ਕੰਵਰ ਯਾਤਰਾ
ਕਾਂਵਰ ( ਜਾਂ ਕੰਵਰ/ ਕਾਵਡ) ਯਾਤਰਾ ( ਦੇਵਨਾਗਰੀ : कांवड़ यात्रा) ਸ਼ਿਵ ਦੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਦੀ ਸਾਲਾਨਾ ਤੀਰਥ ਯਾਤਰਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਕੰਵਰਿਆਸ (कावड़िया) ਜਾਂ "ਭੋਲੇ" (भोले) ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਹਰਿਦੁਆਰ, ਗੌਮੁਖ ਅਤੇ ਗੰਗੋਟਾਖੰਡ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅਤੇ ਬਿਹਾਰ ਦੇ ਸੁਲਤਾਨਗੰਜ ਗੰਗਾ ਨਦੀ ਦੇ ਪਵਿੱਤਰ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ. ਲੱਖਾਂ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਗੰਗਾ ਨਦੀ ਤੋਂ ਪਵਿੱਤਰ ਜਲ ਲਿਆਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸੈਂਕੜੇ ਮੀਲ ਤੱਕ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਥਾਨਕ ਸ਼ਿਵ ਤੀਰਥਾਂ, ਜਾਂ ਮੇਰਠ ਦੇ ਪੁਰਾ ਮਹਾਦੇਵਾ ਅਤੇ ਔਘਰਨਾਥ ਮੰਦਰ, ਅਤੇ ਝਾਰਖੰਡ ਵਿੱਚ ਕਾਸ਼ੀ ਵਿਸ਼ਵਨਾਥ, ਬੈਦਿਆਨਾਥ ਅਤੇ ਦੇਵਘਰ ਵਿੱਚ ਚੜ੍ਹਾਉਣ ਲਈ ਸੈਂਕੜੇ ਮੀਲ ਤੱਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
.ਇਸਦੇ ਅਧਾਰ 'ਤੇ, ਕੰਵਰ ਧਾਰਮਿਕ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਸ਼ੈਲੀ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਭਾਗੀਦਾਰ ਰਸਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਖੰਭੇ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਮੁਅੱਤਲ ਕੀਤੇ ਡੱਬਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਵਿੱਤਰ ਸਰੋਤ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਤੀਰਥ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਨਾਮ ਕੰਵਰ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਕੰਵਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਕਿ ਪਾਣੀ ਦਾ ਸਰੋਤ ਅਕਸਰ ਗੰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਇਸਦੇ ਸਥਾਨਕ ਸਮਾਨ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਭੇਟ ਸ਼ਿਵ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਭੋਲਾ (ਮਾਸੂਮ) ਜਾਂ ਭੋਲੇ ਬਾਬਾ (ਮਾਸੂਮ ਬੁੱਢੇ) ਵਜੋਂ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤੀਰਥ, ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ, ਇੱਕ ਭੋਲਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਸ਼ਬਦ ਵਿੱਚ, ਭੋਲੇ! ਹਾਲਾਂਕਿ ਕੈਨੋਨੀਕਲ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੰਗਠਿਤ ਤਿਉਹਾਰ ਵਜੋਂ ਕੰਵਰ ਦਾ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਵਰਤਾਰਾ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸੀ ਜਦੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਯਾਤਰੀ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤੀ ਮੈਦਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਦੌਰਾਨ ਕਈ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਕੰਵਰ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਕਰਦੇ ਹਨ।[1]
ਇਹ ਯਾਤਰਾ 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਖੀਰ ਤੱਕ ਕੁਝ ਸੰਤਾਂ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਘਟਨਾ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਇਹ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲੱਗੀ। [2] ਅੱਜ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹਰਿਦੁਆਰ ਦੀ ਕੰਵਰ ਤੀਰਥ ਯਾਤਰਾ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸਾਲਾਨਾ ਧਾਰਮਿਕ ਇਕੱਠ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ, 2010 ਅਤੇ 2011 ਦੇ ਸਮਾਗਮਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਦਾਜ਼ਨ 12 ਮਿਲੀਅਨ ਭਾਗੀਦਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ। ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਆਸਪਾਸ ਦੇ ਰਾਜਾਂ ਦਿੱਲੀ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਹਰਿਆਣਾ, ਰਾਜਸਥਾਨ, ਪੰਜਾਬ, ਬਿਹਾਰ ਅਤੇ ਕੁਝ ਝਾਰਖੰਡ, ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ, ਉੜੀਸਾ ਅਤੇ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਭਾਰੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਉਪਾਅ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ-ਹਰਿਦੁਆਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਾਜਮਾਰਗ ( ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਾਜਮਾਰਗ 58 ) 'ਤੇ ਆਵਾਜਾਈ ਨੂੰ ਇਸ ਸਮੇਂ ਲਈ ਮੋੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।[3][4]
ਵ੍ਯੁਤਪਤੀ
[ਸੋਧੋ]ਕੰਵਰ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਨਾਮ ਕੰਵਰ (ਕਾਂਵੜ) ਦੇ ਨਾਮ 'ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਇੱਕ ਸਿੰਗਲ ਖੰਭੇ (ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬਾਂਸ ਦਾ ਬਣਿਆ) ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੋ ਲਗਭਗ ਬਰਾਬਰ ਭਾਰ ਬੰਨ੍ਹੇ ਹੋਏ ਹਨ ਜਾਂ ਉਲਟ ਸਿਰਿਆਂ ਤੋਂ ਲਟਕਦੇ ਹਨ। ਕੰਵਰ ਨੂੰ ਖੰਭੇ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰਲੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਇੱਕ ਜਾਂ ਦੋਵਾਂ ਮੋਢਿਆਂ 'ਤੇ ਸੰਤੁਲਿਤ ਕਰਕੇ ਲਿਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[5] ਹਿੰਦੀ ਸ਼ਬਦ ਕੰਵਰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਕੰਨਵੰਰਾਥੀ (काँवाँरथी) ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।[5]ਕੰਵਰ - ਸ਼ਰਧਾਲੂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੰਵਰਿਆ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਆਪਣੇ ਮੋਢਿਆਂ 'ਤੇ ਕੰਵਰਾਂ ਵਿੱਚ ਢੱਕੇ ਹੋਏ ਪਾਣੀ ਦੇ ਬਰਤਨ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕਾਵੜ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਤੀਰਥ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਇੱਕ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਲਿਜਾਣ ਦੀ ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਦੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਦੁਆਰਾ, ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪਾਲਣਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ (ਦੇਖੋ ਕਾਵੜੀ )। ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਯਾਤਰਾ ਜਾਂ ਜਲੂਸ।[6]
ਇਤਿਹਾਸ
[ਸੋਧੋ]
ਕੰਵਰ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਸਬੰਧ ਹਿੰਦੂ ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿੱਚ ਦੁੱਧ ਦੇ ਸਮੁੰਦਰ ਰਿੜਕਣ ਨਾਲ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਜ਼ਹਿਰ ਨਿਕਲਿਆ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ ਇਸ ਦੇ ਸੇਕ ਨਾਲ ਸੜਨ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਜ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਸਾਹ ਲੈਣਾ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਪਰ, ਸਾਹ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਜ਼ਹਿਰ ਦੀ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਊਰਜਾ ਤੋਂ ਪੀੜਤ ਹੋਣ ਲੱਗਾ। ਤ੍ਰੇਤਾ ਯੁਗ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਵ ਦੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਰਾਵਣ ਨੇ ਸਿਮਰਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਕੰਵਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਗੰਗਾ ਦਾ ਪਵਿੱਤਰ ਜਲ ਲਿਆਇਆ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪੁਰਮਹਾਦੇਵ ਦੇ ਸ਼ਿਵ ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਡੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਿਵ ਨੂੰ ਜ਼ਹਿਰ ਦੀ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਊਰਜਾ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਨਾ।[7]
ਸਮਕਾਲੀ ਘਟਨਾਵਾਂ
[ਸੋਧੋ]2018 ਵਿੱਚ, ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਖੇਤਰ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕੰਵਰ ਯਾਤਰਾ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਭੰਨਤੋੜ ਦੀਆਂ ਕਈ ਘਟਨਾਵਾਂ ਹੋਈਆਂ।[8] ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਨੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ 'ਤੇ ਸਖ਼ਤ ਟਿੱਪਣੀ ਕੀਤੀ ਹੈ।[9] ਸਾਲ 2020 ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕੋਵਿਡ-19 ਮਹਾਂਮਾਰੀ ਕਾਰਨ ਕੰਵਰ ਯਾਤਰਾ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ।[10] 2021 ਵਿੱਚ, ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕੋਵਿਡ-19 ਦੀ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਦੂਜੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ ਯਾਤਰਾ ਨੂੰ ਮੁਅੱਤਲ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ।[11] ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਨੇ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਨੇ ਇਸ ਮਾਮਲੇ 'ਤੇ ਸੁਓ ਮੋਟੋ ਕੇਸ ਲਿਆ।[12]
ਯਾਤਰਾ
[ਸੋਧੋ]
ਸ਼ਰਾਵਣ ਦਾ ਮਹੀਨਾ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਸੋਮਵਾਰ ਨੂੰ ਵਰਤ ਰੱਖਦੇ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਚਤੁਰਮਾਸ ਦੀ ਮਿਆਦ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਵੀ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਤੀਰਥਾਂ, ਪਵਿੱਤਰ ਨਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਅਤੇ ਤਪੱਸਿਆ ਲਈ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਲਾਨਾ ਮਾਨਸੂਨ ਦੇ ਮੌਸਮ ਦੌਰਾਨ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਭਗਵਾ ਪਹਿਨੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਹਰਿਦੁਆਰ, ਗੰਗੋਤਰੀ ਜਾਂ ਗੌਮੁਖ ਵਿੱਚ ਗੰਗਾ ਦਾ ਪਾਣੀ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਗਲੇਸ਼ੀਅਰ ਜਿੱਥੋਂ ਗੰਗਾ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਗੰਗਾ ਦੇ ਹੋਰ ਪਵਿੱਤਰ ਸਥਾਨਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸੁਲਤਾਨਗੰਜ, ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਸਥਾਨ ਜਿੱਥੇ ਨਦੀ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਮੁੜਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਕੋਰਸ, ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਜੱਦੀ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਧੰਨਵਾਦ ਦੇ ਇਸ਼ਾਰੇ ਵਜੋਂ, ਸਥਾਨਕ ਸ਼ਿਵ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਵਲਿੰਗਾਂ ਦਾ ਅਭਿਸ਼ੇਕ ( ਅਭਿਸ਼ੇਕ ) ਕਰਦੇ ਹਨ।[13]
ਜਿੱਥੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਪੁਰਸ਼ ਹਨ, ਉੱਥੇ ਕੁਝ ਔਰਤਾਂ ਵੀ ਯਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕ ਪੈਦਲ ਹੀ ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਕੁਝ ਸਾਈਕਲ, ਮੋਟਰ ਸਾਈਕਲ, ਸਕੂਟਰ, ਮਿੰਨੀ ਟਰੱਕ ਜਾਂ ਜੀਪਾਂ 'ਤੇ ਵੀ ਸਫ਼ਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਅਨੇਕ ਹਿੰਦੂ ਸੰਗਠਨਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਵੈ-ਸੇਵੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਥਾਨਕ ਕੰਵਰ ਸੰਘ, ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਵੈਮ ਸੇਵਕ ਸੰਘ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਹਿੰਦੂ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਨੇ ਯਾਤਰਾ ਦੌਰਾਨ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਾਜਮਾਰਗਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਕੈਂਪ ਲਗਾਏ, ਜਿੱਥੇ ਭੋਜਨ, ਆਸਰਾ, ਡਾਕਟਰੀ ਸਹਾਇਤਾ ਅਤੇ ਕੰਵਡਾਂ ਨੂੰ ਟੰਗਣ ਲਈ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਣ, ਗੰਗਾ ਜਲ ਫੜੇ। ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[14]
ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਅਤੇ ਵਾਰਾਣਸੀ ਵਰਗੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ਲਈ ਛੋਟੀਆਂ-ਛੋਟੀਆਂ ਤੀਰਥ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਵੀ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਝਾਰਖੰਡ ਦੇ ਦੇਵਘਰ ਵਿਖੇ ਸ਼੍ਰਵਨੀ ਮੇਲਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਤਿਉਹਾਰ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਭਗਵਾ ਪਹਿਨੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਸੁਲਤਾਨਗੰਜ ਵਿਖੇ ਗੰਗਾ ਤੋਂ ਪਵਿੱਤਰ ਜਲ ਲਿਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਪੈਦਲ 105 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਭਗਵਾਨ ਬੈਦਿਆਨਾਥ (ਸ਼ਿਵ) ਨੂੰ ਚੜ੍ਹਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਲਗਭਗ 1960 ਤੱਕ, ਯਾਤਰਾ ਕੁਝ ਸੰਤਾਂ, ਪੁਰਾਣੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਅਤੇ ਗੁਆਂਢੀ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਅਮੀਰ ਮਾਰਵਾੜੀਆਂ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਸੀ, ਅਤੇ ਹਾਲ ਹੀ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਵਰਤਾਰੇ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।[15]
ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ
[ਸੋਧੋ]ਹਵਾਲੇ
[ਸੋਧੋ]- ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000011-QINU`"'</ref>" does not exist.
- ↑ "Kanwarias flock highways". The Hindu. 14 July 2004. Archived from the original on 25 January 2013.
- ↑ "Security beefed up for Kanwar yatra". CNN-IBN. Archived from the original on 2012-10-12.
- ↑ "Security stepped up at Delhi-Haridwar rail, road routes". The Hindu. 26 July 2007. Archived from the original on 7 ਜਨਵਰੀ 2019. Retrieved 13 ਫ਼ਰਵਰੀ 2023.
- ↑ 5.0 5.1
{{citation}}: Empty citation (help) - ↑ "Security beefed up for Kanwar yatra". CNN-IBN. Archived from the original on 2012-10-12.
- ↑ History of Kanwar Yatra: https://www.bhaktibharat.com/festival/kanwar-yatra
- ↑ Dey, Abhishek. "Violence during Kanwar Yatra: Police in Delhi, UP need new ideas to tackle an old problem". Scroll.in (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ (ਅਮਰੀਕੀ)). Retrieved 2021-07-15.
- ↑ "'This must stop', says SC on Kanwariya violence, vandalism by protesters". Hindustan Times (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). 2018-08-10. Retrieved 2021-07-15.
- ↑ "No Kanwar Yatra Due To COVID-19, Ganga Water To Be Sent To States". NDTV.com. Retrieved 2021-07-15.
- ↑ "Kanwar yatra: Uttarakhand finally calls it off, UP says on with curbs". The Indian Express (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). 2021-07-14. Retrieved 2021-07-15.
- ↑ "Uttar Pradesh call to allow Kanwar Yatra disturbing, respond by tomorrow, says Supreme Court". The Indian Express (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). 2021-07-15. Retrieved 2021-07-15.
- ↑ "LUDHIANA: KANWAD YATRA". The Tribune. 23 July 2002.
- ↑ "Kanwarias flock highways". The Hindu. 14 July 2004. Archived from the original on 25 January 2013.
- ↑ Choudhary, p. 29
ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:<ref> tag defined in <references> has no name attribute.