ਧਿਆਨ
ਧਿਆਨ ਇੱਕ ਕਿਰਿਆ ਜਾਂ ਅਭਿਆਸ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਵਿੱਚ ਚੇਤੰਨਤਾ, ਸਾਵਧਾਨੀ ਅਤੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਵਧਾਉਣ ਹੇਤ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਸਤੂ, ਵਿਚਾਰ, ਜਾਂ ਗਤੀਵਿਧੀ 'ਤੇ ਮਨ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਨ, ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸ਼ਾਂਤ ਅਤੇ ਸਥਿਰ ਅਵਸਥਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਵੱਖਰੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।[1][2][3][4]
ਕਈ ਧਾਰਮਿਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਧਿਆਨ ਦੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਧਿਆਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਉੱਲੇਖ ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਧਿਆਨ ਬੁੱਧ, ਸਿੱਖ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਚਿੰਤਨਸ਼ੀਲ ਭੰਡਾਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ।[5] 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ ਤੋਂ ਧਿਆਨ ਦੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ ਹੋਰ ਸੱਭਿਆਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਗਈਆਂ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਵਪਾਰ ਅਤੇ ਸਿਹਤ ਵਰਗੇ ਗੈਰ-ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਪ੍ਰਸੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਧਿਆਨ ਤਣਾਅ, ਚਿੰਤਾ, ਉਦਾਸੀ ਅਤੇ ਪੀੜ ਨੂੰ ਕਾਫੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਘਟਾ ਸਕਦਾ ਹੈ,[6] ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ, ਸਵੈ-ਧਾਰਨਾ,[7] ਸਵੈ-ਸੰਕਲਪ, ਅਤੇ ਤੰਦਰੁਸਤੀ ਨੂੰ ਵਧਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।[8][9][10] ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ, ਤੰਤੂ ਵਿਗਿਆਨਕ, ਅਤੇ ਰਕਤ ਸੰਚਾਰ ਪ੍ਰਣਾਲੀਗਤ ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਹੋਰ ਖੇਤਰਾਂ 'ਤੇ ਧਿਆਨ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਮਝਣ ਲਈ ਖੋਜ ਜਾਰੀ ਹੈ।
ਵਿਉਤਪੱਤੀ[ਸੋਧੋ]
ਸ਼ਬਦ 'ਧਿਆਨ' ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਮੂਲ ਧਿਆਈ ਤੋਂ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਚਿੰਤਨ ਜਾਂ ਮਨਨ ਕਰਨਾ।[11][12][13]
ਧਿਆਨ ਦੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ[ਸੋਧੋ]
ਮੂਲ[ਸੋਧੋ]
ਧਿਆਨ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਉਸ ਧਾਰਮਿਕ ਪ੍ਰਸੰਗ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇਸਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।[14] ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਦੇ ਉਭਾਰ ਜਿੜ੍ਹੇ ਧਿਆਨ ਦੇ ਕਈ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਤੱਤ ਹੈ, ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵ-ਵਿਗਿਆਨਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਵੀਨਤਮ ਪੜਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।[15][16][17] ਧਿਆਨ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਉੱਲ੍ਹੇਖਾਂ ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ ਅਤੇ ਮਹਾਂਭਾਰਤ (ਭਗਵਦ ਗੀਤਾ ਸਮੇਤ) ਵਿੱਚ ਹਨ।[18][19] ਬ੍ਰਿਹਦਰਣਿਅਕ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਵਿੱਚ "ਸ਼ਾਂਤ ਅਤੇ ਇਕਾਗਰ ਹੋ ਜਾਣ ਨਾਲ, ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ (ਆਤਮਾਨ) ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਅਨੁਭਵ ਕਰਨਾ" ਵਜੋਂ ਧਿਆਨ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।[20]
ਭਾਰਤੀ ਧਰਮ[ਸੋਧੋ]
ਜੈਨ ਧਰਮ[ਸੋਧੋ]
ਜੈਨ ਧਿਆਨ ਦੀ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਅਭਿਆਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਮੁਕਤੀ-ਮਾਰਗ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਤਿੰਨ ਅੰਗ ਹਨ ਜਿਸ ਨੂੰ ਰਤਨ ਤ੍ਰਿਆ "ਤਿੰਨ ਰਤਨ" ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ: ਉਚਿਤ ਧਾਰਨਾ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਉਚਿਤ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਉਚਿਤ ਅਚਰਣ।[21] ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਧਿਆਨ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਵੈ ਨੂੰ ਅਨੁਭਵ ਕਰਨਾ, ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਮੁਕਤੀ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਣਾ ਹੈ।[22] ਇਸ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਆਤਮਾ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਣਾ ਅਤੇ ਬਣੇ ਰਹਿਣਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਲਗਾਅ ਜਾਂ ਘਿਰਣਾ ਤੋਂ ਪਰੇ, ਸ਼ੁੱਧ ਚੇਤਨਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਭਿਆਸ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਜਾਣਕਾਰ-ਦਰਸ਼ਕ (ਗਿਆਤ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟ) ਬਣਨ ਦਾ ਜਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜੈਨ ਧਿਆਨ ਨੂੰ ਧਰਮ ਧਿਆਨ ਅਤੇ ਸ਼ੁਕਲਾ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਬੁੱਧ ਧਰਮ[ਸੋਧੋ]
ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਅਤੇ ਨਿਰਵਾਣ ਵੱਲ ਮਾਰਗ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਧਿਆਨ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[24] ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਵਿੱਚਭਾਵਾ ("ਵਿਕਾਸ") ਅਤੇ <i>ਅਨਾਪਨਸਤੀ</i> ("ਅੰਦਰ-ਬਾਹਰ ਸਾਹ ਲੈਣ ਦੀ ਚੇਤਨਾ")[25] ਦਾ ਮੂਲ ਅਭਿਆਸ ਝਨਾ / ਧਿਆਨ ਜਾਂ ਸਮਾਧੀ ਵਿੱਚ ਸਮਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।[26]
ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਉਪਰੰਤ ਦੂਜੇ ਏਸ਼ੀਆਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਧਿਆਨ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਫੈਲੀ ਗਈ ਸੀ, 2ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਉਹ ਚੀਨ ਪਹੁੰਚੀ ਸੀ,[27] ਅਤੇ 6ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਜਾਪਾਨ ਪਹੁੰਚੀ ਸੀ। ਆਧੁਨਿਕ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ, ਏਸ਼ੀਆਈ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਉੱਤੇ ਬੋਧੀ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਾਰਨ, ਬੋਧੀ ਧਿਆਨ ਦੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਪੱਛਮੀ ਦੁਨੀਆਂ 'ਚ ਜ਼ੇਨ ਧਾਰਨਾ ਦੀ ਲੋਕਪ੍ਰਿਅਤਾ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗੈਰ-ਬੋਧੀ ਨੇ ਧਿਆਨ ਦੀਆਂ ਬੋਧ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਦੇ ਅਭਿਆਸਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾਇਆ। ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦੀ ਆਧੁਨਿਕ ਧਾਰਨਾ (ਬੋਧੀ ਸ਼ਬਦ ਸਤੀ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ) ਅਤੇ ਸਬੰਧਤ ਧਿਆਨ ਅਭਿਆਸਾਂ ਨੂੰ ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਮਾਨਸਿਕ ਰੋਗਾਂ ਦੀ ਚਿਕਿਸਤਾ 'ਚ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।[28]
ਗੌਤਮ ਬੁੱਧ ਦੀ ਧਿਆਨ ਸ਼ੈਲੀ[ਸੋਧੋ]
ਧਿਆਨ ਗੌਤਮ ਬੁੱਧ (5ਵੀਂ ਸਦੀ) ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਅਹਿਮਤਰੀਨ ਯੋਗਦਾਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਮਕਾਲੀ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨ-ਪ੍ਰੈਕਟੀਸ਼ਨਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਗੌਤਮ ਬੁੱਧ ਦੀ ਧਿਆਨ ਸ਼ੈਲੀ ਦਰਅਸਲ ਸੰਪੂਰਨ ਸਮਤਾ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੈ।[29] ਧਿਆਨ ਬੋਧੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਧਾਰਤ ਸੰਵੇਦਨਾ-ਸੰਜਮ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਬੰਦਸ਼ਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਕਸਿਤ ਬਿੰਦੂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।[30][31]
ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ[ਸੋਧੋ]
ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਧਿਆਨ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਹਨ।[20] ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਿੱਚ, ਯੋਗ ਅਤੇ ਧਿਆਨ ਦਾ ਅਭਿਆਸ 'ਸ਼ੁੱਧ ਜਾਗਰੂਕਤਾ', ਜਾਂ 'ਸ਼ੁੱਧ ਚੇਤਨਾ' ਵਜੋਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਦਵੈਤ ਵੇਦਾਂਤ ਵਿੱਚ ਜੀਵਾਤਮਨ, ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਸਵੈ, ਨੂੰ ਭਰਮ ਵਿੱਚ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਅਸਲੀਅਤ ਵਿੱਚ ਸਰਬ-ਵਿਆਪਕ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਦਵੈਤ ਆਤਮਾ-ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੈ। ਦਵੈਤਵਾਦੀ ਯੋਗ ਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਸਾਮਖਿਆ ਵਿੱਚ, ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ 'ਪੁਰਸ਼/ਪੁਰਖ' ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਸ਼ੁੱਧ ਚੇਤਨਾ ਜੋ ਕੁਦਰਤ, 'ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ' ਦੁਆਰਾ ਬੇਰੋਕ ਹੈ। ਮੁਕਤੀ ਦੀ ਘਟਨਾ ਦਾ ਨੂੰ ਮੋਕਸ਼, ਵਿਮੁਕਤੀ ਜਾਂ ਕੈਵਲਯ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਸਿੱਖ ਧਰਮ[ਸੋਧੋ]
ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ, ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਉੱਨਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਹੇਤ ਸਿਮਰਨ (ਧਿਆਨ) ਅਤੇ ਚੰਗੇ ਕਰਮਾਂ ਦੋਵੇਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ;[32] ਚੰਗੇ ਕਰਮਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਿਮਰਨ ਵਿਅਰਥ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਸਿੱਖ ਸਿਮਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਉਭਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।[33]
ਪੂਰਬੀ ਏਸ਼ੀਆਈ ਧਰਮ - ਤਾਓਵਾਦ[ਸੋਧੋ]
ਤਾਓਵਾਦੀ ਧਿਆਨ ਨੇ ਇਸਦੇ ਲੰਬੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇਕਾਗਰਤਾ, ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ, ਕਿਊ ਕਾਸ਼ਤ, ਚਿੰਤਨ, ਅਤੇ ਮਨਨਸ਼ੀਲਤਾ ਧਿਆਨ ਸਮੇਤ ਤਕਨੀਕਾਂ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ। 5ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਚੀਨੀ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੁਆਰਾ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਦਾਓਵਾਦੀ ਧਿਆਨ ਦੇ ਅਭਿਆਸਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਰਵਾਇਤੀ ਚੀਨੀ ਦਵਾਈ ਅਤੇ ਚੀਨੀ ਮਾਰਸ਼ਲ ਆਰਟਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ।
ਈਸ਼ਵਰਵਾਦੀ ਜਾਂ ਇਬਰਾਹੀਮੀ ਧਰਮ[ਸੋਧੋ]
ਯਹੂਦੀ ਧਰਮ[ਸੋਧੋ]
ਯਹੂਦੀ ਧਰਮ ਨੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਧਿਆਨ ਦੇ ਅਭਿਆਸਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੈ।[34] ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, ਤੌਰਾ ਵਿੱਚ, ਇਸਹਾਕ ਨੂੰ ਖੇਤ ਵਿੱਚ "לשוח" (ਲਸੋਆਹ) ਹੋਣ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ - ਕਈ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੇ ਧਿਆਨ ਅਭਿਆਸ ਵਜੋਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ (ਉਤਪਤ 24:63)।[35] ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਤਨਾਖ (ਇਬਰਾਨੀ ਬਾਈਬਲ) ਵਿਚ ਸੰਕੇਤ ਹਨ ਕਿ ਦੂਤਾਂ ਨੇ ਧਿਆਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਪੁਰਾਣੇ ਨੇਮ ਵਿੱਚ, ਸਿਮਰਨ ਲਈ ਹਿਬਰੂ ਸ਼ਬਦ ਹਨ: ਹਾਗਾ (ਹਿਬਰੂ: הגה) ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਸਾਹ, ਬੁੜਬੁੜਾਉਣਾ, ਜਾਂ ਮਨਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸੀਹਾ (ਹਿਬਰੂ: שיחה), ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਦੁਹਰਾਉਣਾ ਜਾਂ ਜੱਪਣਾ। [36]
ਈਸਾਈ[ਸੋਧੋ]
ਕ੍ਰਿਸ਼ਚੀਅਨ ਮੈਡੀਟੇਸ਼ਨ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਦੇ ਇੱਕ ਰੂਪ ਲਈ ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਰਮੇਸ਼ੁਰ ਦੇ ਖੁਲਾਸੇ ਨੂੰ ਜਾਣ-ਬੁੱਝ ਕੇ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਢਾਂਚਾਗਤ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਰੋਮਨ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿੱਚ, 20 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਤੱਕ ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰੀਆ ਦੇ ਫਿਲੋ ਨੇ ਧਿਆਨ (ਪ੍ਰੋਸੋਚ) ਅਤੇ ਇਕਾਗਰਤਾ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਵਾਲੇ "ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਅਭਿਆਸਾਂ" ਦੇ ਕੁਝ ਰੂਪਾਂ 'ਤੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਤੀਜੀ ਸਦੀ ਤੱਕ ਪਲੋਟਿਨਸ ਨੇ ਧਿਆਨ ਦੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ।
ਇਸਲਾਮ[ਸੋਧੋ]
ਨਮਾਜ਼ ਪੜ੍ਹਨਾ ਇੱਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜੋ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਤੀ ਦਿਨ ਪੰਜ ਵਾਰ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਰੀਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅਸਣਾਂ 'ਚ ਲੰਘਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਦੌਰਾਨ ਮਨ ਇਕਾਗਰਤਾ ਦਾ ਇੱਕ ਪੱਧਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਖੁਸ਼ੂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਸੂਫੀਵਾਦ ਜਾਂ ਇਸਲਾਮੀ ਰਹੱਸਵਾਦ ਵਿੱਚ ਧਿਆਨ ਦੀ ਇੱਕ ਦੂਜੀ ਵਿਕਲਪਿਕ ਕਿਸਮ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਜ਼ਿਕਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਨਾਮ ਲੈਣਾ।[37][38] ਇਹ ਸੂਫੀਵਾਦ ਦੇ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤੱਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬਣ ਗਿਆ।
ਬਹਾਈ ਵਿਸ਼ਵਾਸ[ਸੋਧੋ]
ਬਹਾਈ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ, ਸਿਮਰਨ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਸਾਧਨ ਹੈ,[39] ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।[40] ਜਦੋਂ ਕਿ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਅਤੇ ਸਿਮਰਨ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਧਿਆਨ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾਤਮਕ ਰਵੱਈਏ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਨੂੰ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਵੱਲ ਮੁੜਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ,[41] ਅਤੇ ਧਿਆਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸਾਂਝ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਬ੍ਰਹਮ 'ਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। [40]
ਪੱਛਮੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਆਧੁਨਿਕ ਪ੍ਰਸਾਰ[ਸੋਧੋ]
19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਤੋਂ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਧਿਆਨ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਫੈਲ ਗਈ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਚਾਰ ਵਧਿਆ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਏਸ਼ੀਆਈ ਅਭਿਆਸਾਂ ਦਾ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਪ੍ਰਭਾਵ[ਸੋਧੋ]
ਧਿਆਨ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਖੋਜ ਨਾੜੀ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਅੰਗ ਹੈ।[9] ਆਧੁਨਿਕ ਵਿਗਿਆਨਕ ਤਕਨੀਕਾਂ ਧਿਆਨ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਨਾੜੀ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਲਈ ਵਰਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ।[42] ਧਿਆਨ ਬਾਰੇ ਖੋਜ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ 'ਤੇ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਉਠਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ।[9][43][44][45]
ਸੰਭਾਵੀ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ[ਸੋਧੋ]
ਧਿਆਨ ਨੂੰ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਅਣਸੁਖਾਵੇਂ ਅਨੁਭਵਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।[46][47][48][49] ਕੁਝ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਇਸ ਨੂੰ ਕੁਝ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਪਾਗਲਪਣ ਨਾਲ ਵੀ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।[50]
ਹਵਾਲੇ[ਸੋਧੋ]
- ↑ Walsh & Shapiro 2006.
- ↑ Cahn & Polich 2006.
- ↑ Jevning, Wallace & Beidebach 1992.
- ↑ Goleman 1988.
- ↑ Dhavamony, Mariasusai (1982). Classical Hinduism (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Università Gregoriana Editrice. p. 243. ISBN 978-88-7652-482-0.
- ↑ Hölzel, Britta K.; Lazar, Sara W.; Gard, Tim; Schuman-Olivier, Zev; Vago, David R.; Ott, Ulrich (November 2011). "How Does Mindfulness Meditation Work? Proposing Mechanisms of Action From a Conceptual and Neural Perspective". Perspectives on Psychological Science: A Journal of the Association for Psychological Science. 6 (6): 537–559. doi:10.1177/1745691611419671. ISSN 1745-6916. PMID 26168376.
- ↑ "The Dalai Lama explains how to practice meditation properly". May 3, 2017.
- ↑ "Meditation: In Depth". NCCIH.
- ↑ 9.0 9.1 9.2 Goyal, M.; Singh, S.; Sibinga, E. M.; Gould, N. F.; Rowland-Seymour, A.; Sharma, R.; Berger, Z.; Sleicher, D.; Maron, D. D. (2014). "Meditation Programs for Psychological Stress and Well-being: A Systematic Review and Meta-analysis". JAMA Internal Medicine. 174 (3): 357–368. doi:10.1001/jamainternmed.2013.13018. PMC 4142584. PMID 24395196.
- ↑ Shaner, Lynne; Kelly, Lisa; Rockwell, Donna; Curtis, Devorah (2016). "Calm Abiding". Journal of Humanistic Psychology. 57: 98. doi:10.1177/0022167815594556.
- ↑ Sampaio, Cynthia Vieira Sanches; Lima, Manuela Garcia; Ladeia, Ana Marice (April 2017). "Meditation, Health and Scientific Investigations: Review of the Literature". Journal of Religion and Health (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). 56 (2): 411–427. doi:10.1007/s10943-016-0211-1. ISSN 0022-4197. PMID 26915053.
- ↑ Feuerstein, Georg (2006). "Yoga and Meditation (Dhyana)". Moksha Journal (1). OCLC 21878732.
- ↑ The verb root "dhyai" is listed as referring to "contemplate, meditate on" and "dhyāna" is listed as referring to "meditation; religious contemplation" on page 134 of Macdonell, Arthur Anthony (1971) [1929]. A practical Sanskrit dictionary with transliteration, accentuation and etymological analysis throughout. London: Oxford University Press.
- ↑ Everly & Lating 2002.
- ↑ Rossano, Matt J. (February 2007). "Did Meditating Make Us Human?". Cambridge Archaeological Journal. 17 (1): 47–58. doi:10.1017/S0959774307000054.
- ↑ Dhavamony, Mariasusai (1982). Classical Hinduism (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). Università Gregoriana Editrice. pp. 243–244. ISBN 978-88-7652-482-0.
- ↑ Lusthaus 2018.
- ↑ Alexander Wynne, The Origin of Buddhist Meditation. Routledge 2007, p. 51. The earliest reference is actually in the Mokshadharma, which dates to the early Buddhist period.
- ↑ The Katha Upanishad describes yoga, including meditation. On meditation in this and other post-Buddhist Hindu literature, see Collins, Randall (2000). The Sociology of Philosophies: A Global Theory of Intellectual Change. Harvard University Press. p. 199.
- ↑ 20.0 20.1 Flood, Gavin (1996). An Introduction to Hinduism. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 94–95. ISBN 978-0-521-43878-0.
- ↑ Mahapragya, Acharya (2004). "Foreword". Jain Yog. Aadarsh Saahitya Sangh.
- ↑ Tulsi, Acharya (2004). "blessings". Sambodhi. Aadarsh Saahitya Sangh.
- ↑ Fischer-Schreiber, Ehrhard & Diener 1991, p. 142.
- ↑ For instance, Kamalashila (2003, p. 4), states that Buddhist meditation "includes any method of meditation that has Enlightenment as its ultimate aim." Likewise, Bodhi (1999) writes: "To arrive at the experiential realization of the truths it is necessary to take up the practice of meditation.... At the climax of such contemplation the mental eye ... shifts its focus to the unconditioned state, Nibbana...." A similar although in some ways slightly broader definition is provided by:[23] "Meditation – general term for a multitude of religious practices, often quite different in method, but all having the same goal: to bring the consciousness of the practitioner to a state in which he can come to an experience of 'awakening,' 'liberation,' 'enlightenment.'" Kamalashila (2003) further allows that some Buddhist meditations are "of a more preparatory nature" (p. 4).
- ↑ The Pāli and Sanskrit word bhāvanā literally means "development" as in "mental development." For the association of this term with "meditation," see Epstein (1995, p. 105); and Fischer-Schreiber, Ehrhard & Diener (1991, p. 20). As an example from a well-known discourse of the Pali Canon, in "The Greater Exhortation to Rahula" (Maha-Rahulovada Sutta, MN 62), Ven. Sariputta tells Ven. Rahula (in Pali, based on VRI, n.d.): ānāpānassatiṃ, rāhula, bhāvanaṃ bhāvehi. Ṭhānissaro Bhikkhu (2006). "Maha-Rahulovada Sutta: The Greater Exhortation to Rahula (MN 62)". translates this as: "Rahula, develop the meditation [bhāvana] of mindfulness of in-&-out breathing." (Square-bracketed Pali word included based on Ṭhānissaro Bhikkhu, 2006, end note
- ↑ See, for example, Ṭhānissaro Bhikkhu (1997). "One Tool Among Many: The Place of Vipassana in Buddhist Practice".; as well as Kapleau (1989, p. 385) for the derivation of the word "zen" from Sanskrit "dhyāna". Pāli Text Society Secretary Rupert Gethin, in describing the activities of wandering ascetics contemporaneous with the Buddha, wrote:
- There is the cultivation of meditative and contemplative techniques aimed at producing what might, for the lack of a suitable technical term in English, be referred to as "altered states of consciousness". In the technical vocabulary of Indian religious texts such states come to be termed "meditations" ([Skt.:] dhyāna / [Pali:] jhāna) or "concentrations" (samādhi); the attainment of such states of consciousness was generally regarded as bringing the practitioner to deeper knowledge and experience of the nature of the world. (Gethin 1998, p. 10)
- ↑ Dumoulin(2005), Zen Buddhism: A History. Vol. 1: India and China, p.64
- ↑ "How to Use Guided Meditation for Calm and Mindfulness". United We Care. March 5, 2021.
- ↑ Gethin, The Buddhist Path to Awakening
- ↑ Vetter, The meditative practices of early Buddhism
- ↑ Polak, Reexamining Jhana
- ↑ Sharma, Suresh (2004). Cultural and Religious Heritage of India: Sikhism. Mittal Publications. p. 7. ISBN 978-81-7099-961-4.
- ↑ Parashar, M. (2005). Ethics And The Sex-King. AuthorHouse. p. 592. ISBN 978-1-4634-5813-3.
- ↑ Jacobs, L. (1976). Jewish Mystical Testimonies. Jerusalem: Keter Publishing House Jerusalem.
- ↑ Kaplan 1978.
- ↑ Kaplan, A. (1985). Jewish Meditation: A Practical Guide. New York Schocken Books.
- ↑ Prayer: a history by Philip Zaleski, Carol Zaleski 2005 ISBN 0-618-15288-1 pp. 147–49
- ↑ Global Encyclopaedia of Education by Rama Sankar Yadav & B.N. Mandal 2007 ISBN 978-81-8220-227-6 p. 63
- ↑ "Meditation". Baháʼí International Community. 2015. Retrieved 2020-12-16.
- ↑ 40.0 40.1 "Meditation". Meditation. Oxford: Oneworld Publications. ISBN 978-1-85168-184-6.
- ↑ "Prayer". Prayer. Oxford: Oneworld Publications. p. 274. ISBN 978-1-85168-184-6.
- ↑ Fox, Kieran C.R.; Nijeboer, Savannah; Dixon, Matthew L.; Floman, James L.; Ellamil, Melissa; Rumak, Samuel P.; Sedlmeier, Peter; Christoff, Kalina (2014). "Is meditation associated with altered brain structure? A systematic review and meta-analysis of morphometric neuroimaging in meditation practitioners". Neuroscience & Biobehavioral Reviews. 43: 48–73. doi:10.1016/j.neubiorev.2014.03.016. PMID 24705269.
- ↑ Van Dam, Nicholas T.; van Vugt, Marieke K.; Vago, David R.; Schmalzl, Laura; Saron, Clifford D.; Olendzki, Andrew; Meissner, Ted; Lazar, Sara W.; Kerr, Catherine E. (January 2018). "Mind the Hype: A Critical Evaluation and Prescriptive Agenda for Research on Mindfulness and Meditation". Perspectives on Psychological Science. 13 (1): 36–61. doi:10.1177/1745691617709589. PMC 5758421. PMID 29016274.
- ↑ Stetka, Bret (7 December 2017). "Where's the Proof that Mindfulness Really Works?". Scientific American Mind. 29 (1): 20–23. doi:10.1038/scientificamericanmind0118-20.
- ↑ Van Dam, Nicholas T.; van Vugt, Marieke K.; Vago, David R.; Schmalzl, Laura; Saron, Clifford D.; Olendzki, Andrew; Meissner, Ted; Lazar, Sara W.; Gorchov, Jolie (10 October 2017). "Reiterated Concerns and Further Challenges for Mindfulness and Meditation Research: A Reply to Davidson and Dahl". Perspectives on Psychological Science. 13 (1): 66–69. doi:10.1177/1745691617727529. PMC 5817993. PMID 29016240.
- ↑ "Does meditation carry a risk of harmful side effects?". nhs.uk. 2017-05-26. Archived from the original on 2021-01-03. Retrieved 2022-09-03.
{{cite web}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (help) - ↑ "Dangers of Meditation". Psychology Today. 2016.
- ↑ "Seriously... – Seriously... – Is Mindfulness Meditation Dangerous?". BBC Radio 4.
- ↑ "Meditation is touted as a cure for mental instability but can it actually be bad for you?". www.independent.co.uk. 2015.
- ↑ Chan-Ob, T; Boonyanaruthee, V (1999). "Meditation in association with psychosis". Journal of the Medical Association of Thailand = Chotmaihet Thangphaet. 82 (9): 925–30. ISSN 0125-2208. PMID 10561951.