁਨੀ ਚੰਦ ਨੂੰ ਹਾਥੀ ਦੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਅਫਵਾਹਾਂ ਸੁਣ ਕੇ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਇਹ ਟਿੱਪਣੀ ਸੁਣ ਕੇ ਕਿ ਦੁਨੀ ਚੰਦ ਸਿੱਖ ਫੌਜ ਦਾ ਹਾਥੀ ਹੈ। ਰਾਤ ਨੂੰ, ਦੁਨੀ ਚੰਦ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਭੱਜ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। ਦੁਨੀ ਚੰਦ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਧੀਰ ਮੱਲ ਵੱਲ ਜਾਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ^[29] ^[28]

ਹਾਥੀ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਇਹ ਗੁੱਸੇ ਨਾਲ ਲੋਹਗੜ੍ਹ ਵੱਲ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਹਾਥੀ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਚਾਰਜ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਭਾਈ ਬਚਿੱਤਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਹਾਥੀ ਬਣਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਜਿਸ ਲਈ ਉਹ ਸਹਿਮਤ ਹੋ ਗਏ। ਉਸ ਨੂੰ ਬਰਛੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਗੁਰੂਆਂ ਦਾ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਲਿਆ। ਬਚਿੱਤਰ ਸਿੰਘ ਸ਼ਰਾਬੀ ਹਾਥੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਸੀ। ਅੱਗੇ ਉਦੈ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਲਿਆ ਅਤੇ ਕੇਸਰੀ ਚੰਦ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ ਤਲਵਾਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਉਦੈ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਿਸ਼ਾਨੇ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੇ ਰਾਹ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਅਤੇ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ^[29] ^[28] ^[9] ^[30]

ਹਾਥੀ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਮਾਰੇ ਸਨ। ਬਚਿੱਤਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤੇ। ਉਸਨੇ ਆਪਣਾ ਬਰਛਾ ਚੁੱਕਿਆ ਅਤੇ ਹਾਥੀ ਨੂੰ ਸ਼ਸਤਰ ਰਾਹੀਂ ਵਿੰਨ੍ਹਿਆ, ਉਸਨੂੰ ਜ਼ਖਮੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਹਾਥੀ ਨੇ ਪਿੱਛੇ ਮੁੜ ਕੇ ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਰੁਕਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ। ^[31] ^[32]

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਦੈ ਸਿੰਘ ਕੇਸਰੀ ਚੰਦ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ। ਉਸਨੇ ਚੀਕਿਆ, "ਕੇਸਰੀ ਚੰਦ ਆ ਕੇ ਮਾਰੋ"। ਕੇਸਰੀ ਚੰਦ ਮਾਰਿਆ ਪਰ ਖੁੰਝ ਗਿਆ। ਉਦੈ ਸਿੰਘ ਨੇ ਚੰਦ ਦਾ ਸਿਰ ਵੱਢ ਦਿੱਤਾ। ਉਸਨੇ ਸਿਰ ਨੂੰ ਬਰਛੇ 'ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ਵੱਲ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਲਈ ਇਸਨੂੰ ਉੱਚਾ ਕੀਤਾ। ^[9] ਮੋਖਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਹਾਥੀ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹੰਡੂਰ ਦੇ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਜ਼ਖਮੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਰਾਜੇ ਦੀ ਫੌਜ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਗਈ। ^[31] ^[32]

ਆਖਰੀ ਹਮਲਾ

ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਕੌਂਸਲ ਰੱਖੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਪਰ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਗਿਆ। ^[31]

ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਕਾਂਗੜੇ ਦੇ ਰਾਜਾ ਘੁਮੰਡ ਚੰਦ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਖੂਨੀ ਲੜਾਈ ਹੋਈ। ਘੁਮੰਡ ਚੰਦ ਦੇ ਘੋੜੇ ਨੂੰ ਆਲਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮਾਰਿਆ ਸੀ। ਰਾਜੇ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਝਗੜਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਅਸਥਾਈ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਾਬੂ ਕਰ ਲਿਆ। ਇਹ ਲੜਾਈ ਸ਼ਾਮ ਤੱਕ ਚੱਲੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨਤੀਜੇ ਨਿਕਲੇ ਅਤੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਭਾਈ ਹਿੰਮਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਘੁਮੰਡ ਚੰਦ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ^[33] ^[31]

ਆਖਰੀ ਦਿਨ ਅਤੇ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਦਾ ਅੰਤ

ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਇੱਕ ਸਭਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸੰਧੀ ਭੇਜਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਚਿੱਠੀ ਭੇਜੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ, “ਸਤਿਗੁਰੂ, ਅਸੀਂ ਗਲਤੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ੱਕੀ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਗਊ ਅਤੇ ਪਵਿੱਤਰ ਧਾਗੇ ' ਤੇ ਸਹੁੰ ਖਾਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਕਦੇ ਵੀ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸ਼ਹਿਰ 'ਤੇ ਛਾਪਾ ਨਹੀਂ ਮਾਰਾਂਗੇ। ਅਸੀਂ ਪਹਾੜੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਦਿਖਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਮ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਕਿਲ੍ਹਾ ਆਨੰਦਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਵਾਰ ਛੱਡ ਦਿੰਦੇ ਹੋ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਆਉਂਦੇ ਹੋ, ਤਾਂ ਇਹ ਸਾਡੀ ਇੱਜ਼ਤ ਨੂੰ ਬਹਾਲ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀ ਮਦਦ ਕਰੇਗਾ।” ^[9] ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਝਿਜਕ ਰਹੇ ਸਨ, ਪਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇਸ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ। ਛੱਡਣ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖ ਕਮਾਂਡਰਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। ^[9]

ਅੰਤ ਤੱਕ 150,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਰਾਜੇ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ।^[34]

ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ

ਗੁਰੂ ਜੀ ਨਿਰਮੋਹ ਪਿੰਡ (ਨਿਰਮੋਹਗੜ੍ਹ) ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋਏ। ਇਹ ਸੌਦਾ ਸੱਚਮੁੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਗੁਰੂਆਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਹ ਕਮਜ਼ੋਰ ਸਨ। ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਨਿਰਮੋਹਗੜ੍ਹ ਦੀ ਲੜਾਈ (1702) ਲੜੇ। ^[35] ^[9]

ਹਵਾਲੇ

↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000045-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000046-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000047-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Suraj Granth Ruth 4 Chapter 11
↑ ਸੂਰਜ ਗ੍ਰੰਥ ਰੂਥ 4 ਅਧਿਆਇ 28
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000048-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000049-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000004A-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ ^9.00 ^9.01 ^9.02 ^9.03 ^9.04 ^9.05 ^9.06 ^9.07 ^9.08 ^9.09 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000004B-QINU`"'</ref>" does not exist. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name ":0" defined multiple times with different content
↑ ^10.0 ^10.1 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000004C-QINU`"'</ref>" does not exist. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name ":1" defined multiple times with different content
↑ Suraj Granth Rut 4 Chapter 11
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000004D-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000004E-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ ^14.0 ^14.1 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000004F-QINU`"'</ref>" does not exist. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name ":2" defined multiple times with different content
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000050-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ ^16.0 ^16.1 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000051-QINU`"'</ref>" does not exist. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name ":3" defined multiple times with different content
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000052-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000053-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000054-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000055-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000056-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ ^22.0 ^22.1 ^22.2 ^22.3 ^22.4 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000057-QINU`"'</ref>" does not exist. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name ":4" defined multiple times with different content
↑ Suraj Granth Ruth 4 Chapter 16
↑ Suraj Granth Ruth 4 Chapter 15
↑ Suraj Granth Ruth 4 Chapter 17
↑ ^26.0 ^26.1 ^26.2 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000058-QINU`"'</ref>" does not exist. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name "Gandhi20072" defined multiple times with different content
↑ Suraj Granth Ruth 4 Chapter 19
↑ ^28.0 ^28.1 ^28.2 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000059-QINU`"'</ref>" does not exist. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name "Gandhi20073" defined multiple times with different content
↑ ^29.0 ^29.1 ^29.2 ^29.3 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000005A-QINU`"'</ref>" does not exist. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name ":5" defined multiple times with different content
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000005B-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ ^31.0 ^31.1 ^31.2 ^31.3 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000005C-QINU`"'</ref>" does not exist. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name ":6" defined multiple times with different content
↑ ^32.0 ^32.1 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000005D-QINU`"'</ref>" does not exist. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name ":7" defined multiple times with different content
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000005E-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Suraj Granth Ruth 4 Chapter 28
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000005F-QINU`"'</ref>" does not exist.

ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:<ref> tag defined in <references> has no name attribute.

[1] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000045-QINU`"'</ref>" does not exist.

[2] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000046-QINU`"'</ref>" does not exist.

[Harbans-3] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000047-QINU`"'</ref>" does not exist.

[4] Suraj Granth Ruth 4 Chapter 11

[5] ਸੂਰਜ ਗ੍ਰੰਥ ਰੂਥ 4 ਅਧਿਆਇ 28

[6] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000048-QINU`"'</ref>" does not exist.

[7] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000049-QINU`"'</ref>" does not exist.

[8] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000004A-QINU`"'</ref>" does not exist.

[:0-9] 9.00 ^9.01 ^9.02 ^9.03 ^9.04 ^9.05 ^9.06 ^9.07 ^9.08 ^9.09 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000004B-QINU`"'</ref>" does not exist. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name ":0" defined multiple times with different content

[:1-10] 10.0 ^10.1 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000004C-QINU`"'</ref>" does not exist. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name ":1" defined multiple times with different content

[11] Suraj Granth Rut 4 Chapter 11

[Khalsa2-12] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000004D-QINU`"'</ref>" does not exist.

[13] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000004E-QINU`"'</ref>" does not exist.

[:2-14] 14.0 ^14.1 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000004F-QINU`"'</ref>" does not exist. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name ":2" defined multiple times with different content

[Sagoo_2001-15] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000050-QINU`"'</ref>" does not exist.

[:3-16] 16.0 ^16.1 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000051-QINU`"'</ref>" does not exist. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name ":3" defined multiple times with different content

[Khalsa-17] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000052-QINU`"'</ref>" does not exist.

[Khalsa3-18] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000053-QINU`"'</ref>" does not exist.

[Gandhi2007-19] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000054-QINU`"'</ref>" does not exist.

[20] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000055-QINU`"'</ref>" does not exist.

[21] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000056-QINU`"'</ref>" does not exist.

[:4-22] 22.0 ^22.1 ^22.2 ^22.3 ^22.4 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000057-QINU`"'</ref>" does not exist. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name ":4" defined multiple times with different content

[23] Suraj Granth Ruth 4 Chapter 16

[24] Suraj Granth Ruth 4 Chapter 15

[25] Suraj Granth Ruth 4 Chapter 17

[Gandhi20072-26] 26.0 ^26.1 ^26.2 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000058-QINU`"'</ref>" does not exist. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name "Gandhi20072" defined multiple times with different content

[27] Suraj Granth Ruth 4 Chapter 19

[Gandhi20073-28] 28.0 ^28.1 ^28.2 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000059-QINU`"'</ref>" does not exist. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name "Gandhi20073" defined multiple times with different content

[:5-29] 29.0 ^29.1 ^29.2 ^29.3 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000005A-QINU`"'</ref>" does not exist. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name ":5" defined multiple times with different content

[30] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000005B-QINU`"'</ref>" does not exist.

[:6-31] 31.0 ^31.1 ^31.2 ^31.3 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000005C-QINU`"'</ref>" does not exist. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name ":6" defined multiple times with different content

[:7-32] 32.0 ^32.1 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000005D-QINU`"'</ref>" does not exist. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name ":7" defined multiple times with different content

[Prithi_PS_History-33] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000005E-QINU`"'</ref>" does not exist.

[34] Suraj Granth Ruth 4 Chapter 28

[35] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000005F-QINU`"'</ref>" does not exist.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]