ਰਾਮਮਨ (ਤਿਉਹਾਰ)
ਰਾਮਮਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਖੇਤਰ ਦਾ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਤਿਉਹਾਰ ਅਤੇ ਰਸਮੀ ਥੀਏਟਰ ਹੈ। ਇਹ ਉੱਤਰਾਖੰਡ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਚਮੋਲੀ ਜ਼ਿਲੇ ਵਿੱਚ ਪੈਨਖੰਡਾ ਘਾਟੀ ਦੇ ਸਲੂਰ ਡੂੰਗਰਾ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਗੜ੍ਹਵਾਲੀ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਹੈ।
ਤਿਉਹਾਰ ਅਤੇ ਉਪਨਾਮ ਵਾਲੀ ਕਲਾ ਦਾ ਰੂਪ ਪਿੰਡ ਦੇ ਮੰਦਰ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿੱਚ ਪਿੰਡ ਦੇ ਦੇਵਤਾ, ਭੂਮਿਆਲ ਦੇਵਤਾ ਨੂੰ ਭੇਟ ਵਜੋਂ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਰਾਮਮਨ ਪਿੰਡ ਲਈ ਵਿਲੱਖਣ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਤਾਂ ਹਿਮਾਲੀਅਨ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਵੀ ਦੁਹਰਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਸ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[1][2]
ਦੇਵਤਾ[ਸੋਧੋ]
ਸਲੂਰ ਡੂੰਗਰਾ ਦਾ ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਦੇਵਤਾ ਭੂਮੀਚੇਤਰਪਾਲ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਭੂਮਿਆਲ ਦੇਵਤਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਤਿਉਹਾਰ ਹਰ ਸਾਲ ਵਿਸਾਖੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਦੇ ਸਨਮਾਨ ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਵਾਢੀ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਜੋ ਹਿੰਦੂ ਸੂਰਜੀ ਨਵੇਂ ਸਾਲ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਨੂੰ ਵੀ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਵਿਸਾਖੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ, ਪਿੰਡ ਦੇ ਪੁਜਾਰੀ ਰਾਮਨ ਤਿਉਹਾਰ ਦੀ ਤਾਰੀਖ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਵਿਸਾਖੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨੌਵੇਂ ਜਾਂ ਗਿਆਰ੍ਹਵੇਂ ਦਿਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।[3] ਭੂਮਿਆਲ ਦੇਵਤਾ ਵਿਸਾਖੀ ਦੇ ਦਿਨ ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਜਲੂਸ ਵਿੱਚ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਦਿਨ, ਲੋਕ ਹਰਿਆਲੀ ( ਪੁੰਗਰਦੇ ਜੌਂ ਦੇ ਪੌਦੇ) ਦੇਵਤੇ ਨੂੰ ਚੜ੍ਹਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ, ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੀ ਉਪਜ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਉਪਜਾਂ ਸਮੇਤ ਸਾਰਿਆਂ ਲਈ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਤਿਉਹਾਰ ਦੇ ਹਰ ਦਿਨ ਦੇਵਤਾ ਪਿੰਡ ਦਾ ਗੇੜਾ ਮਾਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਤਿਉਹਾਰ ਦਸ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੌਰਾਨ ਰਾਮ ਦਾ ਸਥਾਨਕ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਭੂਮਿਆਲ ਦੇਵਤਾ ਦੇ ਮੰਦਰ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਹਿਲੂਆਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਵਾਲੇ ਨਕਾਬਪੋਸ਼ ਨਾਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ[4]
ਤਿਉਹਾਰ ਅਤੇ ਨਾਚ[ਸੋਧੋ]
ਰਾਮਮਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਗਣੇਸ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਗਣੇਸ਼ ਅਤੇ ਪਾਰਵਤੀ ਦੇ ਨਾਚ ਨਾਲ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੂਰਜ ਦੇਵਤਾ ਦਾ ਨਾਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਬ੍ਰਹਮਾ ਅਤੇ ਗਣੇਸ਼ ਦੇ ਜਨਮ ਦੀ ਰਚਨਾ-ਮਿੱਥ ਦਾ ਇੱਕ ਕਾਨੂੰਨ। ਹੋਰ ਨਾਚਾਂ ਵਿੱਚ ਗੋਪੀ ਚੰਦ (ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ) ਅਤੇ ਰਾਧਿਕਾ ਦੇ ਨਾਲ ਬੁਰ ਦੇਵਾ ਦਾ ਨਾਚ, ਮੱਵਾਰ-ਮਵਾਰਿਨ ਨਾਚ ਜੋ ਮੱਝਾਂ ਦੇ ਚਰਵਾਹਿਆਂ ਦੀਆਂ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਣੀਆ -ਬਾਨੀਆਨ ਨ੍ਰਿਤ (ਵਪਾਰੀ-ਜੋੜੇ ਦਾ ਨਾਚ) ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦਰਪੇਸ਼ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ।[5] ਇਹਨਾਂ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਹੁਣ ਫੋਕਸ ਸਥਾਨਕ ਰਾਮਕਥਾ ਦੇ ਸੰਚਾਲਨ ਵੱਲ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਰਾਮ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਕਿੱਸੇ, ਜਨਕਪੁਰ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਲਾਵਤਨੀ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਦੀ ਤਾਜਪੋਸ਼ੀ ਦੇ ਨਾਲ ਸਮਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਨੂੰ ਕੁੱਲ 324 ਬੀਟਾਂ ਅਤੇ ਕਦਮਾਂ ਵਿੱਚ ਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਹਿਲੂ ਜਾਗਰ ਦਾ ਗਾਇਨ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਸਥਾਨਕ ਕਥਾਵਾਂ ਦੀ ਸੰਗੀਤਕ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਹੈ।[5]
ਰਾਮਕਥਾ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮਾਲ ਨ੍ਰਿਤਿਆ, ਕੂੜਜੋਗੀ ਅਤੇ ਨਰਸਿੰਘ ਪੱਤਰ ਨ੍ਰਿਤ ਵਰਗੇ ਹੋਰ ਨਾਚ ਅਤੇ ਐਪੀਸੋਡ ਵੀ ਹਨ। ਮਾਲ ਨ੍ਰਿਤਿਆ ਵਿੱਚ, ਨੇਪਾਲ ਦੇ ਗੋਰਖਿਆਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਗੜ੍ਹਵਾਲੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਲੜਾਈ ਨੂੰ ਲਾਲ ਅਤੇ ਚਿੱਟੇ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਪਹਿਨੇ ਚਾਰ ਨ੍ਰਿਤਕਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਦੁਆਰਾ ਹਾਸੋਹੀਣੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਸਲੂਰ ਪਿੰਡ ਦੀ ਕੁੰਵਰ ਜਾਤੀ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਲਾਲ ਮੱਲ ਹੋਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਪਿੰਡ ਗੋਰਖਿਆਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਕਿ ਬਾਕੀ ਤਿੰਨ ਗ੍ਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ ਦੇ ਪੰਚਾਂ ਦੁਆਰਾ ਚੁਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।[5]
ਕੂੜਜੋਗੀ ਸਮਾਰੋਹ ਵਿੱਚ, ਪਿੰਡ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜੰਗਲੀ ਬੂਟੀ ( ਕੂਰ ) ਨੂੰ ਇੱਕ ਕੂੜਜੋਗੀ, ਇੱਕ ਪਾਤਰ ਦੁਆਰਾ ਪੁੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇਹਨਾਂ ਨਦੀਨਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਇੱਕ ਬੋਰੀ ਚੁੱਕਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਲੋਕ ਇੱਕ ਫਿਰਕੂ ਖੇਡ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਵਿੱਚ ਇਹ ਬੂਟੀ ਇੱਕ ਦੂਜੇ 'ਤੇ ਸੁੱਟਦੇ ਹਨ।[5]
ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ[ਸੋਧੋ]
ਸਲੂਰ-ਡੂੰਗਰਾ ਦੇ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀ ਰਾਮਮਨ ਤਿਉਹਾਰ ਦੇ ਵਾਰਿਸ, ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਅਤੇ ਵਿੱਤ ਕਰਤਾ ਹਨ। ਸਾਰੇ ਘਰ, ਜਾਤ ਅਤੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ, ਰਾਮਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਰਸਮਾਂ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਤਿਉਹਾਰ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਜਾਤਾਂ ਦੀਆਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਹਾਲਾਂਕਿ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਥਾਪਿਤ ਹਨ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਮੁਖੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਚੁਣੇ ਗਏ ਪ੍ਰਤਿਭਾਸ਼ਾਲੀ ਨੌਜਵਾਨ ਅਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਰਾਮਾਂ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਪੁਜਾਰੀ ਰਸਮਾਂ ਦਾ ਸੰਚਾਲਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦੇਵੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਾਦਾ ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਬਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸੰਗਠਨ ਅਤੇ ਫੰਡ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦਾ ਚਾਰਜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਧਾਰੀ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਹੈ ਜੋ ਸਮਾਗਮ ਦੇ ਆਯੋਜਨ ਵਿੱਚ ਬਾਰੀਆਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਬਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਡੇਰਿਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਾਮ ਪੰਚਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਡਿਊਟੀਆਂ ਸੌਂਪੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਪੰਚ ਹੀ ਹਨ ਜੋ ਅਗਲੇ ਰਾਮਮਨ ਤਿਉਹਾਰ ਤੱਕ ਭੂਮਿਆਲ ਦੇਵਤਾ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜਿਸ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਭੂਮਿਆਲ ਦੇਵਤਾ ਸਾਲ ਭਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਇੱਕ ਸਖ਼ਤ ਰੁਟੀਨ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਥਾਨ ਦੇਵਤਾ ਲਈ ਸੀਮਾਬੱਧ ਅਤੇ ਪਵਿੱਤਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਾਗਰ ਨੂੰ ਰਾਜਪੂਤ ਜਾਤੀ ਦੇ ਜਾਗਰੀਆਂ ਜਾਂ ਭੱਲਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਬਾਰਡਰ ਹਨ। ਢੋਲ ਵਜਾਉਣਾ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਸਥਾਨ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਨੀਵੀਂ ਜਾਤ ਦੇ ਦਾਸ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਢੋਲਕੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਦਰਜਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦੌਰਾਨ ਉੱਚਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।[5]
ਤਿਉਹਾਰ ਇੱਕ ਤਿਉਹਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ਖਤਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਦੇਵਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਦਾ ਇੱਕ ਸੰਸਕਾਰ ਵਜੋਂ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਧਮਕਾਇਆ ਅਤੇ ਵਿਲੱਖਣ ਪਰੰਪਰਾ[ਸੋਧੋ]
ਰਾਮਮਨ ਪਵਿੱਤਰ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ, ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜ ਨੂੰ ਅਨੰਦ ਨਾਲ ਜੋੜਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੌਖਿਕ, ਸਾਹਿਤਕ, ਵਿਜ਼ੂਅਲ, ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਅਤੇ ਰਵਾਇਤੀ ਸ਼ਿਲਪਕਾਰੀ ਰੂਪਾਂ ਦੇ ਜਾਲ ਰਾਹੀਂ ਸਲੂਰ ਡੂੰਗਰਾ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ, ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ, ਡਰ ਅਤੇ ਉਮੀਦਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਸਾਲਾਨਾ ਸਮਾਗਮ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਬੱਚੇ ਦੇਖ ਕੇ ਸਿੱਖਦੇ ਹਨ। ਨਾਚ, ਗਾਉਣ ਅਤੇ ਢੋਲ ਵਜਾਉਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁਨਰਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ੁਬਾਨੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਖ਼ਾਨਦਾਨੀ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਅਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੇ ਹਮਲੇ ਅਤੇ ਵਿੱਤੀ ਜਾਂ ਕਲਾਤਮਕ ਮੁਆਵਜ਼ੇ ਦੀ ਘਾਟ ਨੇ ਰਮਨ ਦੇ ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਾਂ 'ਤੇ ਬੁਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਇਆ ਹੈ। ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਦੇ ਕਲਾ ਰੂਪਾਂ ਲਈ ਪੈਰੀਫਿਰਲ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਇਸਦੀਆਂ ਤੁਰੰਤ ਸੀਮਾਵਾਂ ਤੋਂ ਪਰੇ ਰਾਮਨ ਦੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਅਲੋਪ ਹੋ ਜਾਣ ਦਾ ਖਤਰਾ ਹੈ।[6]
2009 ਵਿੱਚ, ਯੂਨੈਸਕੋ ਨੇ ਰਮਨ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਅਟੁੱਟ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਰਾਸਤ ਦੀ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ।[7]
ਹਵਾਲੇ[ਸੋਧੋ]
- ↑ Tribune, Bombay (2022-02-14). "Ramman Dance : An endangered cultural heritage of India". Bombay Tribune (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ (ਅਮਰੀਕੀ)). Archived from the original on 2022-06-11. Retrieved 2022-04-29.
- ↑ "Ramman: Religious Festival and Ritual Theatre of the Garhwal Himalayas". INDIAN CULTURE (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Retrieved 2022-04-29.
- ↑ "UNESCO - Ramman, religious festival and ritual theatre of the Garhwal Himalayas, India". Ich.unesco.org. Retrieved 1 December 2021.
- ↑ "Ramman: Religious Festival and Ritual Theatre of the Garhwal Himalayas" (PDF).
- ↑ 5.0 5.1 5.2 5.3 5.4 Nomination No. 00281 for inscription on the Representative List in 2009. UNESCO Intergovernmental Committee for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage, Abu Dhabi 2009.
- ↑ "Parampara Project | Ramman". Paramparaproject.org. Archived from the original on 7 ਅਪ੍ਰੈਲ 2022. Retrieved 1 December 2021.
{{cite web}}: Check date values in:|archive-date=(help) - ↑ Srivathsan, A. (1 October 2009). "Garhwal ritual theatre in UNESCO's intangible heritage list". Thehindu.com. Retrieved 1 December 2021.