ਗਜਾ
ਗਜਾ (ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ: गज, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ: 'Elephant') ਹਾਥੀ ਲਈ ਇੱਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸ਼ਬਦ ਹੈ। ਇਹ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਬੋਧੀ ਅਤੇ ਜੈਨ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਦਰਭ ਲੱਭਣ ਵਾਲੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ।[1]
ਇਤਿਹਾਸ[ਸੋਧੋ]
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ, ਗਜਾ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਚਿੱਤਰ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਸਭਿਅਤਾ (3000 ਈ. ਪੂ. - 1700 ਈ. ਪੂ.) ਦੇ ਸਥਾਨਾਂ (ਜਿਵੇਂ ਹੜੱਪਾ ਅਤੇ ਮੋਹਿਨਜੋਦੜੋ) 'ਤੇ ਲੱਭੀਆਂ ਗਈਆਂ ਮੋਹਰਾਂ 'ਤੇ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਹਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਪਾਲਤੂ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਨ ਅਤੇ ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹੋਰ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਰਿਗਵੇਦ 8-33-8 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜੰਗਲੀ ਹਾਥੀ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ।[2] ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਮੌਰੀਆ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਯੂਨਾਨੀ ਰਾਜਦੂਤ ਮੈਗਸਥਨੀਜ਼ ਨੇ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਜੰਗੀ ਹਾਥੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਦਿੱਤੀ।
ਕਈ ਸਦੀਆਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਹਾਥੀ ਭਾਰਤੀ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਧਾਰਮਿਕ ਪਰੰਪਰਾ, ਰਾਇਲਟੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਕੁਲੀਨ ਵਰਗ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਗਏ। ਹਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਫੜਨਾ ਅਤੇ ਸਿਖਲਾਈ ਦੇਣਾ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹੁਨਰ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਹੋਇਆ। ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ, ਹਾਥੀਆਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗ੍ਰੰਥ ਲਿਖੇ ਗਏ ਸਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ:
- ਪਾਲਕਾਪਿਆ ਦਾ ਹਸਤਯੁਰਵੇਦ ਹਾਥੀਆਂ ਦੀ ਚੰਗੀ ਸਿਹਤ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਦਾ ਹੈ।
- ਨੀਲਕੰਠ ਦੁਆਰਾ ਮਾਤੰਗਲੀਲਾ
ਧਰਮ[ਸੋਧੋ]
ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ[ਸੋਧੋ]
ਗਣੇਸ਼, ਇੱਕ ਹਾਥੀ ਦੇ ਸਿਰ ਵਾਲਾ ਦੇਵਤਾ, ਦੋ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਸ਼ਰਧਾ ਅਤੇ ਪੂਜਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਗਜਾਨਨਾ (ਹਾਥੀ ਦਾ ਮੂੰਹ ਵਾਲਾ) ਉਪਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਗਜਾਲਕਸ਼ਮੀ ਲਕਸ਼ਮੀ ਦਾ ਇੱਕ ਰੂਪ ਹੈ ਜੋ ਹਾਥੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੈ, ਦੌਲਤ ਅਤੇ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ।
ਕਈ ਦੇਵਤਿਆਂ ਅਤੇ ਮਿਥਿਹਾਸਿਕ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਕੋਲ ਹਾਥੀ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਬਲਰਾਮ, ਸਕੰਦ ਅਤੇ ਅਯਾਨਾਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।
ਗਜੇਂਦਰ ਮੋਕਸ਼ ਦੀ ਕਥਾ ਵਿੱਚ, ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹਾਥੀ ਭਗਤ ਨੂੰ ਮਗਰਮੱਛ ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ।
ਬੁੱਧ ਧਰਮ[ਸੋਧੋ]
ਬੋਧੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਬੁੱਧ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੀ ਕੁੱਖ ਵਿੱਚ ਛੇ ਦੰਦਾਂ ਵਾਲੇ ਹਾਥੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਏ ਸਨ।
ਜੈਨ ਧਰਮ[ਸੋਧੋ]
ਜੈਨ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਚੌਵੀ ਤੀਰਥੰਕਰਾਂ ਦੀ ਮਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਰੇਕ ਨੇ ਚੌਦਾਂ ਸ਼ੁਭ ਵਸਤੂਆਂ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਦੇਖਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹਾਥੀ ਵੀ ਸੀ।
ਗਜਲਕਸ਼ਮੀ ਲਕਸ਼ਮੀ ਦਾ ਇੱਕ ਰੂਪ ਹੈ ਜੋ ਹਾਥੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੈ, ਦੌਲਤ ਅਤੇ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ।
ਹਵਾਲੇ[ਸੋਧੋ]
- ↑ www.wisdomlib.org (2014-08-03). "Gaja, Gajā: 34 definitions". www.wisdomlib.org (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Retrieved 2022-10-14.
- ↑ "Rig Veda: Rig-Veda, Book 8: HYMN XXXIII. Indra".