ਸਮੱਗਰੀ 'ਤੇ ਜਾਓ

ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ

ਜੋੜ ਸੋਧੋ
ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ, ਇੱਕ ਆਜ਼ਾਦ ਵਿਸ਼ਵਕੋਸ਼ ਤੋਂ
ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਲੜਾਈ (1682), ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਲੜਾਈ (1699), ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਲੜਾਈ (1700), ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਲੜਾਈ (1703), ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ (1704), ਜਾਂ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਦੂਜੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ (1704) ਨਾਲ ਗਲਤਵਹਿਮੀ ਨਾ ਪਾਲੀ ਜਾਵੇ।
ਆਨੰਦਪੁਰ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ
ਪਹਾੜੀ ਰਾਜ-ਸਿੱਖ ਯੁੱਧ ਦਾ ਹਿੱਸਾ
ਮਿਤੀ29 ਅਗਸਤ - 3 ਅਕਤੂਬਰ 1700 ਈ
ਥਾਂ/ਟਿਕਾਣਾ
ਆਨੰਦਪੁਰ
ਨਤੀਜਾ ਸਿੱਖ ਦੀ ਜਿੱਤ[1]
Belligerents
ਖਾਲਸਾ (ਸਿੱਖ) ਪਹਾੜੀਆਂ ਰਾਜੇ
Commanders and leaders
ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ
ਭਾਈ ਦਇਆ ਸਿੰਘ
ਭਾਈ ਧਰਮ ਸਿੰਘ
ਭਾਈ ਮੋਹਕਮ ਸਿੰਘ
ਭਾਈ ਹਿੰਮਤ ਸਿੰਘ
ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ
ਭਾਈ ਉਦੈ ਸਿੰਘ[2]		 ਰਾਜਾ ਅਜਮੇਰ ਚੰਦ
ਗੁੱਜਰ and ਰੰਗੜ ਜਨਰਲ ਜਗਤੁੱਲ੍ਹਾ †
ਰਾਜਾ ਕੇਸਰੀ ਚੰਦ †
ਰਾਜਾ ਘੁਮੰਡ ਚੰਦ †
ਰਾਜਾ ਭੂਪ ਚੰਦ
Strength
4,000 ਸਿੱਖ[3] 300,000+[4]
1 ਹਾਥੀ
Casualties and losses
unknown

ਆਨੰਦਪੁਰ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਅਨੰਦਪੁਰ ਵਿਖੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਗੁੱਜਰ ਸ਼ਿਵਾਲਿਕ ਪਹਾੜੀਆਂ ਰਾਜਿਆਂ ਅਤੇ ਰੰਘੜ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਪੈਂਤੀ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਲੰਬੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਸੀ। [7] [8] [9]

ਪ੍ਰਸਤਾਵਨਾ

[ਸੋਧੋ]

ਪਹਾੜੀ ਰਾਜੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵਧਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਬਾਰੇ ਚਿੰਤਤ ਸਨ। ਮੁਗਲ ਜਰਨੈਲ ਆਨੰਦਪੁਰ ਦੀ ਲੜਾਈ (1700) ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹੇ ਸਨ। ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਦੀ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ। ਹੁੰਦਰ ਦੇ ਰਾਜਾ ਭੂਪ ਚੰਦ ਨੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਮੰਗਣ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਜਿੱਤਣ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਾਂ, ਜੰਮੂ, ਨੂਰਪੁਰ, ਮੰਡੀ, ਭੂਟਾਨ, ਕੁੱਲੂ, ਕਿਓਂਥਲ, ਗੁਲੇਰ, ਚੰਬਾ, ਸ੍ਰੀਨਗਰ, ਡਧਵਾਲ, ਹਿੰਦੂਰ, ਜਸਵਾਨ, ਬਿਲਾਸਪੁਰ, ਕਾਂਗੜਾ, ਬਿਜਰਵਾਲ, ਡਰੌਲੀ ਅਤੇ ਸਿਰਮੂਰ ਦੇ ਰਾਜੇ ਅਜਮੇਰ ਚੰਦ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਮਿਲੇ। ਅਜਮੇਰ ਚੰਦ ਨੇ ਕੌਂਸਲ ਨੂੰ ਉਸ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਨ ਲਈ ਮਨਾ ਲਿਆ। ਅਜਮੇਰ ਚੰਦ ਨੇ ਗੁੱਜਰਾਂ ਅਤੇ ਰੰਘੜਾਂ ਨੂੰ ਭਰਤੀ ਕੀਤਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਗੁਰੂਆਂ ਨਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਜਗਤੁੱਲ੍ਹਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਸੰਯੁਕਤ ਫ਼ੌਜਾਂ 300,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਨ। [10] [11] [12]

ਰਾਜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗੋਲਾ-ਬਾਰੂਦ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਉਹ ਰਾਤ ਨੂੰ ਮਾਰਚ ਕਰਨ ਲੱਗੇ। [10]

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਚਿੱਠੀ ਭੇਜ ਕੇ ਆਨੰਦਪੁਰ (ਜੋ ਅਜਮੇਰ ਚੰਦ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਪੈਂਦਾ ਸੀ) ਦੇ ਕਿਰਾਏ ਦੇ ਬਕਾਏ ਅਦਾ ਕਰਨ ਜਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਛੱਡਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜ਼ਮੀਨ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਦੁਆਰਾ ਖਰੀਦੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਸੀ। [13] [14]

ਦੁਨੀ ਚੰਦ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਮਾਝਾ ਖੇਤਰ ਦੇ ਪੰਜ ਸੌ ਆਦਮੀਆਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਹੋਰ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਫ਼ੌਜੀ ਵੀ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। [15]

ਘੇਰਾਬੰਦੀ

[ਸੋਧੋ]

ਪਹਿਲਾ ਦਿਨ

[ਸੋਧੋ]

ਰਾਜਿਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗੀਆਂ ਨੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਹੋਲਗੜ੍ਹ (ਅਗਮਗੜ੍ਹ), ਫਤਿਹਗੜ੍ਹ, ਤਾਰਾਗੜ੍ਹ, ਕੇਸ਼ਗੜ੍ਹ ਅਤੇ ਲੋਹਗੜ੍ਹ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੁਜ਼ੀਸ਼ਨਾਂ ਲੈ ਲਈਆਂ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਅ ਪੱਖ 'ਤੇ ਰਹਿਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਨਾਹਰ ਸਿੰਘ ਨੇ 500-500 ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨਾਲ ਲੋਹਗੜ੍ਹ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕੀਤੀ ਜਦੋਂ ਕਿ ਭਾਈ ਉਦੈ ਸਿੰਘ ਦੁਨੀ ਚੰਦ ਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨਾਲ ਫਤਿਹਗੜ੍ਹ ਲੈ ਗਏ। ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ 100 ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨਾਲ ਤਾਰਾਗੜ੍ਹ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕੀਤੀ। [16] [14] [17]

ਰਾਜਾ ਅਜਮੇਰ ਚੰਦ ਨੇ ਹੋਰਨਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਰਾਗੜ੍ਹ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਜਿੱਥੇ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤਾਇਨਾਤ ਸੀ। ਭਿਆਨਕ ਲੜਾਈ ਹੋਈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਕਾਂਗੜਾ ਦਾ ਰਾਜਾ ਘੁਮੰਡ ਚੰਦ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਸਿੱਖ ਮੁਗਲਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਏ। [18] [19]

ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ, ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ 'ਤੇ ਤੋਪਾਂ ਚਲਾਈਆਂ। ਜਸਵਾਨ ਦੇ ਰਾਜਾ ਕੇਸਰੀ ਚੰਦ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ, ਗੁੱਜਰਾਂ ਅਤੇ ਰੰਘੜਾਂ ਨਾਲ ਲੋਹਗੜ੍ਹ ਅਤੇ ਉਦੈ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਚੌਕੀਆਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਹਮਲਾਵਰ ਬਲ 100,000 ਸੀ। ਤੀਰਾਂ ਅਤੇ ਗੋਲੀਆਂ ਦਾ ਮੀਂਹ ਵਰ੍ਹਿਆ ਅਤੇ ਹਮਲਾਵਰ ਫ਼ੌਜ ਆਪਣੀ ਅੱਧੀ ਤਾਕਤ ਗੁਆ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਗੁੱਜਰ ਅਤੇ ਰੰਘੜ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਦੀ ਕਗਾਰ 'ਤੇ ਸਨ, ਪਰ ਜਗਤੁੱਲਾ ਆਪਣੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਵਿਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਜਵਾਬੀ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਦੇਖ ਕੇ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ 100 ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਫ਼ੌਜ ਲੈ ਕੇ ਉਦੈ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਰਲ ਗਿਆ। ਕੇਸਰੀ ਚੰਦ ਅਤੇ ਜਗਤੁੱਲਾ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਗਈਆਂ। [20]

ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਹਾਰਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਇੱਕ ਸਭਾ ਕੀਤੀ। ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਤਿੰਨ-ਪੱਖੀ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਸੀ। ਕੇਸਰੀ ਚੰਦ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਹਮਲਾ ਕਰੇਗਾ ਅਤੇ ਜਗਤੁੱਲਾ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਹਮਲਾ ਕਰੇਗਾ। ਅਜਮੇਰ ਚੰਦ ਸਾਹਮਣੇ ਤੋਂ ਹਮਲਾ ਕਰੇਗਾ। [21] [16]

ਰਾਜੇ ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗੀਆਂ ਨੇ ਯੋਜਨਾ ਨੂੰ ਅੰਜਾਮ ਦੇਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਕੇਸਰੀ ਚੰਦ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹਮਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਕੇਸਰੀ ਚੰਦ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਹੇਠ 100,000 ਦੀ ਫੌਜ ਸੀ। ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਦੈ ਸਿੰਘ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਅਗਮਗੜ੍ਹ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਹੋਲਗੜ੍ਹ ਵਜੋਂ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਵੱਲ ਵਧਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਜਗਤੁੱਲਾ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਫੌਜ ਨਾਲ ਹਮਲਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜਲਦੀ ਹੀ ਜਗਤੁੱਲਾ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਿਰ ਵਿੱਚ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਕੇ ਮਰ ਗਿਆ। ਲਾਸ਼ ਦੇ ਨੇੜੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਾਹਿਬ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ। ਘੁਮੰਡ ਚੰਦ ਨੇ ਗਠਜੋੜ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਜਗਤੁੱਲਾ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਦੇ ਟਿਕਾਣੇ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ। ਭਾਈ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਚਾਅ ਕੀਤਾ। ਜਦੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਬਚਾਅ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਕਤਲੇਆਮ ਹੋਇਆ। 9 ਘੰਟੇ ਤੱਕ, ਘੁਮੰਡ ਚੰਦ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸਹਿਯੋਗੀ ਫੌਜਾਂ ਆਰਾਮ ਕਰਨ ਲਈ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਲੜਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ, ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਨੇ ਜਗਤੁੱਲਾ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਚ ਕਰ ਲਿਆ। ਇਸ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਭਾਈ ਧਰਮ ਸਿੰਘ, ਭਾਈ ਆਲਮ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਾਈ ਮਾਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਫਰਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਸਨੇ ਲੜਨ ਵਾਲੇ ਹੋਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇਨਾਮ ਦਿੱਤੇ। [22] [23]

ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਰਾਤ ਨੂੰ ਫਿਰ ਇੱਕ ਸਭਾ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਜਮੇਰ ਚੰਦ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨਾਲ ਸੁਲ੍ਹਾ ਕਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਰੱਖਿਆ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰਾਜੇ ਸਹਿਮਤ ਹੋ ਗਏ, ਪਰ ਜਸਵਾਲ ਦੇ ਰਾਜਾ ਕੇਸਰੀ ਚੰਦ ਅਤੇ ਰਾਜਾ ਭੂਪ ਚੰਦ ਨੇ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਆਨੰਦਪੁਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਲਈ ਇੱਕ ਹੋਰ ਦ੍ਰਿੜ ਲੜਾਈ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ। [24] [22]

ਦਿਨ ਦੋ

[ਸੋਧੋ]

ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਤੜਕੇ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਕੈਂਪਾਂ 'ਤੇ ਤੋਪਾਂ ਅਤੇ ਲੰਬੀਆਂ ਰਾਈਫਲਾਂ ਨਾਲ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਹੋਣਾ ਪਿਆ। [25]

ਅਗਲੇ ਦਿਨ, ਅਜਮੇਰ ਚੰਦ ਨੇ ਕਰੋ ਜਾਂ ਮਰੋ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨਾਲ ਫਤਿਹਗੜ੍ਹ 'ਤੇ ਭਿਆਨਕ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। ਫਤਿਹਗੜ੍ਹ ਅਜੇ ਉਸਾਰੀ ਅਧੀਨ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਇਕ ਕੰਧ ਅੱਧੀ ਹੀ ਬਣੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਕਮਾਂਡਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਪੰਜ ਘੰਟੇ ਚੱਲੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਦੋਨਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿਪਾਹੀ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। [26] [9]

ਦਿਨ ਭਰ ਹੋਰ ਹਮਲੇ ਹੁੰਦੇ ਰਹੇ। ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦੁਪਹਿਰ ਵੇਲੇ ਜਵਾਬੀ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਜਵਾਬੀ ਹਮਲੇ ਵਿੱਚ 500 ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਿੱਖ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ। ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਘੋੜਾ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਪਰ ਉਹ ਲੜਦਾ ਰਿਹਾ। ਗਠਜੋੜ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਲੱਗੀਆਂ, ਪਰ ਰਾਜਾ ਕੇਸਰੀ ਚੰਦ ਆਪਣੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਵਿਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਥਾਂ 'ਤੇ ਖੜ੍ਹੇ ਰਹੇ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਰਾਜਿਆਂ, ਗੁੱਜਰਾਂ ਅਤੇ ਰੰਘੜਾਂ ਦੇ ਗਠਜੋੜ ਨੇ ਸਿੱਖ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। [22] [27]

ਦਿਨ ਤਿੰਨ

[ਸੋਧੋ]

ਕੁਝ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਸਵੇਰ ਤੋਂ ਹੀ ਲੜਾਈ ਮੁੜ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਅਜਮੇਰ ਚੰਦ ਨੇ ਪਿਛਲੇ ਦਿਨ ਦੀ ਕਾਮਯਾਬੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਨੰਦਪੁਰ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਹਮਲਾ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਚੱਲਿਆ ਅਤੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਤੱਕ ਫੈਲ ਗਿਆ। ਇਹ ਹਮਲਾ ਅਜਮੇਰ ਚੰਦ ਲਈ ਇੱਕ ਤਬਾਹੀ ਸੀ, ਪਰ ਸਿੱਖ ਬਜ਼ੁਰਗ ਜਰਨੈਲ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬਾਗ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਗਰੀਬ ਸਿੰਘ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ। [26] [9]

ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਰਾਤ ਨੂੰ ਤਲਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰਾਜੇ ਮਾਰੇ ਗਏ। [22]

ਅਜਮੇਰ ਚੰਦ ਨੇ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਭਾ ਬੁਲਾਉਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਮੰਡੀ ਦੇ ਰਾਜੇ ਨੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਲਈ ਜ਼ੋਰ ਪਾਇਆ, ਪਰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਬੇਨਤੀਆਂ ਨੂੰ ਖਾਰਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਧਿਆਨ ਲੋਹਗੜ੍ਹ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਲਈ ਲਗਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। [22] [9] [28] [26] [29]

ਦੁਨੀ ਚੰਦ ਨੂੰ ਹਾਥੀ ਦੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਅਫਵਾਹ ਸੁਣ ਕੇ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਇਹ ਟਿੱਪਣੀ ਸੁਣ ਕੇ ਕਿ ਦੁਨੀ ਚੰਦ ਸਿੱਖ ਫੌਜ ਦਾ ਹਾਥੀ ਹੈ। ਰਾਤ ਨੂੰ, ਦੁਨੀ ਚੰਦ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਭੱਜ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। ਦੁਨੀ ਚੰਦ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਧੀਰ ਮੱਲ ਵੱਲ ਜਾਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। [9] [29]

ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਜਾਰੀ ਰਹੀ

[ਸੋਧੋ]
ਭਾਈ ਬਚਿੱਤਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਨਾਗਨੀ ਬਰਛਾ (ਸੱਪ ਦੇ ਬਰਛੇ) ਨਾਲ ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਫੌਜਾਂ ਉੱਤੇ ਮੁਗਲ ਫੌਜਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸ਼ਰਾਬੀ ਹਾਥੀ ਨੂੰ ਮਾਰਦੇ ਹੋਏ ਦਾ ਇੱਕ ਚਿੱਤਰ। ਇਹ ਫੋਟੋ ਮੋਹਾਲੀ ਤੋਂ ਸਰਹਿੰਦ ਜਾਂਦੇ ਸਮੇਂ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਲਈ ਗਈ ਸੀ

ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਭੁੱਖੇ ਮਾਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਕੇ ਥੱਕ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਹਾਥੀ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਨੂੰ ਅੰਜਾਮ ਦੇਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਸੀ। ਦੁਨੀ ਚੰਦ ਨੂੰ ਹਾਥੀ ਦੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਅਫਵਾਹਾਂ ਸੁਣ ਕੇ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਇਹ ਟਿੱਪਣੀ ਸੁਣ ਕੇ ਕਿ ਦੁਨੀ ਚੰਦ ਸਿੱਖ ਫੌਜ ਦਾ ਹਾਥੀ ਹੈ। ਰਾਤ ਨੂੰ, ਦੁਨੀ ਚੰਦ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਭੱਜ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। ਦੁਨੀ ਚੰਦ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਧੀਰ ਮੱਲ ਵੱਲ ਜਾਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। [29] [28]

ਹਾਥੀ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਇਹ ਗੁੱਸੇ ਨਾਲ ਲੋਹਗੜ੍ਹ ਵੱਲ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਹਾਥੀ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਚਾਰਜ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਭਾਈ ਬਚਿੱਤਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਹਾਥੀ ਬਣਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਜਿਸ ਲਈ ਉਹ ਸਹਿਮਤ ਹੋ ਗਏ। ਉਸ ਨੂੰ ਬਰਛੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਗੁਰੂਆਂ ਦਾ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਲਿਆ। ਬਚਿੱਤਰ ਸਿੰਘ ਸ਼ਰਾਬੀ ਹਾਥੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਸੀ। ਅੱਗੇ ਉਦੈ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਲਿਆ ਅਤੇ ਕੇਸਰੀ ਚੰਦ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ ਤਲਵਾਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਉਦੈ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਿਸ਼ਾਨੇ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੇ ਰਾਹ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਅਤੇ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। [29] [28] [9] [30]

ਹਾਥੀ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਮਾਰੇ ਸਨ। ਬਚਿੱਤਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤੇ। ਉਸਨੇ ਆਪਣਾ ਬਰਛਾ ਚੁੱਕਿਆ ਅਤੇ ਹਾਥੀ ਨੂੰ ਸ਼ਸਤਰ ਰਾਹੀਂ ਵਿੰਨ੍ਹਿਆ, ਉਸਨੂੰ ਜ਼ਖਮੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਹਾਥੀ ਨੇ ਪਿੱਛੇ ਮੁੜ ਕੇ ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਰੁਕਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ। [31] [32]

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਦੈ ਸਿੰਘ ਕੇਸਰੀ ਚੰਦ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ। ਉਸਨੇ ਚੀਕਿਆ, "ਕੇਸਰੀ ਚੰਦ ਆ ਕੇ ਮਾਰੋ"। ਕੇਸਰੀ ਚੰਦ ਮਾਰਿਆ ਪਰ ਖੁੰਝ ਗਿਆ। ਉਦੈ ਸਿੰਘ ਨੇ ਚੰਦ ਦਾ ਸਿਰ ਵੱਢ ਦਿੱਤਾ। ਉਸਨੇ ਸਿਰ ਨੂੰ ਬਰਛੇ 'ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ਵੱਲ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਲਈ ਇਸਨੂੰ ਉੱਚਾ ਕੀਤਾ। [9] ਮੋਖਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਹਾਥੀ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹੰਡੂਰ ਦੇ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਜ਼ਖਮੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਰਾਜੇ ਦੀ ਫੌਜ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਗਈ। [31] [32]

ਆਖਰੀ ਹਮਲਾ

[ਸੋਧੋ]

ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਕੌਂਸਲ ਰੱਖੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਪਰ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਗਿਆ। [31]

ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਕਾਂਗੜੇ ਦੇ ਰਾਜਾ ਘੁਮੰਡ ਚੰਦ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਖੂਨੀ ਲੜਾਈ ਹੋਈ। ਘੁਮੰਡ ਚੰਦ ਦੇ ਘੋੜੇ ਨੂੰ ਆਲਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮਾਰਿਆ ਸੀ। ਰਾਜੇ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਝਗੜਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਅਸਥਾਈ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਾਬੂ ਕਰ ਲਿਆ। ਇਹ ਲੜਾਈ ਸ਼ਾਮ ਤੱਕ ਚੱਲੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨਤੀਜੇ ਨਿਕਲੇ ਅਤੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਭਾਈ ਹਿੰਮਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਘੁਮੰਡ ਚੰਦ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। [33] [31]

ਆਖਰੀ ਦਿਨ ਅਤੇ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਦਾ ਅੰਤ

[ਸੋਧੋ]

ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਇੱਕ ਸਭਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸੰਧੀ ਭੇਜਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਚਿੱਠੀ ਭੇਜੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ, “ਸਤਿਗੁਰੂ, ਅਸੀਂ ਗਲਤੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ੱਕੀ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਗਊ ਅਤੇ ਪਵਿੱਤਰ ਧਾਗੇ ' ਤੇ ਸਹੁੰ ਖਾਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਕਦੇ ਵੀ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸ਼ਹਿਰ 'ਤੇ ਛਾਪਾ ਨਹੀਂ ਮਾਰਾਂਗੇ। ਅਸੀਂ ਪਹਾੜੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਦਿਖਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਮ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਕਿਲ੍ਹਾ ਆਨੰਦਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਵਾਰ ਛੱਡ ਦਿੰਦੇ ਹੋ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਆਉਂਦੇ ਹੋ, ਤਾਂ ਇਹ ਸਾਡੀ ਇੱਜ਼ਤ ਨੂੰ ਬਹਾਲ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀ ਮਦਦ ਕਰੇਗਾ।” [9] ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਝਿਜਕ ਰਹੇ ਸਨ, ਪਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇਸ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ। ਛੱਡਣ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖ ਕਮਾਂਡਰਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। [9]

ਅੰਤ ਤੱਕ 150,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਰਾਜੇ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ।[34]

ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ

[ਸੋਧੋ]

ਗੁਰੂ ਜੀ ਨਿਰਮੋਹ ਪਿੰਡ (ਨਿਰਮੋਹਗੜ੍ਹ) ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋਏ। ਇਹ ਸੌਦਾ ਸੱਚਮੁੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਗੁਰੂਆਂ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਹ ਕਮਜ਼ੋਰ ਸਨ। ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਨਿਰਮੋਹਗੜ੍ਹ ਦੀ ਲੜਾਈ (1702) ਲੜੇ। [35] [9]

ਹਵਾਲੇ

[ਸੋਧੋ]
  1. ↑ Jacques, Tony (2006). Dictionary of Battles and Sieges. Greenwood Press. p. 48. ISBN 978-0-313-33536-5. Archived from the original on 2015-06-26.
  2. ↑ Johar, Surinder Singh (1998). Holy Sikh shrines. New Delhi: M D Publications. p. 46. ISBN 978-81-7533-073-3. OCLC 44703461.
  3. ↑ Harbans Kaur Sagoo (2001). Banda Singh Bahadur And Sikh Sovereignty. p. 70.
  4. ↑ Suraj Granth Ruth 4 Chapter 11
  5. ↑ ਸੂਰਜ ਗ੍ਰੰਥ ਰੂਥ 4 ਅਧਿਆਇ 28
  6. ↑ Jacques, Tony (2006). Dictionary of Battles and Sieges. Greenwood Press. p. 48. ISBN 978-0-313-33536-5. Archived from the original on 2015-06-26.
  7. ↑ Tony., Jaques (2007). Dictionary of battles and sieges : a guide to 8,500 battles from antiquity through the twenty-first century. Westport, Conn.: Greenwood Press. ISBN 9780313027994. OCLC 230808376.
  8. ↑ Grewal, J.S. Guru Gobind Singh - A Biographical Study (in English). p. 131.{{cite book}}: CS1 maint: unrecognized language (link)
  9. ↑ 9.00 9.01 9.02 9.03 9.04 9.05 9.06 9.07 9.08 9.09 Bindra, Pritpal Singh. Guru Kian Sakhian Tales of the Sikh Gurus. pp. 142–148. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name ":0" defined multiple times with different content
  10. ↑ 10.0 10.1 Macauliffe, Max Arthur (1909). The Sikh Religion Vol.5. pp. 126–127. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name ":1" defined multiple times with different content
  11. ↑ Suraj Granth Rut 4 Chapter 11
  12. ↑ Amardeep S. Dahiya (2014). Founder of the Khalsa. ISBN 9789381398616.
  13. ↑ Kartar Singh, B. Sc (1998). Life of Guru Gobind Singh : a biography. Ludhiana: Lahore Book Shop. p. 150. ISBN 81-7647-007-4. OCLC 137263473.
  14. ↑ 14.0 14.1 Gandhi, Surjit Singh (2007). History of Sikh Gurus Retold: 1606-1708 C.E (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Atlantic Publishers & Dist. p. 816. ISBN 978-81-269-0858-5. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name ":2" defined multiple times with different content
  15. ↑ Sagoo, Harbans (2001). Banda Singh Bahadur and Sikh Sovereignty. Deep & Deep Publications. ISBN 9788176293006.
  16. ↑ 16.0 16.1 Macauliffe, Max Arthur (1909). The Sikh Religion Vol.5. pp. 129–130. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name ":3" defined multiple times with different content
  17. ↑ Amardeep S. Dahiya (2014). Founder of the Khalsa. ISBN 9789381398616.
  18. ↑ Amardeep S. Dahiya (2014). Founder of the Khalsa. ISBN 9789381398616.
  19. ↑ Surjit Singh Gandhi (2007). History of Sikh Gurus Retold: 1606-1708 C.E. Atlantic Publishers & Dist. p. 816. ISBN 9788126908585.
  20. ↑ Macauliffe, Max Arthur (1909). The Sikh Religion Vol.5. pp. 129–130.
  21. ↑ Kartar Singh, B. Sc (1998). Life of Guru Gobind Singh : a biography. Ludhiana: Lahore Book Shop. p. 151. ISBN 81-7647-007-4. OCLC 137263473.
  22. ↑ 22.0 22.1 22.2 22.3 22.4 Macauliffe, Max Arthur (1909). The Sikh Religion Vol.5. pp. 131–132. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name ":4" defined multiple times with different content
  23. ↑ Suraj Granth Ruth 4 Chapter 16
  24. ↑ Suraj Granth Ruth 4 Chapter 15
  25. ↑ Suraj Granth Ruth 4 Chapter 17
  26. ↑ 26.0 26.1 26.2 Surjit Singh Gandhi (2007). History of Sikh Gurus Retold: 1606-1708 C.E. Atlantic Publishers & Dist. p. 816. ISBN 9788126908585. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name "Gandhi20072" defined multiple times with different content
  27. ↑ Suraj Granth Ruth 4 Chapter 19
  28. ↑ 28.0 28.1 28.2 Surjit Singh Gandhi (2007). History of Sikh Gurus Retold: 1606-1708 C.E. Atlantic Publishers & Dist. p. 817. ISBN 9788126908585. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name "Gandhi20073" defined multiple times with different content
  29. ↑ 29.0 29.1 29.2 29.3 Macauliffe, Max Arthur (1909). The Sikh Religion Vol.5. pp. 133–134. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name ":5" defined multiple times with different content
  30. ↑ Johar, Surinder Singh (1998). Holy Sikh shrines. New Delhi: M D Publications. p. 46. ISBN 978-81-7533-073-3. OCLC 44703461.
  31. ↑ 31.0 31.1 31.2 31.3 Macauliffe, Max Arthur (1909). The Sikh Religion Vol.5. pp. 135–136. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name ":6" defined multiple times with different content
  32. ↑ 32.0 32.1 Singh, Bhagat Lakshman (1995). Short Sketch of the Life and Work of Guru Govind Singh, The Tenth and Last Guru. Laurier Books Ltd. /AES. p. 96. ISBN 978-81-206-0576-3. OCLC 55854929. ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name ":7" defined multiple times with different content
  33. ↑ Singh, Prithi Pal (2007). The History of Sikh Gurus. Lotus Books. p. 146. ISBN 978-81-8382-075-2.
  34. ↑ Suraj Granth Ruth 4 Chapter 28
  35. ↑ Singh, Dalip (1992). Guru Gobind Singh and Khalsa Discipline. Amritsar: Singh Bros. p. 256. ISBN 978-81-7205-071-9. OCLC 28583123.
"https://pa.wikipedia.org/w/index.php?title=ਆਨੰਦਪੁਰ_ਸਾਹਿਬ_ਦੀ_ਪਹਿਲੀ_ਘੇਰਾਬੰਦੀ&oldid=743072" ਤੋਂ ਲਿਆ