ਭੀਮਰਾਓ ਅੰਬੇਡਕਰ

ਭੀਮਰਾਓ ਅੰਬੇਡਕਰ
ਭੀਮਰਾਓ ਅੰਬੇਡਕਰ
	1950 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਅੰਬੇਡਕਰ
ਪਹਿਲਾ ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਮੰਤਰੀ
	ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ; 15 ਅਗਸਤ 1947 – 6 ਅਕਤੂਬਰ 1951
ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ	ਡਾ. ਰਾਜੇਂਦਰ ਪ੍ਰਸਾਦ
ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ	ਲੂਈ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ; ਸੀ. ਰਾਜਾਗੋਪਾਲਚਾਰੀ
ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ	ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ
ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ	ਅਹੁਦਾ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋਇਆ
ਤੋਂ ਬਾਅਦ	ਚਾਰੂ ਚੰਦਰ ਬਿਸਵਾਸ
ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ, ਰਾਜ ਸਭਾ
	ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ; 3 ਅਪਰੈਲ 1952 – 6 ਦਸੰਬਰ 1956
ਹਲਕਾ	ਬੰਬੇ ਪ੍ਰਾਂਤ
ਸੰਵਿਧਾਨ ਖਰੜਾ ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਚੇਅਰਮੈਨ
	ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ; 29 ਅਗਸਤ 1947 – 24 ਜਨਵਰੀ 1950
ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦਾ ਮੈਂਬਰ
	ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ; 9 ਦਸੰਬਰ 1946 – 24 ਜਨਵਰੀ 1950
ਹਲਕਾ	• ਬੰਗਾਲ ਪ੍ਰਾਂਤ (1946–47); • ਬੰਬੇ ਪ੍ਰਾਂਤ (1947–50)
ਵਾਇਸਰਾਏ ਦੀ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਕੌਂਸਲ ਵਿੱਚ ਕਿਰਤ ਮੰਤਰੀ
	ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ; 22 ਜੁਲਾਈ 1942 – 20 ਅਕਤੂਬਰ 1946
ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ	ਲਿਨਲਿਥਗੋ ਦਾ ਮਾਰਕੁਏਸ; ਦਿ ਵਿਸਕਾਉਂਟ ਵੇਵਲ
ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ	ਫਿਰੋਜ਼ ਖਾਨ ਨੂਨ
ਹਲਕਾ
ਵਿਧਾਨਕ ਅਹੁਦੇ
ਬੰਬੇ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਵਿਰੋਧੀ ਧਿਰ ਦਾ ਨੇਤਾ
	ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ; 1937–1942
ਬੰਬੇ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦਾ ਮੈਂਬਰ
	ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ; 1937–1942
ਹਲਕਾ	ਬੰਬੇ ਸ਼ਹਿਰ
ਬੰਬੇ ਵਿਧਾਨ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਦਾ ਮੈਂਬਰ
	ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ; 1926–1937
ਨਿੱਜੀ ਜਾਣਕਾਰੀ
ਜਨਮ	ਭੀਵਾ ਰਾਮਜੀ ਸਿਕਪਾਲ; 14 ਅਪ੍ਰੈਲ 1891; ਮਹੂ, ਸੈਂਟਰਲ ਇੰਡੀਆ ਏਜੰਸੀ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ; (ਹੁਣ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਭਾਰਤ)
ਮੌਤ	6 ਦਸੰਬਰ 1956 (ਉਮਰ 65); ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ, ਭਾਰਤ
ਕਬਰਿਸਤਾਨ	ਚੈਤਿਆ ਭੂਮੀ; 19°01′30″N 72°50′02″E / 19.02500°N 72.83389°E
ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀ	ਆਜ਼ਾਦ ਲੇਬਰ ਪਾਰਟੀ; ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤੀ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ
ਹੋਰ ਰਾਜਨੀਤਕ; ਸੰਬੰਧ	ਰਿਪਬਲਿਕਨ ਪਾਰਟੀ ਆਫ ਇੰਡੀਆ
ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ	ਰਮਾਬਾਈ ਅੰਬੇਡਕਰ (ਵਿ. 1906; ਮੌਤ 1935); ਸਵਿਤਾ ਅੰਬੇਡਕਰ (ਵਿ. 1948);
ਬੱਚੇ	ਯਸ਼ਵੰਤ ਅੰਬੇਡਕਰ
ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ	ਅੰਬੇਡਕਰ ਪਰਿਵਾਰ
ਸਿੱਖਿਆ	ਮੁੰਬਈ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ (ਬੀਏ, ਐੱਮਏ); ਕੋਲੰਬੀਆ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ (ਐੱਮਏ, ਪੀਐੱਚਡੀ); ਲੰਡਨ ਸਕੂਲ ਆਫ਼ ਇਕਨਾਮਿਕਸ (ਐੱਮਐੱਸਸੀ, ਡੀਐੱਸਸੀ)
ਪੇਸ਼ਾ	ਨਿਆਂਕਾਰ; ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰੀ; ਰਾਜਨੇਤਾ; ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕ; ਲੇਖਕ;
ਪੁਰਸਕਾਰ	ਭਾਰਤ ਰਤਨ; (1990, ਮਰਨ ਉਪਰੰਤ)
ਦਸਤਖ਼ਤ
ਛੋਟਾ ਨਾਮ	ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ

ਡਾਕਟਰ ਭੀਮਰਾਉ ਅੰਬੇਡਕਰ (14 ਅਪ੍ਰੈਲ 1891 - 6 ਦਸੰਬਰ 1956), ਡਾਕਟਰ ਬਾਬਾਸਾਹਿਬ ਅੰਬੇਡਕਰ ਨਾਮ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਕਾਨੂੰਨਸਾਜ਼, ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰੀ, ਰਾਜਨੀਤੀਵਾਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਲਿਤ ਬੋਧੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ (ਬਹੁਜਨ) ਨਾਲ ਹੁੰਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਭੇਦਭਾਵ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ, ਜਦਕਿ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਕਿਰਤ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਵੀ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਆਜ਼ਾਦ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਮੰਤਰੀ, ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਨਿਰਮਾਤਾ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਗਣਤੰਤਰ ਦੇ ਮੋਢੀ ਸਨ। ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਿਤੇ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ, ਮਰਾਠੀ ਵਿਚ ਭਾਵ "ਆਦਰਯੋਗ ਪਿਤਾ" ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ।

ਬਾਬਾਸਾਹਿਬ ਅੰਬੇਡਕਰ ਨੇ ਕੋਲੰਬੀਆ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਅਤੇ ਲੰਡਨ ਸਕੂਲ ਆਫ਼ ਇਕਨਾਮਿਕਸ ਵਿੱਚੋਂ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਚ ਡਾਕਟਰੇਟ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨ, ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਚ ਖੋਜ ਲਈ ਇਕ ਵਿਦਵਾਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ। ਆਪਣੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਕਰੀਅਰ ਵਿੱਚ, ਉਹ ਇੱਕ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰੀ, ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਅਤੇ ਵਕੀਲ ਸਨ। ਉਸ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਉਹ ਰਾਜਨੀਤਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਉਹ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਪ੍ਰਚਾਰ ਅਤੇ ਗੱਲਬਾਤ, ਰਸਾਲੇ ਛਾਪਣ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਬਹੁਜਨਾਂ ਲਈ ਸਮਾਜਿਕ ਆਜ਼ਾਦੀ, ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਥਾਪਤੀ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦੇ ਰਹੇ। 1956 ਵਿਚ, ਓਹਨਾਂ ਨੇ ਧੱਮਾ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਿਆ। ਓਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਖਾਂ ਦੀ ਤਾਦਾਦ ਵਿੱਚ ਬਹੁਜਨਾਂ ਨੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ।

1990 ਵਿਚ ਬਾਬਾਸਾਹਿਬ ਅੰਬੇਡਕਰ ਨੂੰ ਮਰਨ ਉਪਰੰਤ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਨਾਗਰਿਕ ਪੁਰਸਕਾਰ ਭਾਰਤ ਰਤਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਡਾਕਟਰ ਅੰਬੇਡਕਰ ਜੀ ਸਿਰਫ਼ ਦੱਬੇ ਕੁੱਚਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹੀ ਮਸੀਹਾ ਨਹੀਂ ਹਨ ਬਲਕਿ ਇੱਕ ਯੁੱਗ ਪੁਰਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਸਮੁੱਚੀ ਮਾਨਵਤਾ ਦੇ ਭਲੇ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮਹਾਨ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ।।

ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ

ਅੰਬੇਡਕਰ ਦਾ ਜਨਮ 14 ਅਪ੍ਰੈਲ 1891 ਨੂੰ ਅਜੋਕੇ ਮੱਧ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ (ਹੁਣ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼) ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਰ ਮਹਾੳੁ (ਹੁਣ ਡਾ ਅੰਬੇਦਕਰ ਨਗਰ) ਦੀ ਫੌਜੀ ਛਾਉਣੀ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ।^[1] ਉਹ ਰਾਮਜੀ ਮਾਲੋਜੀ ਸਿਕਪਾਲ, ਇੱਕ ਫੌਜੀ ਅਫ਼ਸਰ, ਜੋ ਸੂਬੇਦਾਰ ਦੇ ਅਹੁਦੇ 'ਤੇ ਸੀ, ਅਤੇ ਭੀਮਾਬਾਈ ਸਿਕਪਾਲ ਦਾ 14 ਵਾਂ ਅਤੇ ਆਖਰੀ ਬੱਚਾ ਸੀ।^[2] ਉਸਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਅਜੋਕੇ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਰਤਨਾਗਿਰੀ ਜ਼ਿਲੇ ਵਿਚ ਅੰਬਾਬਾਦ (ਮੰਡਾਨਗਡ ਤਾਲੁਕਾ) ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਮਰਾਠੀ ਪਿਛੋਕੜ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਅੰਬੇਡਕਰ ਦਾ ਜਨਮ ਮਹਾਰ (ਦਲਿਤ) ਜਾਤੀ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਅਛੂਤ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ-ਆਰਥਿਕ ਵਿਤਕਰੇ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸੀ।^[3] ਅੰਬੇਡਕਰ ਦੇ ਪੂਰਵਜਾਂ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਦੀ ਫੌਜ ਲਈ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਮਹਾੳੁ ਛਾਉਣੀ ਵਿਚ ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜ ਵਿਚ ਨੌਕਰੀ ਕੀਤੀ ਸੀ।^[4] ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਉਹ ਸਕੂਲ ਗਏ ਸਨ ਪਰ ਅੰਬੇਡਕਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਅਛੂਤ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਵੱਲ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਲਾਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਬੈਠਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਾਣੀ ਪੀਣਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਉੱਚ ਜਾਤੀ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀ ਵੱਲੋਂ ਉਚਾਈ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਡੋਲ੍ਹਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਜਾਂ ਪਾਣੀ ਵਾਲੇ ਭਾਂਡੇ ਨੂੰ ਛੂਹਣ ਦੀ ਇਜ਼ਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਹ ਕੰਮ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਕੂਲ ਦੇ ਚਪੜਾਸੀ ਦੁਆਰਾ ਅੰਬੇਦਕਰ ਲਈ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਚਪੜਾਸੀ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਪੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਜਾਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ; ਉਸਨੇ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਲਿਖਤ "ਨੋ ਪੀਅਨ, ਨੋ ਵਾਟਰ" ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ ਸੀ।^[5] ਉਸਨੂੰ ਅਲੱਗ ਬੋਰੇ 'ਤੇ ਬੈਠਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹ ਨਾਲ ਘਰ ਲਿਜਾਂਦਾ ਸੀ।^[6]

ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮਜੀ ਸਿਕਪਾਲ 1894 ਵਿਚ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਦੋ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਇਹ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਸਤਾਰਾ ਚਲੇ ਗਏ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ, ਅੰਬੇਡਕਰ ਦੀ ਮਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸਣ ਅਤੇ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਸੀ ਨੇ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿਚ ਗੁਜ਼ਾਰੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪੁੱਤਰ - ਬਲਾਰਾਮ, ਅਨੰਦਰਾਓ ਅਤੇ ਭੀਮਰਾਓ - ਅਤੇ ਦੋ ਬੇਟੀਆਂ - ਮੰਜੂਲਾ ਅਤੇ ਤੁਲਸਾ ਹੀ ਬਚੇ। ਆਪਣੇ ਭਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਭੈਣਾਂ ਤੋਂ, ਸਿਰਫ ਅੰਬੇਡਕਰ ਹੀ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਪਾਸ ਕਰਕੇ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਗਏ। ਓਹਨਾਂ ਦਾ ਅਸਲ ਉਪਨਾਮ ਸਕਾਪਾਲ ਸੀ ਪਰ ਓਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਉਸਦਾ ਨਾਮ ਅੰਬੇਡਕਰ ਦਰਜ ਕਰਵਾਇਆ ਜਿਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਰਤਨਾਗਿਰੀ ਜ਼ਿਲੇ ਦੇ ਆਪਣੇ ਜੱਦੀ ਪਿੰਡ ਅੰਬਦਾਵੇ ਤੋਂ ਆਇਆ ਹੈ।^[7]^[8] ।^[9]

ਸਿੱਖਿਆ

ਪੋਸਟ-ਸੈਕੰਡਰੀ ਐਜੂਕੇਸ਼ਨ

1897 ਵਿਚ, ਅੰਬੇਡਕਰ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਮੁੰਬਈ ਚਲਾ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਅੰਬੇਡਕਰ ਐਲਫਿੰਸਟਨ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਇਕੋ-ਇਕ ਅਛੂਤ ਬਣ ਗਿਆ। 1906 ਵਿਚ, 15 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ, ਉਸ ਦਾ ਵਿਆਹ ਇਕ 9 ਸਾਲ ਦੀ ਲੜਕੀ ਰਮਾਬਾਈ ਨਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।^[10]

ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਆਫ ਬੰਬਈ ਵਿਚ ਅੰਡਰ ਗਰੈਜੂਏਟ ਪੜ੍ਹਾਈ

1907 ਵਿਚ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਮੈਟ੍ਰਿਕ ਦੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਪਾਸ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਉਹ ਐੱਲਫਿੰਸਟਨ ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਗਏ ਜੋ ਕਿ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਆਫ਼ ਬੰਬੇ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਾਹਰ ਜਾਤੀ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਉਹ ਪਹਿਲੇ ਸਨ। ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ 'ਦਿ ਬੁੱਧਾ ਐਂਡ ਹਿਸ ਧਾਮਾ' ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਚੌਥੀ ਮਿਆਦ ਦੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਪਾਸ ਕੀਤੀ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਲੋਕ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਉਣ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਸਮਝਦੇ ਸਨ ਕਿ ਉਹ "ਮਹਾਨ ਉਚਾਈਆਂ" ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਦੁਆਰਾ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਉਣ ਲਈ ਇਕ ਜਨਤਕ ਸਮਾਰੋਹ ਮਨਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਾਦਾ ਕੇਲੁਸਕਰ, ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਇਕ ਮਿੱਤਰ ਨੇ ਬੁੱਧ ਦੀ ਜੀਵਨੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ।^[10]^[11]

1912 ਤੱਕ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਬੰਬਈ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਡਿਗਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਬੜੌਦਾ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਨਾਲ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਏ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਇਆ ਅਤੇ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਛੇਤੀ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਬੀਮਾਰ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਲਈ ਮੁੰਬਈ ਵਾਪਸ ਆਉਣਾ ਪਿਆ, ਜਿਹਨਾਂ ਦੀ ਮੌਤ 2 ਫਰਵਰੀ 1913 ਨੂੰ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।^[12]

ਕੋਲੰਬੀਆ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿਚ ਪੋਸਟ ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ

1913 ਵਿਚ ਅੰਬੇਡਕਰ 22 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਅਮਰੀਕਾ ਚਲੇ ਗਏ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਬਦੋੜਾ ਸਿਆ ਜੀ ਰਾਓ ਗਾਇਕਵਾਡ III (ਬੜੌਦਾ ਦੇ ਗਾਇਕਵਾਡ) ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸਕੀਮ ਦੇ ਤਹਿਤ ਤਿੰਨ ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰਤੀ ਮਹੀਨਾ £ 11.50 (ਸਟਰਲਿੰਗ) ਦੀ ਬੜੌਦਾ ਸਟੇਟ ਸਕਾਲਰਸ਼ਿਪ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਨਿਊਯਾਰਕ ਸਿਟੀ ਵਿਚ ਕੋਲੰਬੀਆ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿਚ ਪੋਸਟ-ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਮੌਕੇ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਲਵਿੰਸਟਨ ਹਾਲ ਦੇ ਕਮਰਿਆਂ ਵਿਚ, ਨਾਵਲ ਭੱਠਨਾ ਨਾਂ ਦਾ ਇਕ ਪਾਰਸੀ ਸੀ ਜੋ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭਰ ਦਾ ਮਿੱਤਰ ਸੀ, ਨਾਲ ਸੈਟਲ ਹੋ ਗਏ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਜੂਨ 1915 ਵਿਚ ਐਮ.ਏ. ਦੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਪਾਸ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰ, ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ, ਇਤਿਹਾਸ, ਫ਼ਿਲਾਸਫ਼ੀ, ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਮਾਨਵ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਹੋਰ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਵਿਚ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਕ ਥੀਸਿਸ, ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤੀ ਵਪਾਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ। ਅੰਬੇਡਕਰ ਜੌਨ ਡੇਵੀ ਅਤੇ ਲੋਕਤੰਤਰ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਇਆ ਸੀ।^[13]

1916 ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਕ ਹੋਰ ਐਮ.ਏ. ਲਈ ਆਪਣੀ ਦੂਜੀ ਥੀਸਿਸ, ਨੈਸ਼ਨਲ ਡਿਵੀਡੈਂਡ ਆਫ ਇੰਡੀਆ - ੲੇ ਹਿਸਟੋਰਿਕ ਐਂਡ ਐਨਾਲਿਟਿਕਲ ਸਟੱਡੀ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਖ਼ਰਕਾਰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਤੀਜੀ ਥੀਸਿਸ ਲਈ ਲੰਡਨ ਰਵਾਨਾ ਹੋਣ ਲਈ 1927 ਵਿਚ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਐੱਚ. ਐੱਚ. ਡੀ. ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।^[14] 9 ਮਈ ਨੂੰ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਗਿਆਨੀ ਅਲੈਗਜੈਂਡਰ ਟੇਨਨਵੀਸਰ ਦੁਆਰਾ ਕਰਵਾਏ ਇੱਕ ਸੈਮੀਨਾਰ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਜਾਤ: ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮਕੈਨਿਜ਼ਮ, ਉਤਪਤੀ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਪੇਪਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ।

ਲੰਡਨ ਸਕੂਲ ਆਫ ਇਕਨਾਮਿਕਸ ਵਿਚ ਪੋਸਟ ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ

ਅਕਤੂਬਰ 1916 ਵਿਚ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਗ੍ਰੇਜ਼ ਇਨ ਵਿਚ ਬਾਰ ਕੋਰਸ ਲਈ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਲੰਡਨ ਸਕੂਲ ਆਫ ਇਕਨਾਮਿਕਸ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲਾ ਲੈ ਲਿਆ ਜਿੱਥੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਕ ਡਾਕਟਰ ਦੀ ਥੀਸੀਸ ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜੂਨ 1917 ਵਿਚ ਉਹ ਭਾਰਤ ਪਰਤੇ ਕਿਉਂਕਿ ਬੜੋਦਾ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਕਾਲਰਸ਼ਿਪ ਸਮਾਪਤ ਹੋ ਗਈ। ਉਸ ਦਾ ਪੁਸਤਕ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਉਹਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਸਮੁੰਦਰੀ ਜਹਾਜ਼ਾਂ 'ਤੇ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਹ ਸਮੁੰਦਰੀ ਜਹਾਜ਼ 'ਤੇ ਇਕ ਜਰਮਨ ਪਣਡੁੱਬੀ ਦੁਆਰਾ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਡੁੱਬ ਗਈ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਚਾਰ ਸਾਲ ਦੇ ਅੰਦਰ ਆਪਣੀ ਥੀਸੀਸ ਜਮ੍ਹਾ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਲੰਡਨ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਮਿਲ ਗਈ। ਉਹ ਪਹਿਲੇ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਵਾਪਸ ਆ ਗਏ ਅਤੇ 1921 ਵਿਚ ਮਾਸਟਰ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ। 1923 ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ "ਦੀ ਪ੍ਰਬਲਮ ਆਫ ਦੀ ਰੁਪੀ: ਇਟਸ ਓਰੀਜਨ ਐਂਡ ਸਲੂਸ਼ਨ" ਨਾਮ ਦੀ ਥੀਸਸ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ।^[15] ਇਸੇ ਸਾਲ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਡੀ.ਐਸ.ਸੀ. ਕੀਤੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਤੀਜੀ ਅਤੇ ਚੌਥੀ ਡਾਕਟਰ, ਐਲ.ਐਲ.ਡੀ., ਕੋਲੰਬੀਆ, 1952 ਅਤੇ ਡੀ. ਲਿਟ., ਓਸਮਾਨਿਆ, 1953, ਨੂੰ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।^[16]

ਛੂਤਛਾਤ ਦਾ ਵਿਰੋਧ

ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅੰਬੇਡਕਰ ਬੜੌਦਾ ਰਿਆਸਤ ਦੁਆਰਾ ਪੜ੍ਹਿਆ ਸੀ, ਉਹ ਇਸ ਦੀ ਸੇਵਾ ਲਈ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਗਾਇਕਵਾੜ ਦਾ ਮਿਲਟਰੀ ਸੈਕਟਰੀ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਥੋੜੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਹੀ ਛੱਡਣਾ ਪਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਆਤਮਕਥਾ, ਵੇਟਿੰਗ ਫ਼ਾਰ ਵੀਜ਼ਾ ਵਿੱਚ ਦੱਸਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਵਧ ਰਹੇ ਪਰਿਵਾਰ ਲਈ ਕਮਾਈ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਲੱਭਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਇੱਕ ਅਕਾਊਂਟੈਂਟ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਟਿਊਟਰ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਕ ਨਿਵੇਸ਼ ਸਲਾਹ ਕਾਰੋਬਾਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਪਰੰਤੂ ਜਦੋਂ ਉਸਦੇ ਗ੍ਰਾਹਕਾਂ ਨੇ ਇਹ ਜਾਣਿਆ ਕਿ ਉਹ ਅਛੂਤ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਅਸਫ਼ਲ ਹੋ ਗਿਆ।^[17] ਸੰਨ 1918 ਵਿਚ ਉਹ ਮੁੰਬਈ ਦੇ ਸੈਨੇਡਨਹਮ ਕਾਲਜ ਆਫ ਕਾਮਰਸ ਐਂਡ ਇਕਨੋਮਿਕਸ ਵਿਚ ਸਿਆਸੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਬਣਿਆ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਉਸ ਨਾਲ ਕੋਈ ਦਿੱਤਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਦੂਜੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਪੀਣ-ਪਾਣੀ ਦਾ ਜੱਗ ਸਾਂਝਾ ਕਰਨ 'ਤੇ ਇਤਰਾਜ਼ ਕੀਤਾ।^[18]

ਅੰਬੇਡਕਰ ਨੂੰ ਸਾਊਥਬੋਰੋ ਕਮੇਟੀ, ਜੋ ਕਿ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਐਕਟ 1919 ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ, ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਗਵਾਹੀ ਦੇਣ ਲਈ ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਸੁਣਵਾਈ ਤੇ, ਅੰਬੇਡਕਰ ਨੇ ਅਛੂਤਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਧਾਰਮਿਕ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਲਈ ਵੱਖਰੇ ਚੋਣ-ਹਲਕਾ ਅਤੇ ਰਾਖਵੇਂਕਰਨ ਲਈ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ।^[19] 1920 ਵਿਚ, ਉਸਨੇ ਕੋਲਹਪੁਰ ਦੇ ਸ਼ਾਹੂ ,ਸ਼ਾਹੂ ਚੌਥੇ (1874-19 22), ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਮੁੰਬਈ ਵਿਚ ਹਫ਼ਤਾਵਾਰੀ ਮੂਕਨਾਇਕ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ।^[20]

ਅੰਬੇਡਕਰ ਨੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। 1926 ਵਿਚ, ਉਸਨੇ ਤਿੰਨ ਗੈਰ-ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਆਗੂਆਂ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਬਚਾਅ ਕੀਤੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਤੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਬਰਬਾਦ ਕਰਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਬਦਨਾਮੀ ਲਈ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਧਨੰਜੈ ਕੀਰ ਨੇ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਕਿ "ਇਹ ਜਿੱਤ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਤੌਰ ਗਾਹਕਾਂ ਅਤੇ ਡਾਕਟਰਾਂ ਦੋਵਾਂ ਲਈ ਸੀ।"^[21]^[22]

ਬੰਬਈ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਵਿਚ ਕਾਨੂੰਨ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ, ਉਸਨੇ ਅਛੂਤਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਭਾਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸੰਗਠਿਤ ਯਤਨ ਕੇਂਦਰੀ ਸੰਸਥਾ ਬਹਿਸ਼ਕ੍ਰਿਤ ਹਿਤਕਾਰਨੀ ਸਭਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨਾ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਮਕਸਦ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ-ਆਰਥਿਕ ਸੁਧਾਰ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ "ਦਲਿਤਾਂ ਦੀ ਭਲਾਈ" ਕਰਨਾ ਸੀ।^[23] ਦਲਿਤ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਉਸਨੇ ਨੇ ਪੰਜ ਅਖਬਾਰਾਂ- ਮੂਕਨਾਕ (1920), ਬਹਿਸ਼ੀਕ੍ਰਿਤ ਭਾਰਤ (1924), ਸਮਤਾ (1928), ਜਨਤਾ (1930) ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੁੱਧਾ ਭਾਰਤ (1956) ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ।^[24]

1925 ਵਿਚ ਉਹ ਆਲ-ਯੂਰਪੀਅਨ ਸਾਈਮਨ ਕਮਿਸ਼ਨ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਬੰਬਈ ਪ੍ਰੈਜੀਡੈਂਸੀ ਕਮੇਟੀ ਵਿਚ ਨਿਯੁਕਤ ਹੋਇਆ ਸੀ।^[25] ਇਸ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਭਾਰਤ ਭਰ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਰੋਸ ਮੁਜ਼ਾਹਰੇ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਨੂੰ ਅਣਡਿੱਠ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਦਕਿ ਅੰਬੇਡਕਰ ਨੇ ਖੁਦ ਭਵਿੱਖ ਲਈ ਇਕ ਵੱਖਰੀ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਲਿਖੀ।^[26]

1927 ਤੱਕ, ਅੰਬੇਡਕਰ ਨੇ ਛੂਤ-ਛਾਤ ਵਿਰੁੱਧ ਸਰਗਰਮ ਲਹਿਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਦੇ ਹੱਕ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਪਾਣੀ ਦੀ ਟੈਂਕ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਅਛੂਤ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਲੜਨ ਲਈ ਮਹਾੜ ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਦਾ ਸੀ।^[27] 1927 ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੰਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਅੰਬੇਦਕਰ ਨੇ ਜਾਤੀਗਤ ਭੇਦਭਾਵ ਅਤੇ "ਛੂਤ-ਛਾਤ" ਲਈ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਸਹੀ ਠਹਿਰਾਉਣ ਲਈ, ਕਲਾਸਿਕ ਹਿੰਦੂ ਪਾਠ, ਮੰਨੂੰ ਸਿਮ੍ਰਤੀ (ਮਨੂ ਦੇ ਨਿਯਮ) ਨੂੰ ਜਨਤਕ ਤੌਰ ਤੇ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਰਸਮੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਲਿਖਤ ਦੀਆਂ ਕਾਪੀਆਂ ਸਾੜ ਦਿੱਤੀਆਂ। 25 ਦਸੰਬਰ 1927 ਨੂੰ, ਉਸਨੇ ਮੰਨੂੰ ਸਿਮ੍ਰਤੀ ਦੀਆਂ ਕਾਪੀਆਂ ਸਾੜਨ ਲਈ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ।^[28]^[29] ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰ ਸਾਲ 25 ਦਸੰਬਰ ਨੂੰ ਮੰਨੂੰ ਸਿਮ੍ਰਤੀ ਦਹਿਨ ਦਿਵਸ (ਮਨੂਸਮ੍ਰਿਤੀ ਬਰਨਿੰਗ ਡੇ) ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਅੰਬੇਦਕਰਿਤਾਂ ਅਤੇ ਦਲਿਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।^[30]^[31]

1930 ਵਿਚ ਅੰਬੇਡਕਰ ਨੇ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਪਿੱਛੋਂ ਕਾਲਰਾਮ ਮੰਦਿਰ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਕਾਲਰਾਮ ਮੰਦਰ ਸਤਿਗ੍ਰਾ ਵਿਖੇ 15 ਹਜ਼ਾਰ ਵਾਲੰਟੀਅਰ ਨਾਸ਼ਿਕ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ। ਇਸ ਜਲੂਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਇਕ ਫੌਜੀ ਬੈਂਡ, ਸਕੌਉਟਸ ਦਾ ਇੱਕ ਬੈਚ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਪੁਰਸ਼ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਦੇਖਣ ਲਈ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ, ਆਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹਤਾ ਦੇ ਰਾਹ 'ਤੇ ਚੱਲੇ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਤਾਂ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ।^[32]

ਪੂਨਾ ਪੈਕਟ

1932 ਵਿਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਨੇ ਕਮਿਊਨਲ ਅਵਾਰਡ ਵਿਚ "ਦਬੇ ਵਰਗਾਂ" ਲਈ ਇਕ ਵੱਖਰੇ ਚੋਣ ਹਲਕੇ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ। ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਅਛੂਤਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਚੋਣ ਹਲਕੇ ਦਾ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਡਰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਅਜਿਹੀ ਵਿਵਸਥਾ ਹਿੰਦੂ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਵੰਡ ਦੇਵੇਗੀ।^[33]^[34]^[35] ਪੂਨੇ ਦੇ ਯਰਵਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਜੇਲ੍ਹ 'ਚ ਕੈਦ ਹੋਣ' ਤੇ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਰੋਸ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ। ਜਲਦ ਹੀ, ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਅਤੇ ਕਾਰਕੁੰਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮਦਨ ਮੋਹਨ ਮਾਲਵੀਆ ਅਤੇ ਪਾਲਵਣਕਰ ਬਾਲੂ ਨੇ ਯਰਵਾੜਾ ਵਿਖੇ ਅੰਬੇਡਕਰ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝੀ ਮੀਟਿੰਗ ਕੀਤੀ।^[36] 25 ਸਤੰਬਰ 1932 ਨੂੰ, ਪੂਨਾ ਪੈਕਟ ਨਾਮ ਦੇ ਸਮਝੌਤੇ ਤੇ ਅੰਬੇਦਕਰ (ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿੱਚ ਦੱਬੇ ਕੁਚਲੇ ਲੋਕਾਂ ਵੱਲੋਂ) ਅਤੇ ਮਦਨ ਮੋਹਨ ਮਾਲਵੀਆ (ਦੂਜੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵੱਲੋਂ) ਵਿਚਕਾਰ ਹਸਤਾਖਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਸਮਝੌਤੇ ਨੇ ਆਮ ਚੋਣ ਹਲਕੇ ਦੇ ਅੰਦਰ, ਅਸਥਾਈ ਵਿਧਾਇਕਾਂ ਵਿਚ ਦੱਬੇ ਕੁਚਲੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਰਾਖਵੀਆਂ ਸੀਟਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਸਮਝੌਤੇ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਕੁਚਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨਮੰਤਰੀ ਰਾਮਸੇ ਮੈਕਡੋਨਾਲਡ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਕਮਿਊਨਲ ਅਵਾਰਡ ਵਿੱਚ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤੇ ਗਏ 71 ਦੇ ਬਜਾਏ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿੱਚ 148 ਸੀਟਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈਆਂ। ਇਸ ਪਾਠ ਵਿਚ ਅਛੂਤਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ "ਉਦਾਸ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ/ਦੱਬੇ ਕੁਚਲੇ ਲੋਕਾਂ " ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਐਕਟ 1935 ਅਧੀਨ ਅਤੇ 1950 ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਅਨੁਸਾਰ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤੀ ਅਤੇ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਨਜਾਤੀਆਂ ਕਿਹਾ ਗਿਆ।^[37]^[38] ਪੂਨਾ ਸਮਝੌਤੇ ਵਿਚ, ਇਕ ਇਕਜੁੱਟ ਵੋਟਰਾਂ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਤੌਰ ਤੇ ਗਠਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਤੇ ਸੈਕੰਡਰੀ ਚੋਣਾਂ ਵਿਚ ਅਛੂਤ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਆਪਣੇ ਹੀ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤੀ ਗਈ।^[39]

ਸਿਆਸੀ ਕੈਰੀਅਰ

1935 ਵਿੱਚ, ਅੰਬੇਦਕਰ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰੀ ਲਾਅ ਕਾਲਜ, ਬੰਬਈ ਦਾ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਉਹ ਦੋ ਸਾਲ ਤੱਕ ਇਸ ਪਦ 'ਤੇ ਰਿਹਾ। ਉਸ ਨੇ ਰਾਮ ਜੇਸ ਕਾਲਜ, ਦਿੱਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਰਾਏ ਕੇਦਾਰਨਾਥ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਕਾਲਜ ਦੇ ਗਵਰਨਿੰਗ ਬਾਡੀ ਦੇ ਚੇਅਰਮੈਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਵੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।^[40] ਬੰਬਈ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ, ਅੰਬੇਡਕਰ ਨੇ ਇਕ ਘਰ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਦਾ ਕੰਮ ਸੰਭਾਲਿਆ ਅਤੇ 50,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਾਲੀ ਆਪਣੀ ਨਿੱਜੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਰੱਖੀ।^[41] ਉਸੇ ਸਾਲ ਇਕ ਲੰਮੀ ਬਿਮਾਰੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਰਮਾਬਾਈ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਪੰਢਰਪੁਰ ਦੀ ਤੀਰਥ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਦੀ ਬੜੀ ਪੁਰਾਣੀ ਇੱਛਾ ਸੀ, ਪਰ ਅੰਬੇਡਕਰ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਪੰਢਰਪੁਰ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਛੂਤ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਾਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਆਪਣੇ ਲਈ ਇਕ ਨਵਾਂ ਪੰਢਰਪੁਰ ਬਣਾ ਦੇਵੇਗਾ। 13 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਨਸਿਕ ਵਿੱਚ ਯਓਲਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਾਨਫਰੰਸ ਤੇ ਅੰਬੇਦਕਰ ਧਰਮ ਬਦਲਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਚੇਲਿਆਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਛੱਡਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ।^[41]ਉਹ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕਈ ਜਨਤਕ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਦੁਹਰਾਇਆ।

1936 ਵਿਚ, ਅੰਬੇਦਕਰ ਨੇ ਸੁਤੰਤਰ ਲੇਬਰ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨੇ 1937 ਦੀਆਂ ਬੰਬਈ ਚੋਣਾਂ ਨੂੰ 13 ਅਜ਼ਾਦ ਅਤੇ 4 ਆਮ ਸੀਟਾਂ ਲਈ ਕੇਂਦਰੀ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਲਈ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਅਤੇ 11 ਅਤੇ 3 ਸੀਟਾਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖੀਆਂ ਸਨ। ਅੰਬੇਡਕਰ ਬੰਬਈ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਵਿਧਾਇਕ (ਐਮਐਲਏ) ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।^[42]

ਅੰਬੇਡਕਰ ਨੇ 15 ਮਈ, 1936 ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ ਜਾਤਪਾਤ ਦਾ ਬੀਜ ਨਾਸ਼ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ।^[43] ਇਸ ਨੇ ਹਿੰਦੂ ਪੁਰਾਤਨ ਧਾਰਮਿਕ ਆਗੂਆਂ ਅਤੇ ਜਾਤ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ "ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਤਾੜਨਾ" ਵਿਸ਼ਾ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।^[44]^[45] ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, 1955 ਦੀ ਇੱਕ ਬੀਬੀਸੀ ਇੰਟਰਵਿਊ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਗਾਂਧੀ 'ਤੇ ਗੁਜਰਾਤੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਕਾਗਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਤੀਵਾਦ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਕਾਗਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਲਿਖਣ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਾਇਆ।^[46]

ਅੰਬੇਡਕਰ ਨੇ ਰੱਖਿਆ ਸਲਾਹਕਾਰ ਕਮੇਟੀ^[47] ਅਤੇ ਵਾਇਸਰਾਇ ਦੇ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਕੌਂਸਲ ਵਜੋਂ ਕਿਰਤ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾਈ।^[48]

ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਪ੍ਰਸਤਾਵ (1940) ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅੰਬੇਡਕਰ ਨੇ 400 ਪੰਨਿਆਂ ਦਾ ਇਕ ਟਾਈਟਲ ਲਿਖਿਆ, ਜਿਸ ਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਥੌਟਸ ਆਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ "ਪਾਕਿਸਤਾਨ" ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਪੱਖਾਂ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕੀਤਾ। ਅੰਬੇਡਕਰ ਨੇ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਕਿ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਮੁਸਲਿਮ ਅਤੇ ਗ਼ੈਰ-ਮੁਸਲਿਮ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਾਲੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਸੂਬਾਈ ਹੱਦਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਬਣਾਇਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਂਤ ਸੀਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਨਾਲ ਕੋਈ ਇਤਰਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਜੇ ਉਹ ਅਜਿਹਾ ਕਰਦੇ, ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ "ਆਪਣੀ ਮੰਗ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ"। ਵਿਦਵਾਨ ਵੈਂਕਟ ਧੂਲੀਲਪਾਲਾ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਥੌਟਸ ਆਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਇਕ ਦਹਾਕੇ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਸਿਆਸਤ ਨੂੰ ਹਿਲਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਇਸਨੇ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਅਤੇ ਇੰਡੀਅਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਂਗਰਸ ਵਿਚਾਲੇ ਹੋਈ ਗੱਲਬਾਤ ਦਾ ਰਾਹ ਪੱਕਾ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਦਾ ਰਸਤਾ ਬਣ ਗਿਆ।^[49]^[50]

ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਸ਼ੂਦਰ ਕੌਣ ਸਨ? ਵਿਚ ਅੰਬੇਡਕਰ ਨੇ ਅਛੂਤਾਂ ਦੇ ਗਠਨ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਨੇ ਸ਼ੂਦਰ ਅਤੇ ਅਤੀ ਸ਼ੂਦਰ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜਾਤ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਨੀਵੀਂ ਜਾਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅੰਬੇਦਕਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤੀ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਵਿਚ ਬਦਲਾਅ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕੀਤੀ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਸਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ 1946 ਦੇ ਚੋਣ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਮਾੜਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਉਹ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿਚ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਰਾਜ ਵਿਚ ਸੀ।^[51]

ਅੰਬੇਦਕਰ ਦੋ ਵਾਰ ਸੰਸਦ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਰਾਜ ਸਭਾ, ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਦ ਦੇ ਉਪਰਲੇ ਸਦਨ, ਵਿਚ ਬੰਬਈ ਸਟੇਟ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਰਾਜ ਸਭਾ ਮੈਂਬਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾ ਕਾਰਜਕਾਲ 3 ਅਪ੍ਰੈਲ 1952 ਅਤੇ 2 ਅਪ੍ਰੈਲ 1956 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸੀ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਕਾਰਜਕਾਲ 3 ਅਪ੍ਰੈਲ 1956 ਤੋਂ 2 ਅਪ੍ਰੈਲ 1962 ਤੱਕ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਸੀ, ਪਰ ਮਿਆਦ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 6 ਦਸੰਬਰ 1956 ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।^[52]

ਅੰਬੇਦਕਰ ਨੇ ਬੰਬਈ ਨੌਰਥ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਭਾਰਤੀ ਆਮ ਚੋਣ ਵਿੱਚ ਚੋਣ ਲੜੀ, ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਾਬਕਾ ਸਹਾਇਕ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਉਮੀਦਵਾਰ ਨਾਰਾਇਣ ਸਾਡੋਬਾ ਕਾਜਰੋਲਕਰ ਤੋਂ ਹਾਰ ਗਿਆ। ਉਸਨੇ ਫਿਰ 1954 ਦੇ ਭੰਡਾਰਾ ਤੋਂ ਉਪ-ਚੋਣ ਵਿਚ ਲੋਕ ਸਭਾ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਜਿੱਤੀ। 1957 ਵਿਚ ਦੂਜੀ ਆਮ ਚੋਣਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਅੰਬੇਡਕਰ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।^[53]^[54]

ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦਾ ਖਰੜਾ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ

15 ਅਗਸਤ 1947 ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਬਾਅਦ, ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਨਵੀਂ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਅੰਬੇਦਕਰ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸਨੂੰ ਉਸਨੇ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ। 29 ਅਗਸਤ ਨੂੰ, ਉਸਨੂੰ ਸੰਵੀਧਾਨ ਡਰਾਫਟ ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਚੇਅਰਮੈਨ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦਾ ਨਵਾਂ ਸੰਵਿਧਾਨ ਲਿਖਣ ਲਈ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।^[55] ਅੰਬੇਡਕਰ ਇੱਕ ਬੁੱਧੀਮਾਨ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਮਾਹਰ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ 60 ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਅੰਬੇਦਕਰ ਨੂੰ "ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦਾ ਪਿਤਾ" ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।^[56]^[57] ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿੱਚ, ਡਰਾਫਟ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਇੱਕ ਮੈਂਬਰ, ਟੀ.ਟੀ. ਕ੍ਰਿਸ਼ਮਾਚਾਰੀ ਨੇ ਕਿਹਾ,"ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਸੰਵਿਧਾਨ ਖਰੜੇ ਦਾ ਭਾਰ ਡਾ. ਅੰਬੇਦਕਰ ਉੱਤੇ ਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਇਸ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਜੋ ਕਿ ਬਿਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਸ਼ਲਾਘਾਯੋਗ ਹੈ ਅਸੀਂ ਉਸ ਲਈ ਧੰਨਵਾਦੀ ਹਾਂ।"^[58]^[59]

ਉਚੀ ਸਿੱਖਿਆ

1894 ਵਿੱਚ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੌਕਰੀ ਤੋਂ ਰਿਟਾਇਰ ਹੋ ਗਏ। ਉਸਤੋਂ ਜਲਦੀ ਹੀ ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਮਾਤਾ ਜੀ ਵੀ ਸਵਰਗ ਸਿਧਾਰ ਗਏ ਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪ ਬੰਬੇ ਆ ਕੇ ਰਹਿਣ ਲੱਗੇ। 1907 ਈ. ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਸਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਜੋ ਅਲਗਾਂਵਬਾਦ ਦੇ ਭਿੰਨ-ਭੇਦ ਦੇਖੇ, ਇਨਾਂ ਕੁਰੀਤੀਆਂ ਨੇ ਉਨਾਂ ਦਾ ਮਨ ਕਾਫ਼ੀ ਦੁਖਾਇਆ। ਉਨਾਂ ਦੀ ਛਾਦੀ ਹਿੰਦੂ ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜ਼ਾਂ ਤਹਿਤ ਰਾਮਾਂਬਾਈ ਦੇ ਨਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। 1908 ਈ. ਵਿੱਚ ਆਪ ਜੀ ਨੇ ’’ ਐਲਫਿਨਸਟੋਨ ’’ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲੈ ਲਿਆ ਤੇ ਬੜੋਦਾ ਦੇ ਸ਼ਾਸ਼ਕ ’’ ਗਾਇਕਵਾੜ ’’ ਕੋਲੋਂ 25 ਰੁਪਏ ਪ੍ਰਤੀ ਮਹੀਨਾਂ ਸਕਾਲਰਸ਼ਿੱਪ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ। 1912 ਈ. ਵਿੱਚ ਆਪ ਨੇ ’’ ਇਕਨਾਮਿਕਸ ਤੇ ਪੋਲੀਟੀਕਲ ਸ਼ਾਇੰਸ਼ ’’ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਹੀ ਉਨਾਂ ਨੇ ਬੜੋਦਾ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਵਿੱਚ ਨੋਕਰੀ ਕਰ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਘਰ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ। ਪੁੱਤਰ ਦਾ ਨਾਂ ਯਸਵੰਤ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਫਿਰ 2 ਫਰਵਰੀ 1913 ਈ. ਵਿੱਚ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਵੀ ਸਵਰਗ ਸਿਧਾਰ ਗਏ।

ਬਹੁਜਨਾਂ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦੇ ਘੁਲਾਟੀਏ

ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਭੀਮ ਰਾਓ ਅੰਬੇਦਕਰ ਨੇ ਗਰੀਬ ਤੇ ਪੱਛੜੇ ਹੋਏ ਦਲਿਤਾਂ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਜੋ ਪਹਿਰਾ ਦਿੱਤਾ ਉਸ ਨੂੰ ਅੱਜ ਇਹ ਸਮਾਜ ਵੀ ਅੱਖੋਂ ਉਹਲੇ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਗਰੀਬ ਤੇ ਪੱਛੜੇ ਹੋਏ ਸਮਾਜ ਲਈ ਜੋ ਨੌਕਰੀਆਂ ਲਈ ਰਾਖ਼ਵਾਂਕਰਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਉਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਬਾਬਾ ਸਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਹੀ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ। 1920 ਈ. ਵਿੱਚ ’’ਵੀਕਲੀ ਨਾਇਕ’’ ਦੇ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਜਿਸਨੂੰ ’’ਲੀਡਰ ਆਫ ਸਾਇਲੰਟ’’ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਛੂਤ-ਛਾਤ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ ਲੜਨ ਲਈ ਇੱਕ ਕੈਪਸ਼ੂਲ ਜਾਂ ਟੀਕੇ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੀ ਅਲੋਚਨਾ ਵੀ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਫਿਰ ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ 1926 ਈ. ਵਿੱਚ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਵਜੋਂ ਨਿਯੁਕਤ ਹੋਏ। ਫਿਰ 1927 ਈ. ਵਿੱਚ ਛੂਤ-ਛਾਤ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਖ਼ਿਲਾਫ ਲੜਨ ਲਈ ਕਈ ਅੰਦੋਲਨ ਕੀਤੇ ਗਏ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਛੂਤ-ਛਾਤ ਦਾ ਇੰਨਾਂ ਬੋਲ-ਬਾਲਾ ਸੀ ਕਿ ਗਰੀਬ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਪਾਣੀ ਵੀ ਪੀਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਦੀ ਵੀ ਮਨਾਹੀ ਸੀ। ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਸ ਖ਼ਿਲਾਫ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾਈ ਤੇ ਉਨਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਕਦਮ ਉਠਾਏ ਗਏ। ਉਨਾਂ ਇੱਕ ਅੰਦੋਲਨ ਵੀ ਚਲਾਇਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਹੱਲ ਲੱਭਿਆ ਗਿਆ। 1928 ਈ. ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਬੰਬੇ ਪ੍ਰੈਜ਼ੀਡੇਂਸ਼ੀ ਕਮੇਟੀ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਯੂਰਪੀ ਸਾਇਮਨ ਕਮਿਸ਼ਨਾ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਨਿਯੁਕਤ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ।

ਨੌਕਰੀ

ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਤੇ ਇਨਾਂ ਦੇ ਲੀਡਰਾਂ ਦੀ ਗ਼ਲਤ ਨੀਤੀਆਂ ਦੀ ਅਲੋਚਨਾ ਵੀ ਕੀਤੀ। ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਦੀ ਅਸਫ਼ਲਤਾ ਤੋਂ ਵੀ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟ ਸਨ। ਉਨਾਂ ਨੇ ਦਲਿਤ ਸਮਾਜ ਵੀ ਪੜਿਆ-ਲਿਖਿਆ ਹੋਵੇ ਦੀ ਗੱਲ ਤੇ ਪੂਰਾ ਪਹਿਰਾ ਦਿੱਤਾ। 1935 ਈ. ਵਿੱਚ ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਸਰਕਾਰੀ ਲਾਅ ਕਾਲਜ਼ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਦਾ ਅਹੁਦਾ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤਰਾਂ 2 ਸਾਲ ਤੱਕ ਉਨਾਂ ਇਸ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ’ਤੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਮੁੰਬਈ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਕੇ ਉਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲਈ ਇੱਕ ਘਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਵੀ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਉੱਥੇ ਉਨਾਂ ਨੇ ਲਗਭਗ 50000 ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵੀ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਇੱਕ ਲੰਬੀ ਬਿਮਾਰੀ ਕਾਰਨ ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਪਤਨੀ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।

ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਜਾਤਪਾਤ ਦਾ ਨਾਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਛੱਡ ਕੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਅਪਣਾਇਆ। ਬਾਬਾਸਾਹਿਬ ਨੇ ਵਿਸ਼ਵ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਨੂੰ ਇਸ ਲਈ ਅਪਣਾਇਆ ਕਿ ਬਹੁਜਨ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲੋਕ ਸਦੀਵੀ ਅਮਨ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਲ ਜੀਅ ਸਕਣ

ਮੌਤ

ਉਹ ਡਾਇਬਟੀਜ਼ ਦੇ ਰੋਗ ਤੋਂ ਪੀੜਤ ਸਨ। ਫਿਰ 6 ਦਸੰਬਰ 1956 ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦਿੱਲੀ ਵਾਲੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਤੇ ਉਨਾਂ ਦਾ ਸਵਰਗਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਨਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਲਈ ਜੋ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹਨ ਉਹ ਨਾ-ਭੁੱਲਣਯੋਗ ਹਨ। ਉਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸਾਰਾ ਜੀਵਨ ਸਮਾਜ ਭਲਾਈ ਦੇ ਲੇਖੇ ਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਅੱਜ ਵੀ 14 ਅਪ੍ਰੈਲ ਦਾ ਹਰ ਸਾਲ ਦਾ ਦਿਨ ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਡਾਕਟਰ ਭੀਮ ਰਾਓ ਅੰਬੇਦਕਰ ਦੇ ਜਨਮ ਦਿਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਹਵਾਲੇ

↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000061-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Pritchett, Frances. "In the 1890s". Archived from the original (PHP) on 7 September 2006. Retrieved 2 August 2006. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Mahar". Encyclopædia Britannica. britannica.com. Archived from the original on 30 November 2011. Retrieved 12 January 2012. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000065-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Ambedkar, B. R. "Waiting for a Visa". Frances Pritchett, translator. Columbia.edu. Archived from the original on 24 June 2010. Retrieved 17 July 2010. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Kurian, Sangeeth. "Human rights education in schools". The Hindu. Archived from the original on 2013-11-03. Retrieved 2019-04-24. {{cite news}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Daily Loksatta Dated 18/04/2014 Archived 20 October 2017 at the Wayback Machine.
↑ "Bhim, Eklavya". outlookindia.com. Archived from the original on 11 August 2010. Retrieved 17 July 2010. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Pal, Sanchari (April 14, 2017). "ਭੀਮਰਾਓ ਦੇ ਨਾਮ ਦੀ ਬਦਲੀ". www.thebetterindia.com. thebetterindia.
↑ ^10.0 ^10.1 Pritchett, Frances. "In the 1900s". Archived from the original (PHP) on 6 ਜਨਵਰੀ 2012. Retrieved 5 ਜਨਵਰੀ 2012. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ unpublished preface of "The Buddha and his Dhamma" Archived 2018-05-02 at the Wayback Machine., cite 5th para
↑ Pritchett, Frances. "In the 1910s". Archived from the original (PHP) on 23 ਨਵੰਬਰ 2011. Retrieved 5 ਜਨਵਰੀ 2012. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Ambedkar teacher". 30 March 2016. Archived from the original on 3 April 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Bhimrao Ambedkar". columbia.edu. Archived from the original on 10 February 2014. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Rescuing Ambedkar from pure Dalitism: He would've been India's best Prime Minister". Archived from the original on 6 November 2015. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000006F-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000070-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000071-QINU`"'</ref>" does not exist.^{[permanent dead link]}
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000072-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000073-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000074-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000075-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ "Dr. Ambedkar". National Campaign on Dalit Human Rights. Archived from the original on 8 October 2012. Retrieved 12 January 2012. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Ambedkar's journalism and its significance today". Forward Press. 5 July 2017. Retrieved 13 November 2018.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000078-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000079-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ "Dr. Babasaheb Ambedkar". Maharashtra Navanirman Sena. Archived from the original on 10 May 2011. Retrieved 26 December 2010. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Kumar, Aishwary. "The Lies Of Manu". outlookindia.com. Archived from the original on 18 ਅਕਤੂਬਰ 2015. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Annihilating caste". frontline.in. Archived from the original on 28 May 2014. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Menon, Nivedita (25 December 2014). "Meanwhile, for Dalits and Ambedkarites in India, December 25th is Manusmriti Dahan Din, the day on which B R Ambedkar publicly and ceremoniously in 1927". Kafila. Archived from the original on 24 ਸਤੰਬਰ 2015. Retrieved 21 October 2015. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "11. Manusmriti Dahan Day celebrated as Indian Women's Liberation Day" (PDF). Archived from the original (PDF) on 17 November 2015. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000007F-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ "Poona Pact – 1932". Britannica.com. Encyclopædia Britannica. Archived from the original on 18 May 2015. Retrieved 29 April 2015. {{cite web}}: Italic or bold markup not allowed in: |publisher= (help); Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Ambekar vs Gandhi: A Part That Parted". Outlook. 20 August 2012. Archived from the original on 27 April 2015. Retrieved 29 April 2015. {{cite news}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Museum to showcase Poona Pact". The Times of India. 25 September 2007. Archived from the original on 17 October 2015. Retrieved 29 April 2015. Read 8th Paragraph {{cite news}}: Italic or bold markup not allowed in: |publisher= (help); Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Omvedt, Gail (2012). "A Part That Parted". Outlook India. Archived from the original on 12 August 2012. Retrieved 12 August 2012. {{cite journal}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000084-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ "Gandhi's Epic Fast". Archived from the original on 12 November 2011. {{cite news}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Ravinder Kumar, "Gandhi, Ambedkar and the Poona pact, 1932." South Asia: Journal of South Asian Studies 8.1–2 (1985): 87–101.
↑ "thecampusconnect.com". Archived from the original on 2015-05-30. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ ^41.0 ^41.1 Pritchett, Frances. "In the 1930s". Archived from the original (PHP) on 6 September 2006. Retrieved 2 August 2006. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000088-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ "May 15: It was 79 years ago today that Ambedkar's 'Annihilation Of Caste' was published". Archived from the original on 29 May 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Mungekar, Bhalchandra (16–29 July 2011). "Annihilating caste". Frontline. 28 (11). Archived from the original on 1 November 2013. Retrieved 18 July 2013. {{cite journal}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Deb, Siddhartha, "Arundhati Roy, the Not-So-Reluctant Renegade" Archived 6 July 2017 at the Wayback Machine., New York Times Magazine, 5 March 2014. Retrieved 5 March 2014.
↑ "A for Ambedkar: As Gujarat's freedom march nears tryst, an assertive Dalit culture spreads". Archived from the original on 16 September 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000008C-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named autogenerated22
↑ Sialkoti, Zulfiqar Ali (2014), "An Analytical Study of the Punjab Boundary Line Issue during the Last Two Decades of the British Raj until the Declaration of 3 June 1947" (PDF), Pakistan Journal of History and Culture, XXXV (2): 73–76, archived from the original (PDF) on 2 April 2018 {{citation}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Dhulipala, Venkat (2015), Creating a New Medina, Cambridge University Press, pp. 124, 134, 142–144, 149, ISBN 978-1-107-05212-3
↑ "Attention BJP: When the Muslim League rescued Ambedkar from the 'dustbin of history'". Firstpost. 15 ਅਪਰੈਲ 2015. Archived from the original on 20 ਸਤੰਬਰ 2015. Retrieved 5 ਸਤੰਬਰ 2015. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Alphabetical List Of Former Members Of Rajya Sabha Since 1952". Rajya Sabha Secretariat, New Delhi. Retrieved 5 March 2019.
↑ "Election anecdote: When BR Ambedkar lost in first Lok Sabha polls". Zee News (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). 2014-05-04. Retrieved 2019-03-30.
↑ "INKredible India: The story of 1951-1952 Lok Sabha election - All you need to know". Zee News (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). 2019-02-24. Retrieved 2019-03-30.
↑ "Some Facts of Constituent Assembly". Parliament of India. National Informatics Centre. Archived from the original on 11 May 2011. Retrieved 14 April 2011. On 29 August 1947, the Constituent Assembly set up an Drafting Committee under the Chairmanship of B. R. Ambedkar to prepare a Draft Constitution for India {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000094-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ "Constitution Day: A look at Dr BR Ambedkar's contribution towards Indian Constitution". India Today. 26 November 2018.
↑ "Denying Ambedkar his due". The Indian Express. 14 June 2016. Retrieved 17 January 2019.
↑ "Constituent Assembly of India Debates". 164.100.47.194. Retrieved 17 January 2019.

ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:<ref> tag defined in <references> has no name attribute.

ਹੋਰ ਪੜ੍ਹੋ

Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000009A-QINU`"'</ref>" does not exist.
Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000009B-QINU`"'</ref>" does not exist.
Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000009C-QINU`"'</ref>" does not exist.
Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000009D-QINU`"'</ref>" does not exist.ਫਰਮਾ:ISBN?
Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000009E-QINU`"'</ref>" does not exist.
Chakrabarty, Bidyut. "B.R. Ambedkar" Indian Historical Review (Dec 2016) 43#2 pp 289–315. doi:10.1177/0376983616663417.
Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-000000A0-QINU`"'</ref>" does not exist.
Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-000000A1-QINU`"'</ref>" does not exist.
Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-000000A2-QINU`"'</ref>" does not exist.
Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-000000A3-QINU`"'</ref>" does not exist.
Kumar, Aishwary. Radical Equality: Ambedkar, Gandhi, and the Risk of Democracy (2015).ਫਰਮਾ:ISBN?
Kumar, Ravinder. "Gandhi, Ambedkar and the Poona pact, 1932." South Asia: Journal of South Asian Studies 8.1–2 (1985): 87–101.
Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-000000A4-QINU`"'</ref>" does not exist.
Nugent, Helen M. (1979) "The communal award: The process of decision-making." South Asia: Journal of South Asian Studies 2#1–2 (1979): 112–129.
Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-000000A5-QINU`"'</ref>" does not exist.
Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-000000A6-QINU`"'</ref>" does not exist. PDF Archived 24 September 2015 at the Wayback Machine.

Primary sources

Ambedkar, Bhimrao Ramji. Annihilation of caste: The annotated critical edition (Verso Books, 2014).ਫਰਮਾ:ISBN?

ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ

Ambedkar: The man behind India's constitution, BBC News
Dr. B. R. Ambedkar: Timeline Index and more work by him at the Columbia University
Exhibition: "Educate. Agitate. Organise." Ambedkar and LSE, exhibition at the London School of Economics and Political Science, which includes Ambedkar's "student file."
Writings and Speeches of Dr. B.R. Ambedkar in various languages at the Dr. Ambedkar Foundation, Government of India
Dr. Babasaheb Ambedkar's related articles
ਭੀਮਰਾਓ ਅੰਬੇਡਕਰ ਦੁਆਰਾ ਗੁਟਨਬਰਗ ਪਰਿਯੋਜਨਾ ’ਤੇ ਕੰਮ
'Babasaheb' Dr. B.R. Ambedkar: Maker and conscience-keeper of modern India at the Ministry of External Affairs, Government of India

[1] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000061-QINU`"'</ref>" does not exist.

[Columbia-2] Pritchett, Frances. "In the 1890s". Archived from the original (PHP) on 7 September 2006. Retrieved 2 August 2006. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[3] "Mahar". Encyclopædia Britannica. britannica.com. Archived from the original on 30 November 2011. Retrieved 12 January 2012. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[4] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000065-QINU`"'</ref>" does not exist.

[Waiting_for_Visa-5] Ambedkar, B. R. "Waiting for a Visa". Frances Pritchett, translator. Columbia.edu. Archived from the original on 24 June 2010. Retrieved 17 July 2010. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[6] Kurian, Sangeeth. "Human rights education in schools". The Hindu. Archived from the original on 2013-11-03. Retrieved 2019-04-24. {{cite news}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)

[7] Daily Loksatta Dated 18/04/2014 Archived 20 October 2017 at the Wayback Machine.

[Ambavadekar-8] "Bhim, Eklavya". outlookindia.com. Archived from the original on 11 August 2010. Retrieved 17 July 2010. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[9] Pal, Sanchari (April 14, 2017). "ਭੀਮਰਾਓ ਦੇ ਨਾਮ ਦੀ ਬਦਲੀ". www.thebetterindia.com. thebetterindia.

[Columbia2-10] 10.0 ^10.1 Pritchett, Frances. "In the 1900s". Archived from the original (PHP) on 6 ਜਨਵਰੀ 2012. Retrieved 5 ਜਨਵਰੀ 2012. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[11] unpublished preface of "The Buddha and his Dhamma" Archived 2018-05-02 at the Wayback Machine., cite 5th para

[Columbia3-12] Pritchett, Frances. "In the 1910s". Archived from the original (PHP) on 23 ਨਵੰਬਰ 2011. Retrieved 5 ਜਨਵਰੀ 2012. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[13] "Ambedkar teacher". 30 March 2016. Archived from the original on 3 April 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[14] "Bhimrao Ambedkar". columbia.edu. Archived from the original on 10 February 2014. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[firstpost.com-15] "Rescuing Ambedkar from pure Dalitism: He would've been India's best Prime Minister". Archived from the original on 6 November 2015. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[16] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000006F-QINU`"'</ref>" does not exist.

[17] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000070-QINU`"'</ref>" does not exist.

[18] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000071-QINU`"'</ref>" does not exist.^{[permanent dead link]}

[Tejani-19] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000072-QINU`"'</ref>" does not exist.

[Jaffrelot-20] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000073-QINU`"'</ref>" does not exist.

[21] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000074-QINU`"'</ref>" does not exist.

[22] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000075-QINU`"'</ref>" does not exist.

[23] "Dr. Ambedkar". National Campaign on Dalit Human Rights. Archived from the original on 8 October 2012. Retrieved 12 January 2012. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[24] "Ambedkar's journalism and its significance today". Forward Press. 5 July 2017. Retrieved 13 November 2018.

[25] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000078-QINU`"'</ref>" does not exist.

[26] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000079-QINU`"'</ref>" does not exist.

[27] "Dr. Babasaheb Ambedkar". Maharashtra Navanirman Sena. Archived from the original on 10 May 2011. Retrieved 26 December 2010. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[28] Kumar, Aishwary. "The Lies Of Manu". outlookindia.com. Archived from the original on 18 ਅਕਤੂਬਰ 2015. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[29] "Annihilating caste". frontline.in. Archived from the original on 28 May 2014. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[Menon_2014-30] Menon, Nivedita (25 December 2014). "Meanwhile, for Dalits and Ambedkarites in India, December 25th is Manusmriti Dahan Din, the day on which B R Ambedkar publicly and ceremoniously in 1927". Kafila. Archived from the original on 24 ਸਤੰਬਰ 2015. Retrieved 21 October 2015. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)

[31] "11. Manusmriti Dahan Day celebrated as Indian Women's Liberation Day" (PDF). Archived from the original (PDF) on 17 November 2015. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[keer-32] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000007F-QINU`"'</ref>" does not exist.

[33] "Poona Pact – 1932". Britannica.com. Encyclopædia Britannica. Archived from the original on 18 May 2015. Retrieved 29 April 2015. {{cite web}}: Italic or bold markup not allowed in: |publisher= (help); Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[34] "Ambekar vs Gandhi: A Part That Parted". Outlook. 20 August 2012. Archived from the original on 27 April 2015. Retrieved 29 April 2015. {{cite news}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[35] "Museum to showcase Poona Pact". The Times of India. 25 September 2007. Archived from the original on 17 October 2015. Retrieved 29 April 2015. Read 8th Paragraph {{cite news}}: Italic or bold markup not allowed in: |publisher= (help); Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[36] Omvedt, Gail (2012). "A Part That Parted". Outlook India. Archived from the original on 12 August 2012. Retrieved 12 August 2012. {{cite journal}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[sharma2007-37] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000084-QINU`"'</ref>" does not exist.

[38] "Gandhi's Epic Fast". Archived from the original on 12 November 2011. {{cite news}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[39] Ravinder Kumar, "Gandhi, Ambedkar and the Poona pact, 1932." South Asia: Journal of South Asian Studies 8.1–2 (1985): 87–101.

[bb-40] "thecampusconnect.com". Archived from the original on 2015-05-30. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)

[Columbia5-41] 41.0 ^41.1 Pritchett, Frances. "In the 1930s". Archived from the original (PHP) on 6 September 2006. Retrieved 2 August 2006. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[42] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000088-QINU`"'</ref>" does not exist.

[43] "May 15: It was 79 years ago today that Ambedkar's 'Annihilation Of Caste' was published". Archived from the original on 29 May 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[Mungekar-44] Mungekar, Bhalchandra (16–29 July 2011). "Annihilating caste". Frontline. 28 (11). Archived from the original on 1 November 2013. Retrieved 18 July 2013. {{cite journal}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[NYT01-45] Deb, Siddhartha, "Arundhati Roy, the Not-So-Reluctant Renegade" Archived 6 July 2017 at the Wayback Machine., New York Times Magazine, 5 March 2014. Retrieved 5 March 2014.

[46] "A for Ambedkar: As Gujarat's freedom march nears tryst, an assertive Dalit culture spreads". Archived from the original on 16 September 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[autogenerated2-47] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000008C-QINU`"'</ref>" does not exist.

[autogenerated22-48] ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named autogenerated22

[49] Sialkoti, Zulfiqar Ali (2014), "An Analytical Study of the Punjab Boundary Line Issue during the Last Two Decades of the British Raj until the Declaration of 3 June 1947" (PDF), Pakistan Journal of History and Culture, XXXV (2): 73–76, archived from the original (PDF) on 2 April 2018 {{citation}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[50] Dhulipala, Venkat (2015), Creating a New Medina, Cambridge University Press, pp. 124, 134, 142–144, 149, ISBN 978-1-107-05212-3

[Firstpost_2015-51] "Attention BJP: When the Muslim League rescued Ambedkar from the 'dustbin of history'". Firstpost. 15 ਅਪਰੈਲ 2015. Archived from the original on 20 ਸਤੰਬਰ 2015. Retrieved 5 ਸਤੰਬਰ 2015. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[52] "Alphabetical List Of Former Members Of Rajya Sabha Since 1952". Rajya Sabha Secretariat, New Delhi. Retrieved 5 March 2019.

[53] "Election anecdote: When BR Ambedkar lost in first Lok Sabha polls". Zee News (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). 2014-05-04. Retrieved 2019-03-30.

[54] "INKredible India: The story of 1951-1952 Lok Sabha election - All you need to know". Zee News (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ). 2019-02-24. Retrieved 2019-03-30.

[55] "Some Facts of Constituent Assembly". Parliament of India. National Informatics Centre. Archived from the original on 11 May 2011. Retrieved 14 April 2011. On 29 August 1947, the Constituent Assembly set up an Drafting Committee under the Chairmanship of B. R. Ambedkar to prepare a Draft Constitution for India {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (help)

[56] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000094-QINU`"'</ref>" does not exist.

[57] "Constitution Day: A look at Dr BR Ambedkar's contribution towards Indian Constitution". India Today. 26 November 2018.

[58] "Denying Ambedkar his due". The Indian Express. 14 June 2016. Retrieved 17 January 2019.

[59] "Constituent Assembly of India Debates". 164.100.47.194. Retrieved 17 January 2019.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]