ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜਲ ਸਰੋਤ

ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ, ਇੱਕ ਅਜ਼ਾਦ ਗਿਆਨਕੋਸ਼ ਤੋਂ

ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜਲ ਸਰੋਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਖਾ, ਸਤਹ ਅਤੇ ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ ਦੇ ਭੰਡਾਰਨ ਅਤੇ ਪਣ-ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਔਸਤਨ 1,170 millimetres (46 in) ਪ੍ਰਤੀ ਸਾਲ, ਜਾਂ ਲਗਭਗ 4,000 cubic kilometres (960 cu mi) ਸਲਾਨਾ ਬਾਰਸ਼ ਜਾਂ ਲਗਭਗ 1,720 cubic metres (61,000 cu ft) ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਅਕਤੀ ਹਰ ਸਾਲ ਤਾਜ਼ਾ ਪਾਣੀ।[1] ਭਾਰਤ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦਾ 18% ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਜਲ ਸਰੋਤਾਂ ਦਾ ਲਗਭਗ 4% ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਦੀ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਹੱਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਨਦੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਜੋੜਨ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਹੈ।[2] ਕੁਝ 80 ਇਸਦੇ ਖੇਤਰ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ 750 millimetres (30 in) ਜਾਂ ਇੱਕ ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੱਧ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਹ ਬਾਰਿਸ਼ ਸਮੇਂ ਜਾਂ ਭੂਗੋਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕਸਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਬਾਰਸ਼ ਇਸ ਦੇ ਮੌਨਸੂਨ ਮੌਸਮਾਂ (ਜੂਨ ਤੋਂ ਸਤੰਬਰ) ਦੌਰਾਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉੱਤਰ ਪੂਰਬ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੱਛਮ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮੀਂਹ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਬਾਰਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਸਰਦੀਆਂ ਦੇ ਮੌਸਮ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਿਮਾਲਿਆ ਉੱਤੇ ਬਰਫ਼ ਦਾ ਪਿਘਲਣਾ ਉੱਤਰੀ ਨਦੀਆਂ ਨੂੰ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਪੱਧਰਾਂ ਤੱਕ ਭੋਜਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਦੱਖਣੀ ਨਦੀਆਂ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਵਾਹ ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲਤਾ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਹਿਮਾਲੀਅਨ ਬੇਸਿਨ ਲਈ, ਇਸ ਨਾਲ ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੜ੍ਹ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਈਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਕਮੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਵਿਆਪਕ ਨਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਸਥਾਈ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਲਈ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਾਫ਼ ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਿੰਚਾਈ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਦੀ ਘਾਟ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨੇ ਅਜੇ ਤੱਕ, ਇਸਦੇ ਉਪਲਬਧ ਅਤੇ ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਯੋਗ ਸਤਹ ਜਲ ਸਰੋਤ ਦੇ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਹਿੱਸੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਨੇ 761 cubic kilometres (183 cu mi) (20 2010 ਵਿੱਚ ਇਸਦੇ ਜਲ ਸਰੋਤਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ, ਜਿਸਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ ਦੀ ਅਸਥਾਈ ਵਰਤੋਂ ਤੋਂ ਆਇਆ ਸੀ।[3][4] ਇਸ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਖੂਹਾਂ ਤੋਂ ਜੋ ਪਾਣੀ ਕੱਢਿਆ, ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ ਭਾਰਤ ਨੇ ਲਗਭਗ 688 cubic kilometres (165 cu mi) ਸਮਰਪਿਤ ਕੀਤਾ। ਤੋਂ ਸਿੰਚਾਈ, 56 cubic kilometres (13 cu mi) ਮਿਉਂਸਪਲ ਅਤੇ ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਐਪਲੀਕੇਸ਼ਨਾਂ ਅਤੇ 17 cubic kilometres (4.1 cu mi) ਉਦਯੋਗ ਨੂੰ[1]

ਭਾਰਤ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਇਲਾਕਾ ਗਰਮ ਖੰਡੀ ਜਲਵਾਯੂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੈ ਜੋ ਅਨੁਕੂਲ ਨਿੱਘੇ ਅਤੇ ਧੁੱਪ ਵਾਲੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਕਾਰਨ ਸਾਰਾ ਸਾਲ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਲਈ ਅਨੁਕੂਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਬਸ਼ਰਤੇ ਕਾਸ਼ਤ ਵਾਲੀ ਜ਼ਮੀਨ ਤੋਂ ਵਾਸ਼ਪੀਕਰਨ ਦੀ ਉੱਚ ਦਰ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸਦੀਵੀ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਉਪਲਬਧ ਹੋਵੇ। [5] ਭਾਵੇਂ ਸਮੁੱਚੇ ਜਲ ਸਰੋਤ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਫੀ ਹਨ, ਪਰ ਜਲ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਅਸਥਾਈ ਅਤੇ ਸਥਾਨਿਕ ਵੰਡ ਕਾਰਨ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਦੇ ਪਾੜੇ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਦਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਜੋੜ ਕੇ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਹੈ।[6] ਸਾਰੇ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨੇ ਵਾਤਾਵਰਨ/ ਲੂਣ ਨਿਰਯਾਤ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਜਾ ਰਹੇ ਕੁੱਲ ਜਲ ਸਰੋਤ ਲਗਭਗ 1200 ਬਿਲੀਅਨ ਘਣ ਮੀਟਰ ਹਨ।[7] ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਭੋਜਨ ਸੁਰੱਖਿਆ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਸੰਭਵ ਹੈ ਜੋ ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ ਊਰਜਾ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਨਾਲ ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਜੋੜਨ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਲੋੜੀਂਦੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਪੰਪਿੰਗ ਲਈ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕੇ।[8]

ਕੇਂਦਰੀਕ੍ਰਿਤ ਮੈਗਾ ਵਾਟਰ ਟਰਾਂਸਫਰ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਲੰਮਾ ਸਮਾਂ ਲੱਗੇਗਾ, ਇਹ ਸਾਰਾ ਸਾਲ ਫਸਲਾਂ ਲਈ ਸਥਾਨਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਪਲਬਧ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਸ਼ਤ ਵਾਲੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ 'ਤੇ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਛਾਂਦਾਰ ਜਾਲਾਂ ਨੂੰ ਲਗਾਉਣਾ ਸਸਤਾ ਵਿਕਲਪ ਹੋਵੇਗਾ।[9] ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਮੈਟਾਬੋਲਿਜ਼ਮ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਲਈ ਕੁੱਲ ਪਾਣੀ ਦੇ 2% ਤੋਂ ਘੱਟ ਪਾਣੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਕੀ 98% ਸਾਹ ਰਾਹੀਂ ਠੰਢਾ ਕਰਨ ਲਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਾਰੀਆਂ ਮੌਸਮੀ ਸਥਿਤੀਆਂ ਲਈ ਢੁਕਵੀਂ ਖੇਤੀ ਵਾਲੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ 'ਤੇ ਲਗਾਏ ਗਏ ਛਾਂਦਾਰ ਜਾਲਾਂ ਜਾਂ ਪੌਲੀਟਨਲ ਫਸਲਾਂ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰ 'ਤੇ ਡਿੱਗਣ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਤੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਸੂਰਜ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬਤ ਕਰਕੇ ਸੰਭਾਵੀ ਭਾਫੀਕਰਨ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਕਰਨਗੇ।

ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਲਾਨਾ ਔਸਤ ਵਰਖਾ।
ਨਕਸ਼ਾ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਨਦੀਆਂ ਅਤੇ ਹੜ੍ਹ ਸੰਭਾਵੀ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ

ਸੋਕਾ, ਹੜ੍ਹ ਅਤੇ ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਕਮੀ[ਸੋਧੋ]

ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਰਖਾ ਪੈਟਰਨ ਦੂਰੀ ਅਤੇ ਕੈਲੰਡਰ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਨਾਟਕੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਬਦਲਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਵਰਖਾ, ਲਗਭਗ 85%, ਗੰਗਾ-ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ-ਮੇਘਨਾ ਬੇਸਿਨ ਦੇ ਹਿਮਾਲੀਅਨ ਰਜਬਾਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਾਨਸੂਨ ਦੁਆਰਾ ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉੱਤਰੀ ਪੱਛਮੀ, ਪੱਛਮੀ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਉੱਤਰ ਪੂਰਬੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਭਾਰੀ ਵਰਖਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸਲਾਨਾ ਮੌਨਸੂਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ਅਨਿਸ਼ਚਿਤਤਾ, ਕਈ ਵਾਰ ਲੰਬੇ ਸੁੱਕੇ ਸਪੈਲ ਅਤੇ ਮੌਸਮੀ ਅਤੇ ਸਾਲਾਨਾ ਵਰਖਾ ਵਿੱਚ ਉਤਰਾਅ-ਚੜ੍ਹਾਅ ਦੁਆਰਾ ਚਿੰਨ੍ਹਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਦੇਸ਼ ਲਈ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ।[10] ਸਥਾਨਕ ਪਾਣੀ ਦੀ ਕਮੀ ਜਾਂ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮਾੜੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਕਾਰਨ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਵੱਡਾ ਖੇਤਰ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਲਈ ਨਹੀਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ।[11] ਰਾਸ਼ਟਰ ਸੋਕੇ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਅਤੇ ਹੜ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਚੱਕਰਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਦਾ ਹੈ, ਪੱਛਮ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਦੇ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਘਾਟੇ ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਗਰੀਬ ਕਿਸਾਨਾਂ ਅਤੇ ਪੇਂਡੂ ਆਬਾਦੀਆਂ ਨੂੰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।[12] ਅਨਿਯਮਿਤ ਬਾਰਸ਼ਾਂ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰਤਾ ਅਤੇ ਖੇਤਰੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਿੰਚਾਈ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਦੀ ਘਾਟ ਫਸਲਾਂ ਦੀ ਅਸਫਲਤਾ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀਆਂ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜੂਨ-ਸਤੰਬਰ ਦੌਰਾਨ ਭਰਪੂਰ ਬਾਰਿਸ਼ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਹੋਰ ਮੌਸਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਕਮੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ, ਸਮੱਸਿਆ ਅਸਥਾਈ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬਾਰਿਸ਼, ਅਤੇ ਹੜ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਤੱਕ ਤਬਾਹੀ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।[13]

ਸਤਹ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨੀ ਪਾਣੀ ਦਾ ਭੰਡਾਰ[ਸੋਧੋ]

ਭਾਰਤ ਇਸ ਵੇਲੇ ਆਪਣੀ ਸਾਲਾਨਾ ਵਰਖਾ ਦਾ ਸਿਰਫ਼ 6% ਜਾਂ 253 billion cubic metres (8.9×10^12 cu ft) ਸਟੋਰ ਕਰਦਾ ਹੈ , ਜਦੋਂ ਕਿ ਵਿਕਸਤ ਦੇਸ਼ ਰਣਨੀਤਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਾਲਾਨਾ ਵਰਖਾ ਦਾ 250% ਸੁੱਕੇ ਦਰਿਆਈ ਬੇਸਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਟੋਰ ਕਰਦੇ ਹਨ।[14] ਭਾਰਤ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸਰੋਤਾਂ 'ਤੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ 20 ਮਿਲੀਅਨ ਟਿਊਬਵੈੱਲਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਿੰਚਾਈ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰ ਦਾ 50 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਹਿੱਸਾ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਨੇ ਦਰਿਆਈ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਰੀਚਾਰਜਿੰਗ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਤਕਰੀਬਨ 5,000 ਵੱਡੇ ਜਾਂ ਦਰਮਿਆਨੇ ਡੈਮ, ਬੈਰਾਜ ਆਦਿ ਬਣਾਏ ਹਨ।[15] ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਡੈਮਾਂ (59 ਨੰਬਰ) ਦੀ ਕੁੱਲ ਭੰਡਾਰਨ ਸਮਰੱਥਾ 170 billion cubic metres (6.0×10^12 cu ft) ਹੈ।[16] ਭਾਰਤ ਦਾ ਲਗਭਗ 15 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਭੋਜਨ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸਰੋਤਾਂ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਘਟਣ/ ਖੋਦਣ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਵਿਸਥਾਰ ਦੇ ਯੁੱਗ ਦਾ ਅੰਤ ਸਤਹ ਪਾਣੀ ਸਪਲਾਈ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ 'ਤੇ ਵਧੇਰੇ ਨਿਰਭਰਤਾ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਨ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।[17]

ਭਾਰਤ ਦਾ ਪਾਣੀ ਖਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਜਦੋਂ ਕਿ ਪਾਣੀ ਇਸ ਦੇ ਪੂਰੇ ਸੰਭਾਵੀ ਲਾਭਾਂ ਨੂੰ ਕੱਢੇ ਬਿਨਾਂ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਰਿਹਾ ਹੈ।[18] ਜ਼ਮੀਨ ਅਤੇ ਜਾਇਦਾਦ ਦੇ ਮੁਆਵਜ਼ੇ ਅਤੇ ਮੁੜ ਵਸੇਬੇ ਦੇ ਖਰਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜ਼ਮੀਨ ਆਧਾਰਿਤ ਜਲ ਭੰਡਾਰਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਬਹੁਤ ਮਹਿੰਗਾ ਹੈ। ਢੁਕਵੇਂ ਪਾਣੀ ਦੇ ਭੰਡਾਰਨ ਲਈ, ਨਦੀ ਦੇ ਡੈਲਟਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਮੁੰਦਰੀ ਖੇਤਰ 'ਤੇ ਸਥਿਤ ਤਾਜ਼ੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਤੱਟਵਰਤੀ ਭੰਡਾਰ, ਜ਼ਮੀਨੀ ਅਤੇ ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਡੁੱਬਣ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਮਾਜਿਕ-ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਢੁਕਵਾਂ ਵਿਕਲਪ ਹੈ।[19][20]

ਹਾਈਡਰੋ ਪਾਵਰ ਸੰਭਾਵੀ[ਸੋਧੋ]

ਭਾਰਤੀ ਨਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਖਪਤ ਜਾਂ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਵਹਿਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਦੋਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਰੋਤ ਪਹਾੜਾਂ ( ਹਿਮਾਲਿਆ, ਪੱਛਮੀ ਘਾਟ, ਅਰਾਵਲੀ ਰੇਂਜ, ਵਿੰਧਿਆ ਪਹਾੜ, ਪੂਰਬੀ ਘਾਟ, ਆਦਿ) ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਪਣ-ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਕਾਫ਼ੀ ਚੰਗੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪਣ-ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਬਦਲਦੀ ਬਿਜਲੀ ਸਰੋਤਾਂ, ਤਰਜੀਹਾਂ ਅਤੇ ਸੀਮਾਵਾਂ ਸਮੇਤ ਤਕਨੀਕੀ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਬਦਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।

ਨਦੀਆਂ[ਸੋਧੋ]

ਤਸਵੀਰ:India Map based on Survey of India rivers.PNG
ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਸਰਵੇਖਣ 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਭਾਰਤ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ

ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨਦੀਆਂ ਹਨ:[21]

ਝੀਲਾਂ[ਸੋਧੋ]

ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਝੀਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪੁਲੀਕਟ ਝੀਲ, ਕੋਲੇਰੂ ਝੀਲ, ਪੈਂਗੋਂਗ ਤਸੋ, ਚਿਲਿਕਾ ਝੀਲ, ਕੁੱਟਨਾਦ ਝੀਲ, ਸੰਭਰ ਸਾਲਟ ਲੇਕ, ਅਤੇ ਪੁਸ਼ਕਰ ਝੀਲ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।

ਵੈਟਲੈਂਡਸ[ਸੋਧੋ]

ਭਾਰਤ ਰਾਮਸਰ ਕਨਵੈਨਸ਼ਨ ਦਾ ਹਸਤਾਖਰ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਜਲਗਾਹਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਅਤੇ ਟਿਕਾਊ ਉਪਯੋਗਤਾ ਲਈ ਇੱਕ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਧੀ ਹੈ[22]

ਜਲ ਸਪਲਾਈ ਅਤੇ ਸੈਨੀਟੇਸ਼ਨ[ਸੋਧੋ]

ਕਵਰੇਜ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਸਰਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੱਧਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਯਤਨਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜਲ ਸਪਲਾਈ ਅਤੇ ਸੈਨੀਟੇਸ਼ਨ ਨਾਕਾਫ਼ੀ ਹੈ। 2000 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੌਰਾਨ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਸੈਨੀਟੇਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਨਿਵੇਸ਼ ਦਾ ਪੱਧਰ, ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਾਪਦੰਡਾਂ ਦੁਆਰਾ ਘੱਟ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਵਧਿਆ ਹੈ। ਪਹੁੰਚ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਾਫੀ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, 1980 ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਾਮੀਣ ਸੈਨੀਟੇਸ਼ਨ ਕਵਰੇਜ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ 1% ਸੀ ਅਤੇ 2008 ਵਿੱਚ 21% ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਸੀ।[23][24] ਨਾਲ ਹੀ, ਪਾਣੀ ਦੇ ਸੁਧਰੇ ਸਰੋਤਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਵਾਲੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੀ ਹਿੱਸੇਦਾਰੀ 1990 ਵਿੱਚ 72% ਤੋਂ 2008 ਵਿੱਚ 88% ਹੋ ਗਈ ਹੈ।[23] ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ, ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਸੰਚਾਲਨ ਅਤੇ ਰੱਖ-ਰਖਾਅ ਦੇ ਇੰਚਾਰਜ ਸਥਾਨਕ ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿੱਤੀ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਨਹੀਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ[25] ਅਤੇ ਅੰਦਾਜ਼ਨ 72% ਭਾਰਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਅਜੇ ਵੀ ਸੁਧਾਰੀ ਸੈਨੀਟੇਸ਼ਨ ਸਹੂਲਤਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਢੁਕਵੀਂ ਔਸਤ ਵਰਖਾ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਪਾਣੀ ਦੀ ਘੱਟ ਸਥਿਤੀ/ਸੋਕੇ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੇਠ ਵੱਡਾ ਖੇਤਰ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਕ ਹੋਰ ਮੁੱਦਾ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਅੰਤਰਰਾਜੀ ਵੰਡ ਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੇ 90% ਖੇਤਰ ਦੀ ਜਲ ਸਪਲਾਈ ਅੰਤਰ-ਰਾਜੀ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵੰਡ ਦੇ ਮੁੱਦੇ 'ਤੇ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਵਧ ਰਹੀ ਟਕਰਾਅ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ।[26]

ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜਲ ਸਪਲਾਈ ਅਤੇ ਸੈਨੀਟੇਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕਈ ਨਵੀਨਤਾਕਾਰੀ ਪਹੁੰਚਾਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ 2000 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ 1999 ਤੋਂ ਪੇਂਡੂ ਜਲ ਸਪਲਾਈ ਵਿੱਚ ਮੰਗ-ਅਧਾਰਿਤ ਪਹੁੰਚ, ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਕੁੱਲ ਸਵੱਛਤਾ, ਕਰਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਰੀ ਜਲ ਸਪਲਾਈ ਦੀ ਨਿਰੰਤਰਤਾ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਜਨਤਕ-ਨਿੱਜੀ ਭਾਈਵਾਲੀ, ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਮਾਈਕ੍ਰੋ-ਕ੍ਰੈਡਿਟ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਪਾਣੀ

ਪਾਣੀ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਦੇ ਮੁੱਦੇ[ਸੋਧੋ]

ਜਦੋਂ ਨਦੀ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵਰਤਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਨਦੀ ਦੇ ਬੇਸਿਨ ਤੋਂ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਲੋੜੀਂਦਾ ਲੂਣ ਨਿਰਯਾਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਦਰਿਆ ਦੇ ਬੇਸਿਨ ਨੂੰ ਨੇੜੇ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਦੀ ਬੇਸਿਨ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਉਪਲਬਧ ਪਾਣੀ ਖਾਰਾ ਅਤੇ/ਜਾਂ ਖਾਰੀ ਪਾਣੀ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਖਾਰੇ ਜਾਂ ਖਾਰੀ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਸਿੰਜਾਈ ਕੀਤੀ ਜ਼ਮੀਨ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਖਾਰੀ ਜਾਂ ਖਾਰੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।[27][28][29] ਖਾਰੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਬਹੁਤ ਮਾੜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਪਾਣੀ ਭਰਨ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਖਾਰੀ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਫੈਲਣਾ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਚੌਲ ਜਾਂ ਘਾਹ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਹੋਰ ਫਸਲਾਂ ਅਤੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਬੂਟਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮਾੜੀ ਹੈ।[30] ਕਈ ਹੋਰ ਫਸਲਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਖਾਰੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਕਪਾਹ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਝਾੜ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।[31] ਉੱਤਰ ਪੂਰਬੀ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਖਾ ਕਾਰਨ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉੱਚ ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ।[32] ਪਾਣੀ ਦੀ ਘਾਟ ਵਾਲੇ ਦਰਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਜਲ ਸਰਪਲੱਸ ਦਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਜੋੜਨਾ ਦਰਿਆਈ ਬੇਸਿਨਾਂ ਦੀ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਟਿਕਾਊ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਲਈ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਵਹਾਅ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਮੁੰਦਰ ਨੂੰ ਲੋੜੀਂਦੇ ਲੂਣ ਨਿਰਯਾਤ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦੇ ਕੇ ਦਰਿਆਵਾਂ ਉੱਤੇ ਮਾਨਵ-ਜਨਕ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦਾ ਹੈ।[33] ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਬੇਸਫਲੋ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨੀ ਪਾਣੀ ਦੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਰੋਕ ਕੇ ਅਤੇ ਨਹਿਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਤਹ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਵਧਾ ਕੇ ਸਮੁੰਦਰ ਨੂੰ ਲੋੜੀਂਦੇ ਲੂਣ ਦੀ ਬਰਾਮਦ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣ ਦੁਆਰਾ ਬਹਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਹੈ।

ਪਾਣੀ ਦੇ ਝਗੜੇ[ਸੋਧੋ]

ਮੁੱਖ ਲੇਖ: Interstate River Water Disputes Act

ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਿਪੇਰੀਅਨ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਕਾਵੇਰੀ, ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ, ਗੋਦਾਵਰੀ, ਵਾਮਸਾਧਾਰਾ, ਮੰਡੋਵੀ, ਰਾਵੀ-ਬਿਆਸ-ਸਤਲੇਜ਼, ਨਰਮਦਾ, ਤਾਪਤੀ, ਮਹਾਨਦੀ ਆਦਿ ਅੰਤਰ-ਰਾਜੀ ਨਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਉਪਲਬਧ ਪਾਣੀ ਲਈ ਤਿੱਖਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਹੈ। ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ, ਗੰਗਾ ਦੀਆਂ ਹਿਮਾਲੀਅਨ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀਆਂ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਘਾਟਾਂ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਵਹਿਣ ਵਾਲੇ ਤੱਟਵਰਤੀ ਨਦੀਆਂ ਵਰਗੀਆਂ ਜਲ ਵਾਧੂ ਨਦੀਆਂ ਤੋਂ ਵਾਧਾ।

ਪਾਣੀ ਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ[ਸੋਧੋ]

ਭਾਰਤ ਦੇ 3,119 ਕਸਬਿਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ, ਸਿਰਫ਼ 209 ਵਿੱਚ ਅੰਸ਼ਕ ਇਲਾਜ ਸਹੂਲਤਾਂ ਹਨ, ਅਤੇ ਸਿਰਫ਼ 8 ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੰਦੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਇਲਾਜ ਦੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਹਨ (WHO 1992) [ ਅੱਪਡੇਟ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ] [34] 114 ਸ਼ਹਿਰ ਬਿਨਾਂ ਇਲਾਜ ਕੀਤੇ ਸੀਵਰੇਜ ਅਤੇ ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਸਕਾਰ ਵਾਲੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਗੰਗਾ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।[35] ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ, ਅਣਸੋਧਿਆ ਪਾਣੀ ਪੀਣ, ਨਹਾਉਣ ਅਤੇ ਧੋਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[36] ਇਹ ਸਥਿਤੀ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਦੀ ਖਾਸ ਹੈ ਅਤੇ ਗੰਗਾ ਨਦੀ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਘੱਟ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਹੈ।[37]

ਗੰਗਾ[ਸੋਧੋ]

ਗੰਗਾ ਨਦੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਨਦੀ ਹੈ। ਗੰਗਾ ਦਾ ਅਤਿ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ 600 ਮਿਲੀਅਨ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਨਦੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਨਦੀ ਦਾ ਪਾਣੀ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ 'ਤੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦਰਿਆ ਦਾ ਵਪਾਰਕ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਵਾਧੇ ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿੱਚ ਵਧਿਆ ਹੈ। ਗੰਗੋਤਰੀ ਅਤੇ ਉੱਤਰਕਾਸ਼ੀ ਵੀ ਚੰਗੀਆਂ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਹਨ। ਗੰਗੋਤਰੀ ਵਿੱਚ 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਤੱਕ ਸਾਧੂਆਂ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਕੁ ਝੌਂਪੜੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਹਾਲ ਹੀ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰਕਾਸ਼ੀ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਵਧੀ ਹੈ।

ਯਮੁਨਾ[ਸੋਧੋ]

ਯਮੁਨਾ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਪਵਿੱਤਰ ਨਦੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤੀ ਇੱਕ ਦੇਵੀ ਵਜੋਂ ਪੂਜਦੇ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਸਦੇ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ਦੇ ਵਸਨੀਕਾਂ ਦੀ ਵੱਧ ਰਹੀ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਦੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵੱਧ ਰਹੀ ਮਾਤਰਾ ਕਾਰਨ, ਯਮੁਨਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦਬਾਅ ਹੇਠ ਆ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਬੇਮਿਸਾਲ ਵਾਧੇ ਕਾਰਨ ਦਰਿਆ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਨਦੀ ਇੰਨੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਕਾਰਨ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਯਮੁਨਾ ਐਕਸ਼ਨ ਪਲਾਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ[ਸੋਧੋ]

ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਿਪੇਰੀਅਨ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ਨਦੀ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਸਾਰੇ ਅੰਤਰਰਾਜੀ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਜਲ ਸਰੋਤਾਂ ਲਈ ਮੁਕਾਬਲਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਨੇਪਾਲ, ਚੀਨ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ, ਭੂਟਾਨ, ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਆਦਿ ਗੁਆਂਢੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਮੁਕਾਬਲਾ[38] । ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਖੇਤਰ ਗਰਮ ਖੰਡੀ ਜਲਵਾਯੂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੈ ਜੋ ਅਨੁਕੂਲ ਗਰਮ ਅਤੇ ਧੁੱਪ ਵਾਲੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਕਾਰਨ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਲਈ ਅਨੁਕੂਲ ਹੈ ਬਸ਼ਰਤੇ ਕਾਸ਼ਤ ਵਾਲੀ ਜ਼ਮੀਨ ਤੋਂ ਵਾਸ਼ਪੀਕਰਨ ਦੀ ਉੱਚ ਦਰ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸਦੀਵੀ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਉਪਲਬਧ ਹੋਵੇ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਸਮੁੱਚੇ ਜਲ ਸਰੋਤ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਫੀ ਹਨ, ਪਰ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੇ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਜਲ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਅਸਥਾਈ ਅਤੇ ਸਥਾਨਿਕ ਵੰਡ ਕਾਰਨ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਦੇ ਪਾੜੇ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਹੈ।

ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਿਪੇਰੀਅਨ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਕਾਵੇਰੀ, ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ, ਗੋਦਾਵਰੀ, ਵਾਮਸਾਧਾਰਾ, ਮੰਡੋਵੀ, ਰਾਵੀ-ਬਿਆਸ-ਸਤਲੇਜ਼, ਨਰਮਦਾ, ਤਾਪਤੀ, ਮਹਾਨਦੀ ਆਦਿ ਅੰਤਰ-ਰਾਜੀ ਨਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਉਪਲਬਧ ਪਾਣੀ ਲਈ ਤਿੱਖਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਹੈ । ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ, ਗੰਗਾ ਦੀਆਂ ਹਿਮਾਲੀਅਨ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀਆਂ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਘਾਟਾਂ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਵਹਿਣ ਵਾਲੇ ਤੱਟਵਰਤੀ ਨਦੀਆਂ ਵਰਗੀਆਂ ਜਲ ਵਾਧੂ ਨਦੀਆਂ ਤੋਂ ਵਾਧਾ। ਸਾਰੇ ਦਰਿਆਈ ਬੇਸਿਨਾਂ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਗਰਮੀ ਦੇ ਮੌਸਮ ਦੌਰਾਨ ਲੋਕਾਂ, ਪਸ਼ੂਆਂ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਦੀਆਂ ਪੀਣ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਲਈ ਵੀ ਪਾਣੀ ਦੀ ਭਾਰੀ ਘਾਟ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਬਾਰਸ਼ ਨਾਮੁਮਕਿਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਊਰਜਾ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਵਾਧੂ ਪਾਣੀ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਲਿਫਟ ਨਹਿਰਾਂ, ਪਾਈਪ ਲਾਈਨਾਂ ਆਦਿ ਦੁਆਰਾ ਪਾਣੀ ਦੀ ਘਾਟ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਲਈ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਖਪਤ ਕਰਨ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ[39]

ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ[ਸੋਧੋ]

 

* ਭਾਰਤ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਣ

ਹਵਾਲੇ[ਸੋਧੋ]

  1. ↑ 1.0 1.1 "India - Rivers Catchment" (PDF). Retrieved 13 July 2016.
  2. ↑ "National Water Policy". greencleanguide.com. September 13, 2014. Archived from the original on September 17, 2013.
  3. ↑ "India is running out of water". Retrieved 13 February 2021.
  4. ↑ Brown, Lester R. (19 November 2013). "India's dangerous 'food bubble'". Los Angeles Times. Archived from the original on 18 December 2013. Retrieved 13 July 2014. Alt URL
  5. ↑ "Potential Evapotranspiration estimation for Indian conditions" (PDF). Retrieved 23 June 2016.
  6. ↑ "India's Water Resources". Archived from the original on 10 ਜੂਨ 2016. Retrieved 23 June 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)
  7. ↑ IWMI Research Report 83. "Spatial variation in water supply and demand across river basins of India" (PDF). Retrieved 23 June 2016.{{cite web}}: CS1 maint: numeric names: authors list (link)
  8. ↑ "India's problem is going to be water not population". The Statesman. Archived from the original on 18 ਸਤੰਬਰ 2016. Retrieved 21 September 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)
  9. ↑ "Protected Cultivation" (PDF). Retrieved 23 June 2018.
  10. ↑ "How India sees the coming crisis of water — and is preparing for it". 26 September 2016. Retrieved 30 September 2016.
  11. ↑ "Waste lands atlas of India, 2011". Archived from the original on 5 ਜੂਨ 2016. Retrieved 30 May 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)
  12. ↑ "Mapping Multiple Climate-related Hazards in South Asia" (PDF). Retrieved 30 July 2017.
  13. ↑ "State wise flood damage statistics in India" (PDF). Retrieved 2013-01-04.
  14. ↑ "Integrated hydrological data book (page 65)" (PDF). Archived from the original (PDF) on 2 ਅਪ੍ਰੈਲ 2016. Retrieved 29 May 2016. {{cite web}}: Check date values in: |archive-date= (help); Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)
  15. ↑ "List of riverwise dams and barrages". Archived from the original on 28 ਮਈ 2015. Retrieved 29 May 2014. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)
  16. ↑ "National register of dams in India" (PDF). Archived from the original (PDF) on 20 ਸਤੰਬਰ 2016. Retrieved 19 July 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)
  17. ↑ "India's water economy bracing for a turbulent future, World Bank report, 2006" (PDF). Retrieved 29 May 2014.
  18. ↑ "India is not running out of water, water is running out of India". 26 March 2017. Retrieved 9 July 2018.
  19. ↑ "Efficacy of coastal reservoirs to address India's water shortage by impounding excess river flood waters near the coast (pages 49 and 19)". Archived from the original on 26 ਜੁਲਾਈ 2018. Retrieved 9 July 2018. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)
  20. ↑ "International Association for Coastal Reservoir Research". Retrieved 9 July 2018.
  21. ↑ "River basin maps in India". Archived from the original on 8 ਜੂਨ 2014. Retrieved 29 May 2014. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)
  22. ↑ "Wet lands atlas of India 2011". Archived from the original on 3 ਮਾਰਚ 2013. Retrieved 29 May 2016. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)
  23. ↑ 23.0 23.1 UNICEF/WHO Joint Monitoring Programme for Water Supply and Sanitation estimate for 2008 based on the 2006 Demographic and Health Survey, the 2001 census, other data and the extrapolation of previous trends to 2010. See JMP tables Archived 2010-03-23 at the Wayback Machine.
  24. ↑ Planning Commission of India. "Health and Family Welfare and AYUSH : 11th Five Year Plan" (PDF). Archived from the original (PDF) on 2012-05-15. Retrieved 2010-09-19. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help), p. 78
  25. ↑ "Development Policy Review". World Bank. Archived from the original on 2010-03-16. Retrieved 2010-09-19.
  26. ↑ "Water scarcity and India « For the Changing Planet". greencleanguide.com. Archived from the original on 2011-09-24.
  27. ↑ Keller, Jack; Keller, Andrew; Davids, Grant (January 1998). "River basin development phases and implications of closure". Retrieved 25 September 2020.
  28. ↑ David Seckler. "The New Era of Water Resources Management: From "Dry" to "Wet" Water Savings" (PDF). Retrieved 5 June 2016.
  29. ↑ Andrew Keller; Jack Keller; David Seckler. "Integrated Water Resource Systems: Theory and Policy Implications" (PDF). Retrieved 5 January 2014.
  30. ↑ Oregon State University, USA. "Managing irrigation water quality" (PDF). Retrieved 28 August 2012.
  31. ↑ "Irrigation water quality—salinity and soil structure stability" (PDF). Retrieved 5 January 2016.
  32. ↑ "Extreme rainfall acidifies land in India's northeastern states". Retrieved 2 December 2018.
  33. ↑ "India on verge of looming soil crisis: Report". Retrieved 7 December 2017.
  34. ↑ Russell Hopfenberg and David Pimentel HUMAN POPULATION NUMBERS AS A FUNCTION OF FOOD SUPPLY Archived 2008-03-13 at the Wayback Machine. oilcrash.com Retrieved on- February 2008
  35. ↑ National Geographic Society. 1995. Water: A Story of Hope. Washington (DC): National Geographic Society
  36. ↑ "River Stretches for Restoration of Water Quality, MoEF" (PDF). Archived from the original (PDF) on 24 ਨਵੰਬਰ 2018. Retrieved 15 September 2018. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)
  37. ↑ "Water Quality Database of Indian rivers, MoEF". Archived from the original on 27 ਅਪ੍ਰੈਲ 2020. Retrieved 15 September 2016. {{cite web}}: Check date values in: |archive-date= (help)
  38. ↑ "India's water economy bracing for a turbulent future, World Bank report, 2006" (PDF). Retrieved 29 May 2015.
  39. ↑ Brown, Lester R. (November 29, 2013). "India's dangerous 'food bubble'". Los Angeles Times. Archived from the original on December 18, 2013. Retrieved July 13, 2014. Alt URL

ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ[ਸੋਧੋ]

"https://pa.wikipedia.org/w/index.php?title=ਭਾਰਤ_ਵਿੱਚ_ਜਲ_ਸਰੋਤ&oldid=743147" ਤੋਂ ਲਿਆ