ਸਮੱਗਰੀ 'ਤੇ ਜਾਓ

ਹੁਮਾਯੂੰ

ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ, ਇੱਕ ਆਜ਼ਾਦ ਵਿਸ਼ਵਕੋਸ਼ ਤੋਂ
ਹੁਮਾਯੂੰ
ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਹੁਮਾਯੂੰ ਦਾ ਚਿੱਤਰ
ਦੂਜਾ ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ
ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਲ26 ਦਸੰਬਰ 1530 – 17 ਮਈ 1540
ਤਾਜਪੋਸ਼ੀ29 ਦਸੰਬਰ 1530, ਆਗਰਾ
ਪੂਰਵ-ਅਧਿਕਾਰੀਬਾਬਰ
ਵਾਰਸਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ (ਸੂਰ ਵੰਸ਼)
ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਲ22 ਜੂਨ 1555 – 27 ਜਨਵਰੀ 1556
ਪੂਰਵ-ਅਧਿਕਾਰੀਆਦਿਲ ਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ
ਵਾਰਸਅਕਬਰ
ਜਨਮ(1508-03-06)6 ਮਾਰਚ 1508
ਕਾਬੁਲ, ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ
ਮੌਤ27 ਜਨਵਰੀ 1556(1556-01-27) (ਉਮਰ 47)
ਦਿੱਲੀ, ਭਾਰਤ
ਦਫ਼ਨ
ਹੁਮਾਯੂੰ ਦਾ ਮਕਬਰਾ, ਦਿੱਲੀ
ਰਾਣੀਬੇਗਾ ਬੇਗਮ
ਹਮੀਦਾ ਬਾਨੂ ਬੇਗਮ
ਪਤਨੀਮਾਹ ਚੂਚਕ ਬੇਗਮ
ਗੁਨਵਰ ਬੀਬੀ
ਚਾਂਦ ਬੀਬੀ
ਸ਼ਦ ਬੀਬੀ
ਖਨੀਸ਼ ਅਘਾਚਾ
ਮੇਵਾ ਜਾਨ
ਔਲਾਦਅਲ-ਅਮਾਨ ਮਿਰਜ਼ਾ
ਅਕਬਰ
ਮਿਰਜ਼ਾ ਮੁਹੰਮਦ ਹਕੀਮ
ਇਬਰਾਹਿਮ ਸੁਲਤਾਨ ਮਿਰਜ਼ਾ
ਫਾਰੁਖ-ਫਲ ਮਿਰਜ਼ਾ
ਅਕੀਕਾ ਸੁਲਤਾਨ ਬੇਗਮ
ਜਹਾਂ ਸੁਲਤਾਨ ਬੇਗਮ
ਬਕਸ਼ੀ ਬਾਨੋ ਬੇਗਮ
ਫਾਖਰ-ਉਲ ਬੇਗਮ
ਬਖਤ-ਉਨ ਨਿਸਾ ਬੇਗਮ
ਅਮੀਨਾ ਬਾਨੂ ਬੇਗਮ
ਸਕੀਨਾ ਬਾਨੂ ਬੇਗਮ
ਘਰਾਣਾਤੈਮੂਰ ਦਾ ਘਰ
ਬਾਬਰ ਦਾ ਘਰ
ਪਿਤਾਬਾਬਰ
ਮਾਤਾਮਾਹਮ ਬੇਗ਼ਮ
ਧਰਮਇਸਲਾਮ

ਨਸੀਰ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮੁਹੰਮਦ (Persian: ناصرالدین محمد) (ਫ਼ਾਰਸੀ ਉਚਾਰਨ: [na'siːrʊdiːn mʊha'mad]; 6 ਮਾਰਚ 1508 – 27 ਜਨਵਰੀ 1556), ਜੋ ਉਸਦੇ ਸ਼ਾਸ਼ਕੀ ਨਾਮ ਹੁਮਾਯੂੰ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; (ਫ਼ਾਰਸੀ ਉਚਾਰਨ: [hʊma'juːn]), ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਦੂਜਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ 1530 ਤੋਂ 1540 ਤੱਕ ਅਤੇ ਫਿਰ 1555 ਤੋਂ 1556 ਤੱਕ ਪੂਰਬੀ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ, ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦੇ ਖੇਤਰ ਉੱਤੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ।[1] ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ, ਬਾਬਰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਉਸਨੇ ਆਪਣਾ ਸਾਮਰਾਜ ਛੇਤੀ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ ਪਰ ਵਾਧੂ ਖੇਤਰ ਦੇ ਨਾਲ, ਪਰਸ਼ੀਆ ਦੇ ਸਫਾਵਿਦ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਇਸਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲਿਆ। 1556 ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਸਮੇਂ, ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਲਗਭਗ 10 ਲੱਖ ਵਰਗ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਦਸੰਬਰ 1530 ਵਿੱਚ, ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿੱਚ ਮੁਗਲ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਵਜੋਂ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਗੱਦੀ ਉੱਤੇ ਬਿਠਾਇਆ। 22 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਉਹ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਤਾਂ ਹੁਮਾਯੂੰ ਇੱਕ ਤਜਰਬੇਕਾਰ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਸੌਤੇਲੇ ਭਰਾ ਕਾਮਰਾਨ ਮਿਰਜ਼ਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਹਿੱਸੇ, ਕਾਬੁਲ ਅਤੇ ਕੰਧਾਰ ਵਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਮਿਲੇ ਸਨ। ਦੋ ਸੌਤੇਲੇ ਭਰਾ ਕੌੜੇ ਵਿਰੋਧੀ ਬਣ ਜਾਣਗੇ।

ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੇ ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਤੋਂ ਮੁਗਲ ਇਲਾਕੇ ਗੁਆ ਲਏ, ਪਰ 15 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਸਫਾਵਿਦ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲਿਆ। ਪਰਸ਼ੀਆ ਤੋਂ ਉਸਦੀ ਵਾਪਸੀ ਦੇ ਨਾਲ ਫ਼ਾਰਸੀ ਰਈਸ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਮੁਗਲ ਦਰਬਾਰੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤਬਦੀਲੀ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੀ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆਈ ਉਤਪਤੀ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਲਾ, ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ, ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੁਮਾਯੂੰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਪੱਥਰ ਦੀਆਂ ਉੱਕਰੀਆਂ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਫ਼ਾਰਸੀ ਹੱਥ-ਲਿਖਤਾਂ ਹਨ।

ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੇ ਬਹੁਤ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਹੋਰ ਵਿਸਥਾਰ ਕੀਤਾ, ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ, ਅਕਬਰ ਲਈ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਰਾਸਤ ਛੱਡ ਕੇ।

1535 ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਹੁਮਾਯੂੰ ਗੁਜਰਾਤ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਸੀ, ਉਸਨੇ ਕੈਮਬੇ (ਖੰਭਾਟ) ਦੇ ਨੇੜੇ ਡੇਰਾ ਲਾਇਆ। ਹੁਮਾਯੂੰ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਕੋਲੀਆਂ ਨੇ ਲੁੱਟਿਆ ਅਤੇ ਲੁੱਟਿਆ।[2][3][4][5]

ਪਿਛੋਕੜ

[ਸੋਧੋ]

ਹੁਮਾਯੂੰ ਦਾ ਜਨਮ 6 ਮਾਰਚ 1508 ਦੇ ਮੰਗਲਵਾਰ ਨੂੰ ਬਾਬਰ ਦੀ ਮਨਪਸੰਦ ਪਤਨੀ ਮਹਿਮ ਬੇਗਮ ਦੇ ਘਰ ਨਾਸਿਰ-ਉਦ-ਦੀਨ ਮੁਹੰਮਦ ਵਜੋਂ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਅਬੂ ਫਜ਼ਲ ਅੱਲਾਮੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਮਹਿਮ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਖੁਰਾਸਾਨ ਦੇ ਸੁਲਤਾਨ ਹੁਸੈਨ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦੇ ਨੇਕ ਘਰਾਣੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਸਬੰਧ ਸ਼ੇਖ ਅਹਿਮਦ ਜਾਨ ਨਾਲ ਵੀ ਸੀ।[6][7]

ਬਾਬਰ ਦਾ ਆਪਣੇ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਵੰਡਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅਸਾਧਾਰਨ ਸੀ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਚੰਗੀਜ਼ ਖਾਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਇੱਕ ਆਮ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆਈ ਅਭਿਆਸ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਰਾਜਸ਼ਾਹੀਆਂ ਦੇ ਉਲਟ, ਜੋ ਕਿ ਮੁੱਢਲੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ, ਟਿਮੂਰਿਡਾਂ ਨੇ ਚੰਗੀਜ਼ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਰਾਜ ਨਹੀਂ ਛੱਡਿਆ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਤਹਿਤ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਚਿੰਗਿਸਿਡ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਅਤੇ ਖਾਨਲ ਅਧਿਕਾਰ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਇੱਕ ਦਿੱਤੀ ਉਪ-ਸ਼ਾਖਾ ਦੇ ਅੰਦਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਮਰਦ ਚਿੰਗਿਸਿਡ ਨੂੰ ਗੱਦੀ 'ਤੇ ਬਰਾਬਰ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਸੀ (ਹਾਲਾਂਕਿ ਤਿਮੂਰਿਡ ਆਪਣੇ ਪਿਤਰੀ ਵੰਸ਼ ਵਿੱਚ ਚਿੰਗਿਸਿਡ ਨਹੀਂ ਸਨ)।[8] ਜਦੋਂ ਕਿ ਚੰਗੀਜ਼ ਖਾਨ ਦਾ ਸਾਮਰਾਜ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਵਕ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਲਗਭਗ ਹਰ ਚਿੰਗੀਸਿਡ ਉਤਰਾਧਿਕਾਰ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਭਰਤ ਹੱਤਿਆ ਹੋਈ ਸੀ।[9][page needed]

ਤੈਮੂਰ ਨੇ ਖੁਦ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਨੂੰ ਪੀਰ ਮੁਹੰਮਦ, ਮੀਰਾਂ ਸ਼ਾਹ, ਖਲੀਲ ਸੁਲਤਾਨ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹਰੁਖ ਵਿਚਕਾਰ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਅੰਤਰ-ਪਰਿਵਾਰਕ ਯੁੱਧ ਹੋਇਆ।[8][ਪੂਰਾ ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ][ਗੈਰ-ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਰੋਤ ਲੋੜੀਂਦਾ] ਬਾਬਰ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਹੁਮਾਯੂੰ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਨ। ਉਸਨੇ ਸਿਰਫ ਚਾਰ ਸਾਲ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਉਮਰਾਹ (ਰਈਸ) ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੂੰ ਸਹੀ ਸ਼ਾਸਕ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੇ ਸਨ। ਦਰਅਸਲ, ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਜਦੋਂ ਬਾਬਰ ਬੀਮਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਕੁਝ ਅਹਿਲਕਾਰਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਜੀਜਾ ਮਹਿਦੀ ਖਵਾਜਾ ਨੂੰ ਸ਼ਾਸਕ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਅਸਫਲ ਰਹੀ, ਇਹ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਸੀ।[10][ਪੂਰਾ ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ][ਗੈਰ-ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਰੋਤ ਲੋੜੀਂਦਾ]

ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਰਾਜ

[ਸੋਧੋ]
ਬਾਬਰ ਨੇ ਕਾਬੁਲ ਦੇ ਚਾਰਬਾਗ ਵਿੱਚ ਹੁਮਾਯੂੰ ਦਾ ਜਨਮ ਦਿਨ ਮਨਾਇਆ।

ਜਦੋਂ ਹੁਮਾਯੂੰ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਗੱਦੀ ਤੇ ਆਇਆ ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਕਈ ਭਰਾਵਾਂ ਨੇ ਉਸਦੇ ਖਿਲਾਫ ਬਗਾਵਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਕ ਹੋਰ ਭਰਾ ਖਲੀਲ ਮਿਰਜ਼ਾ (1509-1530) ਨੇ ਹੁਮਾਯੂੰ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਸਮਰਾਟ ਨੇ 1538 ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਲਈ ਇੱਕ ਮਕਬਰੇ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਇਹ ਅਜੇ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਸਨੂੰ ਫਾਰਸ ਭੱਜਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਇਸ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਹੁਮਾਯੂੰ ਦੀ ਬਹਾਲੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਹੋਰ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ]

ਹੁਮਾਯੂੰ ਦੇ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਲਈ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਸਨ: ਦੱਖਣ-ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਗੁਜਰਾਤ ਦਾ ਸੁਲਤਾਨ ਬਹਾਦਰ ਅਤੇ ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ (ਸ਼ੇਰ ਖਾਨ) ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਬਿਹਾਰ ਵਿੱਚ ਗੰਗਾ ਨਦੀ ਦੇ ਨਾਲ ਵਸਿਆ ਸੀ। ਹੁਮਾਯੂੰ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਮੁਹਿੰਮ ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਇਸ ਹਮਲੇ ਦੇ ਅੱਧੇ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੂੰ ਇਸ ਨੂੰ ਛੱਡਣਾ ਪਿਆ ਅਤੇ ਗੁਜਰਾਤ 'ਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਤ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਤੋਂ ਧਮਕੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੇ ਗੁਜਰਾਤ, ਮਾਲਵਾ, ਚੰਪਾਨੇਰ ਅਤੇ ਮੰਡੂ ਦੇ ਮਹਾਨ ਕਿਲੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਸੀ।[11]

ਹੁਮਾਯੂੰ ਦੇ ਰਾਜ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪੰਜ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ, ਬਹਾਦੁਰ ਅਤੇ ਸ਼ੇਰ ਖਾਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਵਧਾਇਆ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਸੁਲਤਾਨ ਬਹਾਦੁਰ ਨੂੰ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਪੁਰਤਗਾਲੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਛਿੱਟੇ-ਪੱਟੇ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਦਬਾਅ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਮੁਗਲਾਂ ਨੇ ਓਟੋਮੈਨ ਸਾਮਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਹਥਿਆਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਸਨ, ਬਹਾਦੁਰ ਦੇ ਗੁਜਰਾਤ ਨੇ ਪੁਰਤਗਾਲੀਆਂ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਇਕਰਾਰਨਾਮਿਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜੀ ਦੁਆਰਾ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੁਰਤਗਾਲੀ ਉੱਤਰ ਪੱਛਮੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਣਨੀਤਕ ਪੈਰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ।[12]

1535 ਵਿੱਚ ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਗੁਜਰਾਤ ਦਾ ਸੁਲਤਾਨ ਪੁਰਤਗਾਲੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਮੁਗਲ ਇਲਾਕਿਆਂ ਉੱਤੇ ਹਮਲੇ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੇ ਫੌਜ ਇਕੱਠੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਬਹਾਦਰ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ। ਇੱਕ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਉਸਨੇ ਮੰਡੂ ਅਤੇ ਚੰਪਾਨੇਰ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਆਪਣੇ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੇ ਮੁਹਿੰਮ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਨਵੇਂ ਜਿੱਤੇ ਹੋਏ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰ ਲਿਆ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਸੁਲਤਾਨ ਬਹਾਦੁਰ ਬਚ ਗਿਆ ਅਤੇ ਪੁਰਤਗਾਲੀਆਂ ਕੋਲ ਸ਼ਰਨ ਲੈ ਲਈ।[13] ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਵਾਂਗ, ਹੁਮਾਯੂੰ ਅਫੀਮ ਦੀ ਅਕਸਰ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਸੀ।[14]

ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ

[ਸੋਧੋ]
ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਹੁਮਾਯੂੰ, ਸਾਲ 1535 ਵਿਚ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਲੜਦਾ ਹੈ।.

ਹੁਮਾਯੂੰ ਦੇ ਗੁਜਰਾਤ ਉੱਤੇ ਕੂਚ ਕਰਨ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ, ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਨੇ ਮੁਗਲਾਂ ਤੋਂ ਆਗਰਾ ਦਾ ਕੰਟਰੋਲ ਖੋਹਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦੇਖਿਆ। ਉਸਨੇ ਮੁਗਲ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦੀ ਇੱਕ ਤੇਜ਼ ਅਤੇ ਨਿਰਣਾਇਕ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਦੀ ਉਮੀਦ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਖ਼ਬਰ ਨੂੰ ਸੁਣ ਕੇ, ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਆਪਣੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਆਗਰਾ ਵੱਲ ਕੂਚ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੇ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿਚ ਲਏ ਗਏ ਇਲਾਕਿਆਂ 'ਤੇ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਫਰਵਰੀ 1537 ਵਿੱਚ, ਹਾਲਾਂਕਿ, ਬਹਾਦੁਰ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਪੁਰਤਗਾਲੀ ਵਾਇਸਰਾਏ ਨੂੰ ਅਗਵਾ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਕ ਘਿਨੌਣੀ ਯੋਜਨਾ ਇੱਕ ਫਾਇਰ-ਫਾਈਟ ਵਿੱਚ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੁਲਤਾਨ ਹਾਰ ਗਿਆ ਸੀ।[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ]

ਜਦੋਂ ਕਿ ਹੁਮਾਯੂੰ ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਤੋਂ ਆਗਰਾ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਹੋ ਗਿਆ, ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਦੂਜੇ ਸ਼ਹਿਰ, ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਵਿਲਾਇਤ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਗੌੜ ਨੂੰ ਬਰਖਾਸਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਹੁਮਾਯੂੰ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਾਲੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਚੁਨਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਚ ਲੈਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿਚ ਦੇਰੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਉਸ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੂੰ ਪਿਛਲੇ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ, ਗੌਰੀ ਵਿਖੇ ਅਨਾਜ ਦੇ ਭੰਡਾਰ ਖਾਲੀ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ, ਅਤੇ ਹੁਮਾਯੂੰ ਸੜਕਾਂ 'ਤੇ ਕੂੜਾ ਕਰਕਟ ਪਈਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਲਈ ਪਹੁੰਚਿਆ।[15] ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਦੌਲਤ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਲਿਆਂਦੀ ਗਈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜੰਗੀ ਸੀਨਾ ਮਿਲਿਆ।[12]

ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਗਿਆ, ਪਰ ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੇ ਪਿੱਛੇ ਨਹੀਂ ਹਟਿਆ: ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਸਨੇ "ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹਰਮ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮੇਂ ਲਈ ਬੰਦ ਕਰ ਲਿਆ, ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਹਰ ਕਿਸਮ ਦੀ ਐਸ਼ੋ-ਆਰਾਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ"।[15][ਪੂਰਾ ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ][ਗੈਰ-ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਰੋਤ ਲੋੜੀਂਦਾ] ਹਿੰਦਾਲ, ਹੁਮਾਯੂੰ ਦਾ 19 ਸਾਲਾ ਭਰਾ, ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਅਤੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਲਈ ਸਹਿਮਤ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਉਸਨੇ ਆਪਣਾ ਅਹੁਦਾ ਤਿਆਗ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਆਗਰਾ ਵਾਪਸ ਚਲਾ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਸਮਰਾਟ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਜਦੋਂ ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੇ ਮਹਾਨ ਮੁਫਤੀ, ਸ਼ੇਖ ਬੁਹਲੂਲ ਨੂੰ ਉਸ ਨਾਲ ਤਰਕ ਕਰਨ ਲਈ ਭੇਜਿਆ; ਸ਼ੇਖ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਬਗਾਵਤ ਨੂੰ ਹੋਰ ਭੜਕਾਉਣ ਲਈ, ਹਿੰਦਾਲ ਨੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਮੁੱਖ ਮਸਜਿਦ ਵਿੱਚ ਖੁਤਬਾ, ਜਾਂ ਉਪਦੇਸ਼, ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ ਜਾਵੇ।[16]

ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗੀ ਰਾਜਾ ਟੋਡਰ ਮੱਲ ਨੇ ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੂੰ ਫਾਰਸ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ ਰੋਹਤਾਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਵਾਇਆ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਮੁਸਲਿਮ ਕਬੀਲਿਆਂ ਨੂੰ ਦਾਅਵੇਦਾਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਤੋਂ ਵੀ ਰੋਕਿਆ।[17][18]

ਹੁਮਾਯੂੰ ਦੇ ਦੂਜੇ ਭਰਾ, ਕਾਮਰਾਨ ਮਿਰਜ਼ਾ ਨੇ, ਹੁਮਾਯੂੰ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਲਈ, ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਮਾਰਚ ਕੀਤਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਉਸਦੀ ਘਰ ਵਾਪਸੀ ਦੇ ਧੋਖੇਬਾਜ਼ ਇਰਾਦੇ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਹੁਮਾਯੂੰ ਦੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਢਹਿ ਰਹੇ ਸਾਮਰਾਜ ਲਈ ਦਾਅਵਾ ਕਰਨ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਹਿੰਦਾਲ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸੌਦਾ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦਾ ਭਰਾ ਨਵੇਂ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸੇਦਾਰੀ ਦੇ ਬਦਲੇ ਬੇਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਬੰਦ ਕਰ ਦੇਵੇਗਾ, ਜੋ ਕਿ ਹੁਮਾਯੂੰ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਤੋਂ ਹਟਾਏ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਾਮਰਾਨ ਬਣਾਏਗਾ।[16][ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ]

ਜੂਨ 1539 ਵਿੱਚ ਬਕਸਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਗੰਗਾ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਚੌਸਾ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੁਮਾਯੂੰ ਨਾਲ ਹੋਈ। ਇਹ ਇੱਕ ਫਸਵੀਂ ਲੜਾਈ ਬਣਨਾ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੋਵਾਂ ਧਿਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪੁਜ਼ੀਸ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚ ਖੋਦਣ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਮਾਂ ਬਿਤਾਇਆ। ਮੁਗਲ ਫੌਜ ਦਾ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ, ਤੋਪਖਾਨਾ, ਹੁਣ ਅਚੱਲ ਸੀ, ਅਤੇ ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੇ ਮੁਹੰਮਦ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਨੂੰ ਰਾਜਦੂਤ ਵਜੋਂ ਵਰਤਦੇ ਹੋਏ ਕੁਝ ਕੂਟਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਹੁਮਾਯੂੰ ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਬੰਗਾਲ ਅਤੇ ਬਿਹਾਰ 'ਤੇ ਰਾਜ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦੇਣ ਲਈ ਸਹਿਮਤ ਹੋ ਗਿਆ, ਪਰ ਸਿਰਫ਼ ਉਸ ਦੇ ਸਮਰਾਟ, ਹੁਮਾਯੂੰ ਦੁਆਰਾ ਉਸ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਤੋਂ ਘੱਟ। ਦੋਵਾਂ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਚਿਹਰਾ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਸੌਦਾ ਵੀ ਕੀਤਾ: ਹੁਮਾਯੂੰ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੂੰ ਚਾਰਜ ਕਰਨਗੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਫਿਰ ਡਰਾਉਣੇ ਡਰ ਨਾਲ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਨਮਾਨ, ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ.[19][ਗੈਰ-ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਰੋਤ ਲੋੜੀਂਦਾ]

ਇੱਕ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਹੁਮਾਯੂੰ ਦੀ ਫੌਜ ਨੇ ਆਪਣਾ ਚਾਰਜ ਬਣਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਹਿਮਤੀ ਨਾਲ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਲਈ, ਮੁਗਲ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਰੱਖਿਆਤਮਕ ਤਿਆਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਢਿੱਲ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਢੁਕਵੀਂ ਪਹਿਰੇਦਾਰ ਤਾਇਨਾਤ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਆਪਣੇ ਮੋਰਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਆ ਗਏ। ਮੁਗਲਾਂ ਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ, ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਹਿਲੇ ਸਮਝੌਤੇ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸੇ ਰਾਤ, ਉਸਦੀ ਫੌਜ ਮੁਗਲ ਕੈਂਪ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪਹੁੰਚੀ ਅਤੇ ਮੁਗਲ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਤਿਆਰੀ ਦੇ ਸੁੱਤੇ ਹੋਏ ਪਾਇਆ, ਉਹ ਅੱਗੇ ਵਧੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਮਰਾਟ ਹਵਾ ਨਾਲ ਭਰੀ "ਪਾਣੀ ਦੀ ਚਮੜੀ" ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਗੰਗਾ ਦੇ ਪਾਰ ਤੈਰ ਕੇ ਬਚ ਗਿਆ ਅਤੇ ਚੁੱਪਚਾਪ ਆਗਰਾ ਵਾਪਸ ਆ ਗਿਆ।[12][page needed][20] ਸ਼ਮਸ ਅਲ-ਦੀਨ ਮੁਹੰਮਦ ਦੁਆਰਾ ਗੰਗਾ ਦੇ ਪਾਰ ਹੁਮਾਯੂੰ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।[21]

ਆਗਰਾ ਵਿੱਚ

[ਸੋਧੋ]
ਹੁਮਾਯੂੰ, ਬਾਬਰਨਾਮਾ ਦੇ ਲਘੂ ਚਿੱਤਰ ਦਾ ਵੇਰਵਾ

ਜਦੋਂ ਹੁਮਾਯੂੰ ਆਗਰਾ ਪਰਤਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਤਿੰਨੋਂ ਭਰਾ ਮੌਜੂਦ ਸਨ। ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੇ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੇ ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਰਚਣ ਲਈ ਮਾਫ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਸਗੋਂ ਹਿੰਦਾਲ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਵਿਸ਼ਵਾਸਘਾਤ ਲਈ ਵੀ ਮਾਫ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਆਪਣੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਆਰਾਮ ਦੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਨਾਲ ਯਾਤਰਾ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਆਗਰੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਅਤੇ ਨੇੜੇ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਹ ਪੂਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਲਈ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ ਖ਼ਤਰਾ ਸੀ, ਪਰ ਹੁਮਾਯੂੰ ਅਤੇ ਕਾਮਰਾਨ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਝਗੜਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਅੱਗੇ ਵਧਣਾ ਹੈ। ਹੁਮਾਯੂੰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਆ ਰਹੇ ਦੁਸ਼ਮਣ 'ਤੇ ਤੇਜ਼ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਾਮਰਾਨ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਗਿਆ, ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਆਪਣੇ ਨਾਂ ਹੇਠ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਫੌਜ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਚੋਣ ਕੀਤੀ।[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ]

ਜਦੋਂ ਕਾਮਰਾਨ ਲਾਹੌਰ ਵਾਪਸ ਪਰਤਿਆ ਤਾਂ ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੋਰ ਭਰਾਵਾਂ ਅਸਕਰੀ ਅਤੇ ਹਿੰਦਾਲ ਨਾਲ 17 ਮਈ 1540 ਨੂੰ ਕਨੌਜ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ 200 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (120 ਮੀਲ) ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਮਾਰਚ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਦੁਆਰਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਕੇ ਆਗਰਾ ਵੱਲ ਮੁੜਿਆ ਅਤੇ ਉਥੋਂ ਦਿੱਲੀ ਰਾਹੀਂ ਲਾਹੌਰ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਦੁਆਰਾ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਸੁਰ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ, ਜਿਸਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਸ਼ਾਹ ਤਹਮਾਸਪ ਪਹਿਲੇ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ 15 ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੂੰ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਹੋਈ।[22]

ਲਹੌਰ ਵਿੱਚ

[ਸੋਧੋ]

ਚਾਰੇ ਭਰਾ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਇਕਜੁੱਟ ਹੋ ਗਏ ਸਨ, ਪਰ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੂਚਨਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਕਿ ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਹੋਰ ਨੇੜੇ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਸਰਹਿੰਦ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੇ ਇਹ ਸੰਦੇਸ਼ ਲੈ ਕੇ ਇੱਕ ਰਾਜਦੂਤ ਭੇਜਿਆ ਕਿ “ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਸਾਰਾ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ [ਭਾਵ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਦੀ ਧਰਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਗੰਗਾ ਘਾਟੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ] ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਲਾਹੌਰ ਨੂੰ ਇਕੱਲੇ ਛੱਡ ਦਿਓ, ਅਤੇ ਸਰਹਿੰਦ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਸੀਮਾ ਬਣੋ। ਤੁਸੀਂ ਤੇ ਮੈਂ." ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, "ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਾਬੁਲ ਛੱਡ ਕੇ ਆਇਆ ਹਾਂ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਉੱਥੇ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।" ਕਾਬੁਲ ਹੁਮਾਯੂੰ ਦੇ ਭਰਾ ਕਾਮਰਾਨ ਦੇ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸੀ, ਜੋ ਆਪਣਾ ਕੋਈ ਵੀ ਇਲਾਕਾ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਸੌਂਪਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਕਾਮਰਾਨ ਨੇ ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਬਗਾਵਤ ਕਰੇਗਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਹਿੱਸੇ ਦੇ ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਸਾਥ ਦੇਵੇਗਾ। ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਉਸਦੀ ਮਦਦ ਨੂੰ ਖਾਰਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਇਹ ਮੰਨਦੇ ਹੋਏ ਕਿ ਇਸਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਛੇਤੀ ਹੀ ਦੇਸ਼ਧ੍ਰੋਹੀ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਗਈ, ਅਤੇ ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੂੰ ਕਾਮਰਾਨ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ। ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਬਾਬਰ ਦੇ ਆਖਰੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, "ਆਪਣੇ ਭਰਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕੁਝ ਨਾ ਕਰੋ, ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਇਸਦੇ ਹੱਕਦਾਰ ਹੋਣ।"[23][ਗੈਰ-ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਰੋਤ ਲੋੜੀਂਦਾ]

ਹੋਰ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣਾ

[ਸੋਧੋ]
ਤੈਮੂਰ ਤੱਕ ਹੁਮਾਯੂੰ ਦਾ ਵੰਸ਼ਾਵਲੀ ਕ੍ਰਮ

ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੇ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਅਜੇ ਹੋਰ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣਾ ਅਕਲਮੰਦੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋਵੇਗੀ। ਜਦੋਂ ਹਿੰਦੂ ਸ਼ਾਸਕ ਰਾਓ ਮਾਲਦੇਓ ਰਾਠੌਰ ਨੇ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਨਾਲ ਗੱਠਜੋੜ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਹ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਫੌਜ ਥਾਰ ਮਾਰੂਥਲ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘ ਗਈ। ਕਈ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੇ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਉਸਨੂੰ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਗਰਭਵਤੀ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਸਾਲ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਗਰਮ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਮਾਰੂਥਲ ਵਿੱਚੋਂ ਆਪਣੇ ਕਦਮਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਉਣਾ ਪਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰਾਸ਼ਨ ਘੱਟ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਖਾਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸੀ; ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਰੇਗਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਸਮੱਸਿਆ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਹਮੀਦਾ ਬਾਨੋ ਦੇ ਘੋੜੇ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ, ਤਾਂ ਕੋਈ ਵੀ ਮਹਾਰਾਣੀ (ਜੋ ਹੁਣ ਅੱਠ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੀ ਗਰਭਵਤੀ ਸੀ) ਨੂੰ ਘੋੜਾ ਉਧਾਰ ਨਹੀਂ ਦੇਵੇਗਾ, ਇਸ ਲਈ ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੇ ਖੁਦ ਅਜਿਹਾ ਕੀਤਾ, ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਉਹ ਛੇ ਕਿਲੋਮੀਟਰ (ਚਾਰ ਮੀਲ) ਤੱਕ ਊਠ ਦੀ ਸਵਾਰੀ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਖਾਲਿਦ ਬੇਗ ਨੇ ਫਿਰ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ। ਮਾਊਂਟ ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਨੀਵਾਂ ਬਿੰਦੂ ਦੱਸਿਆ। ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਸਦੇ ਭਰਾ ਉਸ ਨਾਲ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਸਿੰਧ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਵਿਦਰੋਹੀ ਹਿੰਦਲ ਮਿਰਜ਼ਾ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਕੰਧਾਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਭਰਾਵਾਂ ਨਾਲ ਰਲਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਕਾਮਰਾਨ ਮਿਰਜ਼ਾ ਅਤੇ ਅਸਕਰੀ ਮਿਰਜ਼ਾ ਨੇ ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਕਾਬੁਲ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਵੱਲ ਜਾਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਮਤਭੇਦ ਹੋਣਾ ਸੀ। ਹੁਮਾਯੂੰ ਸਿੰਧ ਵੱਲ ਵਧਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਨੂੰ ਸਿੰਧ ਦੇ ਅਮੀਰ ਹੁਸੈਨ ਉਮਰਾਨੀ ਤੋਂ ਸਹਾਇਤਾ ਦੀ ਉਮੀਦ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਉਸਨੇ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਜਿਸਨੇ ਉਸਨੂੰ ਉਸਦੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਨਾਲ ਹੀ, ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਹਮੀਦਾ ਸਿੰਧ ਤੋਂ ਸੀ; ਉਹ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਸਿੰਧ ਵਿੱਚ ਵਸੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਕਾਰੀ ਪੀਰ ਪਰਿਵਾਰ (ਇੱਕ ਪੀਰ ਇੱਕ ਇਸਲਾਮੀ ਧਾਰਮਿਕ ਗਾਈਡ ਹੈ) ਦੀ ਧੀ ਸੀ। ਅਮੀਰ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ, ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੂੰ ਯਾਤਰਾ ਨੂੰ ਤੋੜਨਾ ਪਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਦੀ ਗਰਭਵਤੀ ਪਤਨੀ ਹਮੀਦਾ ਅੱਗੇ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰੱਥ ਸੀ। ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੇ ਅਮਰਕੋਟ (ਹੁਣ ਸਿੰਧ ਸੂਬੇ ਦਾ ਹਿੱਸਾ) ਦੇ ਓਏਸਿਸ ਕਸਬੇ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਸ਼ਾਸਕ ਕੋਲ ਸ਼ਰਨ ਲਈ।[24]

ਅਮਰਕੋਟ ਦੇ ਰਾਣਾ ਪ੍ਰਸਾਦ ਰਾਓ ਨੇ ਹੁਮਾਯੂੰ ਦਾ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਸੁਆਗਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕਈ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੱਕ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਪਨਾਹ ਦਿੱਤੀ। ਇੱਥੇ, ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਰਾਜਪੂਤ ਰਈਸ ਦੇ ਘਰ, ਹੁਮਾਯੂੰ ਦੀ ਪਤਨੀ ਹਮੀਦਾ ਬਾਨੋ, ਇੱਕ ਸਿੰਧੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਧੀ, ਨੇ 15 ਅਕਤੂਬਰ 1542 ਨੂੰ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਕਬਰ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ। ਜਨਮ ਮਿਤੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਥਾਪਿਤ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੇ ਖਗੋਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੇ ਖਗੋਲ ਵਿਗਿਆਨੀ ਨਾਲ ਸਲਾਹ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਅਤੇ ਗ੍ਰਹਿਆਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰੋ। ਇਹ ਬੱਚਾ 34 ਸਾਲਾ ਹੁਮਾਯੂੰ ਦਾ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਉਡੀਕਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਵਾਰਸ ਸੀ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾਵਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ ਸੀ। ਜਨਮ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ, ਹੁਮਾਯੂੰ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਪਾਰਟੀ ਅਮਰਕੋਟ ਤੋਂ ਸਿੰਧ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਗਈ, ਅਕਬਰ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ, ਜੋ ਆਪਣੀ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਦੀ ਭਿਆਨਕ ਯਾਤਰਾ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਅਸਕਰੀ ਮਿਰਜ਼ਾ ਨੇ ਗੋਦ ਲਿਆ ਸੀ।

ਇੱਕ ਤਬਦੀਲੀ ਲਈ, ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੂੰ ਉਸ ਆਦਮੀ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਵਿੱਚ ਧੋਖਾ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਉਮੀਦਾਂ ਟਿਕਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਸਿੰਧ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਅਮੀਰ ਹੁਸੈਨ ਉਮਰਾਨੀ ਨੇ ਹੁਮਾਯੂੰ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦਾ ਸੁਆਗਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਹ ਬਾਬਰ ਦਾ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਅਰਘੂਨਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸੀ। ਸਿੰਧ ਵਿੱਚ, ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੇ ਹੁਸੈਨ ਉਮਰਾਨੀ ਦੇ ਨਾਲ, ਘੋੜੇ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਗਠਜੋੜ ਬਣਾਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਆਚੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਆਖਰਕਾਰ ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸੈਂਕੜੇ ਸਿੰਧੀ ਅਤੇ ਬਲੋਚ ਕਬੀਲਿਆਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਕੰਧਾਰ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਾਬੁਲ ਵੱਲ ਕੂਚ ਕੀਤਾ, ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਹੋਰ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਕਿਉਂਕਿ ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੇ ਲਗਾਤਾਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪਹਿਲੇ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ, ਬਾਬਰ ਦਾ ਸਹੀ ਤਿਮੂਰਿਡ ਵਾਰਸ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ।

ਕਾਬੁਲ ਨੂੰ ਵਾਪਸੀ

[ਸੋਧੋ]
ਹੁਮਾਯੂੰ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਮੁਗਲ ਫੌਜ ਨੇ 1553 ਵਿੱਚ ਕਾਮਰਾਨ ਮਿਰਜ਼ਾ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ।

ਹੁਮਾਯੂੰ 300 ਊਠ (ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਜੰਗਲੀ) ਅਤੇ 2000 ਅਨਾਜ ਦੇ ਨਾਲ ਸਿੰਧ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਮੁਹਿੰਮ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਮੁਗਲਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਦੇ ਨਾਲ 11 ਜੁਲਾਈ 1543 ਨੂੰ ਸਿੰਧ ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਕੰਧਾਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਭਰਾਵਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਾਉਣ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋਇਆ। ਸਾਮਰਾਜ ਅਤੇ ਸੂਰੀ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦਾ ਤਖਤਾ ਪਲਟ ਦਿੱਤਾ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਬੀਲਿਆਂ ਨੇ ਹੁਮਾਯੂੰ ਪ੍ਰਤੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਦੀ ਸਹੁੰ ਚੁੱਕੀ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਲੇਘਾਰੀ, ਮਗਸੀ, ਰਿੰਦ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਨ।[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ]

ਕਾਮਰਾਨ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ, ਹਿੰਦਲ ਮਿਰਜ਼ਾ ਨੂੰ ਕਾਮਰਾਨ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦੇ ਨਾਮ ਵਿੱਚ ਖੁਤਬਾ ਸੁਣਾਉਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਾਬੁਲ ਵਿੱਚ ਘਰ ਵਿੱਚ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਦੂਜੇ ਭਰਾ, ਅਸਕਰੀ ਮਿਰਜ਼ਾ ਨੂੰ ਹੁਣ ਇੱਕ ਫੌਜ ਇਕੱਠੀ ਕਰਨ ਅਤੇ ਹੁਮਾਯੂੰ ਉੱਤੇ ਮਾਰਚ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੂੰ ਦੁਸ਼ਮਣ ਫੌਜ ਦੇ ਨੇੜੇ ਆਉਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਮਿਲੀ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਸ਼ਰਨ ਲਈ। ਅਕਬਰ ਨੂੰ ਕੰਧਾਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਕੈਂਪ ਵਿੱਚ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਦਸੰਬਰ ਦਾ ਮਹੀਨਾ ਸੀ, ਹਿੰਦੂ ਕੁਸ਼ ਦੇ ਪਹਾੜਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 14 ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਮਾਰਚ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਲਈ ਬਹੁਤ ਠੰਡਾ ਅਤੇ ਖਤਰਨਾਕ ਸੀ। ਅਸਕਰੀ ਮਿਰਜ਼ਾ ਨੇ ਅਕਬਰ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਲੈ ਲਿਆ, ਉਸ ਨੂੰ ਪਾਲਣ ਲਈ ਕਾਮਰਾਨ ਅਤੇ ਅਸਕਰੀ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦੀਆਂ ਪਤਨੀਆਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। ਅਕਬਰਨਾਮਾ ਕਾਮਰਾਨ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦੀ ਪਤਨੀ ਸੁਲਤਾਨ ਬੇਗਮ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।[25]

ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਹੁਮਾਯੂੰ ਕੰਧਾਰ ਵੱਲ ਮੁੜਿਆ ਜਿੱਥੇ ਉਸਦਾ ਭਰਾ ਕਾਮਰਾਨ ਮਿਰਜ਼ਾ ਸੱਤਾ ਵਿਚ ਸੀ, ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਕੋਈ ਸਹਾਇਤਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਪਰਸ਼ੀਆ ਦੇ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਲੈਣੀ ਪਈ।[26]

ਫ਼ਾਰਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਨ

[ਸੋਧੋ]
ਸ਼ਾਹ ਤਹਮਾਸਪ ਨੇ ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੂੰ 12,000 ਘੋੜ-ਸਵਾਰ ਅਤੇ 300 ਆਪਣੇ ਨਿੱਜੀ ਗਾਰਡ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦਿੱਤੇ, ਤਾਂ ਜੋ ਉਸ ਦੇ ਮਹਿਮਾਨ ਆਪਣੇ ਗੁਆਚੇ ਹੋਏ ਡੋਮੇਨ ਨੂੰ ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਣ।[27]
ਸ਼ਾਹ ਤਹਮਾਸਪ ਪਹਿਲਾ ਅਤੇ ਇਸਫਹਾਨ ਵਿੱਚ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਹੁਮਾਯੂੰ।

ਹੁਮਾਯੂੰ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਬੇਗਾ ਬੇਗਮ ਦੇ ਨਾਲ 40 ਆਦਮੀਆਂ ਨਾਲ ਮਾਰਚ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਫਾਰਸ ਵਿੱਚ ਸਫਾਵਿਦ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਵਿੱਚ ਭੱਜ ਗਿਆ।[28] ਅਤੇ ਪਹਾੜਾਂ ਅਤੇ ਵਾਦੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਉਸਦਾ ਸਾਥੀ। ਹੋਰ ਅਜ਼ਮਾਇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ, ਸ਼ਾਹੀ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੇ ਹੈਲਮੇਟ ਵਿਚ ਉਬਾਲੇ ਘੋੜੇ ਦੇ ਮਾਸ 'ਤੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਬੇਇੱਜ਼ਤੀ ਉਸ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਜਾਰੀ ਰਹੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹੇਰਾਤ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿੱਚ ਲੱਗਿਆ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਵਧੀਆ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਦੁਬਾਰਾ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ। ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਤੇ ਉਸਦੀ ਫੌਜ ਦਾ ਇੱਕ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਐਸਕਾਰਟ ਨਾਲ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਕੱਪੜੇ ਦਾ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸਲੂਕ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਧੀਆ ਰਿਹਾਇਸ਼ਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੱਗੇ ਸੜਕਾਂ ਦੀ ਸਫਾਈ ਅਤੇ ਸਫਾਈ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਸ਼ਾਹ, ਤਾਹਮਾਸਪ ਪਹਿਲੇ, ਹੁਮਾਯੂੰ ਦੇ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਉਲਟ, ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਮੁਗਲਾਂ ਦਾ ਸੁਆਗਤ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸ਼ਾਹੀ ਮਹਿਮਾਨ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਆਇਆ। ਇੱਥੇ ਹੁਮਾਯੂੰ ਸੈਰ-ਸਪਾਟਾ ਕਰਨ ਲਈ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਜੋ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਲਾਕਾਰੀ ਅਤੇ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ, ਉਸ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਗਿਆ: ਇਸ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਕੰਮ ਤੈਮੂਰੀਦ ਸੁਲਤਾਨ ਹੁਸੈਨ ਬੇਕਾਰਾਹ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪੂਰਵਜ, ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਗੌਹਰ ਸ਼ਾਦ ਦਾ ਸੀ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਅਤੇ ਪੂਰਵਜਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਸੀ। ਪਹਿਲੇ ਹੱਥ.[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ]

ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਫ਼ਾਰਸੀ ਮਿਨੀਏਟਰਿਸਟਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਨਾਲ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਕਮਲੇਦੀਨ ਬਹਿਜ਼ਾਦ ਨੇ ਉਸਦੇ ਦੋ ਸ਼ਾਗਿਰਦ ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾਇਆ ਸੀ। ਹੁਮਾਯੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਤੋਂ ਹੈਰਾਨ ਸੀ ਅਤੇ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਕੀ ਉਹ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਨਗੇ: ਉਹ ਮੰਨ ਗਏ। ਹੁਮਾਯੂੰ ਦੇ ਇੰਨੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਚੱਲਦੇ ਹੋਏ ਪਰਸ਼ੀਆ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ, ਜੁਲਾਈ ਤੱਕ ਤਾਹਮਾਸਪ ਨੂੰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ। ਹੇਰਾਤ ਤੋਂ ਲੰਮੀ ਯਾਤਰਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੋਵੇਂ ਕਾਜ਼ਵਿਨ ਵਿੱਚ ਮਿਲੇ ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਦਾਅਵਤ ਅਤੇ ਸਮਾਗਮ ਲਈ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਦੋ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਨੂੰ ਇਸਫਾਹਾਨ ਵਿੱਚ ਚੇਹੇਲ ਸੋਤੂਨ (ਚਾਲੀ ਕਾਲਮ) ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕੰਧ-ਪੇਂਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।

ਤਾਹਮਾਸਪ ਨੇ ਤਾਕੀਦ ਕੀਤੀ ਕਿ ਹੁਮਾਯੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅਤੇ ਕਈ ਸੌ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਾ ਰੱਖਣ ਲਈ ਸੁੰਨੀ ਤੋਂ ਸ਼ੀਆ ਇਸਲਾਮ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਜਾਵੇ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਮੁਗਲ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਾਲ ਅਸਹਿਮਤ ਸਨ, ਉਹ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ ਸ਼ੀਆ ਧਰਮ ਦੀ ਇਸ ਬਾਹਰੀ ਸਵੀਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਨਾਲ, ਤਾਹਮਾਸਪ ਆਖਰਕਾਰ ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਮਰਥਨ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਸੀ।[29] ਜਦੋਂ ਹੁਮਾਯੂੰ ਦੇ ਭਰਾ ਕਾਮਰਾਨ ਮਿਰਜ਼ਾ ਨੇ ਹੁਮਾਯੂੰ ਦੇ ਬਦਲੇ ਕੰਧਾਰ ਨੂੰ ਫਾਰਸੀਆਂ ਨੂੰ ਸੌਂਪਣ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ, ਤਾਂ ਹੁਮਾਯੂੰ, ਮਰੇ ਜਾਂ ਜ਼ਿੰਦਾ, ਤਾਹਮਾਸਪ ਨੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਸਨੇ 300 ਤੰਬੂ, ਇੱਕ ਸ਼ਾਹੀ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਾਰਪੇਟ, 12 ਸੰਗੀਤਕ ਬੈਂਡ ਅਤੇ "ਹਰ ਕਿਸਮ ਦੇ ਮੀਟ" ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਇਆ। ਇੱਥੇ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕੀਤੀ ਕਿ ਇਹ ਸਭ, ਅਤੇ 12,000 ਕੁਲੀਨ ਘੋੜਸਵਾਰ ਕਾਮਰਾਨ ਉੱਤੇ ਹਮਲੇ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਹੁਮਾਯੂੰ ਦੇ ਸਨ। ਤਾਹਮਾਸਪ ਨੇ ਜੋ ਕੁਝ ਮੰਗਿਆ ਸੀ, ਉਹ ਇਹ ਸੀ ਕਿ, ਜੇ ਹੁਮਾਯੂੰ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਜਿੱਤ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਤਾਂ ਕੰਧਾਰ ਉਸ ਦਾ ਹੋਵੇਗਾ।[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ]

ਕੰਧਾਰ ਅਤੇ ਅੱਗੇ

[ਸੋਧੋ]
ਬੱਚਾ ਅਕਬਰ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪੇਂਟਿੰਗ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਫਾਰਸੀ ਸਫਾਵਿਦ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੇ ਦੋ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਦੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਸਕਰੀ ਮਿਰਜ਼ਾ ਤੋਂ ਕੰਧਾਰ ਲੈ ਲਿਆ। ਉਸਨੇ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਅਸਕਰੀ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਤਵੰਤੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਉਸਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਲਈ ਆ ਗਏ, "ਸੱਚ ਵਿੱਚ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਵਸਨੀਕਾਂ ਦਾ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਭੇਡਾਂ ਦੇ ਇੱਜੜ ਵਾਂਗ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਕੋਈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਦੂਜੇ ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਉਸਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਦੇ ਹਨ"। ਕੰਧਾਰ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਹਿਮਤੀ ਨਾਲ, ਫਾਰਸ ਦੇ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬਾਲ ਪੁੱਤਰ, ਮੁਰਾਦ ਨੂੰ ਵਾਇਸਰਾਏ ਵਜੋਂ ਭੇਜਿਆ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਬੱਚੇ ਦੀ ਜਲਦੀ ਹੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੱਤਾ ਸੰਭਾਲਣ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਤਾਕਤਵਰ ਸਮਝਿਆ।

ਹੁਮਾਯੂੰ ਹੁਣ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਕਾਮਰਾਨ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਵਾਲੇ ਕਾਬੁਲ ਨੂੰ ਲੈਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਕੋਈ ਅਸਲ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ. ਕਾਮਰਾਨ ਮਿਰਜ਼ਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨੇਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨਫ਼ਰਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਹੁਮਾਯੂੰ ਦੀ ਫ਼ਾਰਸੀ ਫ਼ੌਜ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪਹੁੰਚੀ ਸੀ, ਸਾਬਕਾ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੇ ਸੈਂਕੜੇ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਪਾਸਾ ਬਦਲਿਆ, ਹੁਮਾਯੂੰ ਦੇ ਨਾਲ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਝੁਕਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸਫ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ। ਕਾਮਰਾਨ ਮਿਰਜ਼ਾ ਫਰਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਫੌਜ ਬਣਾਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਨਵੰਬਰ 1545 ਵਿੱਚ, ਹਮੀਦਾ ਅਤੇ ਹੁਮਾਯੂੰ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਅਕਬਰ ਨਾਲ ਦੁਬਾਰਾ ਮਿਲ ਗਏ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਦਾਵਤ ਰੱਖੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੱਚੇ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਦਾਅਵਤ ਵੀ ਰੱਖੀ ਜਦੋਂ ਉਸਦੀ ਸੁੰਨਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।

ਹੁਮਾਯੂੰ ਅਕਬਰ ਨਾਲ ਦੁਬਾਰਾ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਹਾਲਾਂਕਿ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਹੁਮਾਯੂੰ ਕੋਲ ਕਾਮਰਾਨ ਮਿਰਜ਼ਾ ਨਾਲੋਂ ਵੱਡੀ ਫੌਜ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਹੱਥ ਉੱਚਾ ਸੀ, ਦੋ ਮੌਕਿਆਂ 'ਤੇ ਉਸਦੇ ਮਾੜੇ ਫੌਜੀ ਫੈਸਲੇ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਕਾਬੁਲ ਅਤੇ ਕੰਧਾਰ 'ਤੇ ਮੁੜ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ, ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁੜ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਲਈ ਹੋਰ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ। ਕਾਮਰਾਨ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦੇ ਉਲਟ, ਉਸ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸੈਨਿਕਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਨਰਮੀ ਲਈ ਉਸਦੀ ਨੇਕਨਾਮੀ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਸੀ, ਜਿਸਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਦੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਿਵਾਸੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਮੰਨਿਆ ਸੀ, ਉਸਦੇ ਭਰਾ ਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਸੀ। .

ਉਸਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਭਰਾ, ਹਿੰਦਲ ਮਿਰਜ਼ਾ, ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸਦੇ ਭੈਣ-ਭਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਬੇਵਫ਼ਾ ਸੀ, ਉਸਦੀ ਤਰਫ਼ੋਂ ਲੜਦਿਆਂ ਮਰ ਗਿਆ। ਉਸਦੇ ਭਰਾ ਅਸਕਰੀ ਮਿਰਜ਼ਾ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਅਹਿਲਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗੀਆਂ ਦੇ ਕਹਿਣ 'ਤੇ ਜ਼ੰਜੀਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜਕੜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਹੱਜ 'ਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ ਗਈ, ਅਤੇ ਦਮਿਸ਼ਕ ਦੇ ਬਾਹਰ ਮਾਰੂਥਲ ਵਿੱਚ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।

ਹੁਮਾਯੂੰ ਦੇ ਦੂਜੇ ਭਰਾ ਕਾਮਰਾਨ ਮਿਰਜ਼ਾ ਨੇ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ। 1552 ਵਿੱਚ ਕਾਮਰਾਨ ਮਿਰਜ਼ਾ ਨੇ ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਇਸਲਾਮ ਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਇੱਕ ਗਖਰ ਦੁਆਰਾ ਉਸਨੂੰ ਫੜ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਗਖੜ ਕਬਾਇਲੀ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਸਨ ਜੋ ਮੁਗਲਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਸਹੁੰ ਪ੍ਰਤੀ ਨਿਰੰਤਰ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਗਖਰਾਂ ਦੇ ਸੁਲਤਾਨ ਆਦਮ ਨੇ ਕਾਮਰਾਨ ਮਿਰਜ਼ਾ ਨੂੰ ਹੁਮਾਯੂੰ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਹੁਮਾਯੂੰ, ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਕਾਮਰਾਨ ਮਿਰਜ਼ਾ ਨੂੰ ਮਾਫ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਝੁਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਨੂੰ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਭਰਾ ਦੇ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਧੋਖੇਬਾਜ਼ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਨਾ ਮਿਲਣ ਦੇਣ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਵਿੱਚ ਬਗਾਵਤ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ, ਕਾਮਰਾਨ ਮਿਰਜ਼ਾ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਅੰਨ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਬਾਅਦ ਵਾਲੇ ਦੁਆਰਾ ਗੱਦੀ 'ਤੇ ਕੋਈ ਦਾਅਵਾ ਖਤਮ ਹੋ ਗਿਆ। ਫਿਰ ਉਸਨੇ ਕਾਮਰਾਨ ਮਿਰਜ਼ਾ ਨੂੰ ਹੱਜ 'ਤੇ ਭੇਜਿਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਪਰਾਧਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਕਾਮਰਾਨ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦੀ 1557 ਵਿੱਚ ਅਰਬ ਪ੍ਰਾਇਦੀਪ ਵਿੱਚ ਮੱਕਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।

ਮੁਗ਼ਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਬਹਾਲੀ

[ਸੋਧੋ]
ਹੁਮਾਯੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿਰੋਧੀ, ਕਰਾਚਾ ਖਾਨ ਦਾ ਸਿਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ।
ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਇੱਕ ਐਲਬਮ ਦੀ ਇੱਕ ਤਸਵੀਰ ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਬਗੀਚੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦਰੱਖਤ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਬੈਠਾ ਦਿਖਾਉਂਦੀ ਹੈ।

ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਦੀ ਮੌਤ 1545 ਵਿਚ ਹੋ ਗਈ ਸੀ; ਉਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਇਸਲਾਮ ਸ਼ਾਹ ਦੀ 1554 ਵਿਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਇਹਨਾਂ ਦੋ ਮੌਤਾਂ ਨੇ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਨੂੰ ਮੁੜ ਵਿਗਾੜ ਕੇ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। ਸਿੰਘਾਸਣ ਲਈ ਤਿੰਨ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਵੱਲ ਮਾਰਚ ਕੀਤਾ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਕਈ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਦਾਅਵਾ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਮੁਗਲਾਂ ਲਈ ਭਾਰਤ ਵੱਲ ਮੁੜਨ ਦਾ ਵਧੀਆ ਮੌਕਾ ਸੀ।[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ]

ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸੈਨਾ ਇਕੱਠੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਗੱਦੀ ਨੂੰ ਮੁੜ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦੇ ਚੁਣੌਤੀਪੂਰਨ ਕਾਰਜ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਹੁਮਾਯੂੰ ਦੀ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਸਫਾਵਿਦ ਭੂਮਿਕਾ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਸ਼ੀਆ ਧਰਮ ਦੀ ਫੌਜ ਦੀ ਵੱਡੀ ਬਹੁਗਿਣਤੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇੱਕ ਸ਼ੇਖ ਅਹਿਮਦ ਨੇ ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ, "ਮੇਰੇ ਰਾਜੇ, ਮੈਂ ਵੇਖਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਤੁਹਾਡੀ ਸਾਰੀ ਫੌਜ ਰਫੀਜ਼ੀ ਹੈ... ਹਰ ਥਾਂ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਹਨ। ਤੁਹਾਡੇ ਸਿਪਾਹੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਹ ਸਾਰੇ ਯਾਰ ਅਲੀ ਜਾਂ ਕਸ਼ਫੀ ਅਲੀ ਜਾਂ ਹੈਦਰ ਅਲੀ ਹਨ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਵੀ ਆਦਮੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ ਜਿਸ ਵਿਚ ਦੂਜੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਹੋਣ।"[30] ਇਸ ਵਿਚ ਲੇਘਾਰੀ, ਮਗਸੀ ਅਤੇ ਰਿੰਦ ਦੇ ਬਲੋਚ ਕਬੀਲੇ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੇ ਫੌਜ ਨੂੰ ਬੈਰਮ ਖਾਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਰੱਖਿਆ, ਹੁਮਾਯੂੰ ਦੀ ਫੌਜੀ ਅਯੋਗਤਾ ਦੇ ਆਪਣੇ ਰਿਕਾਰਡ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ, ਇੱਕ ਬੁੱਧੀਮਾਨ ਕਦਮ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਹ ਸਹੀ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ ਕਿਉਂਕਿ ਬੈਰਾਮ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਰਣਨੀਤੀਕਾਰ ਸਾਬਤ ਕੀਤਾ। 22 ਜੂਨ 1555 ਨੂੰ ਸਰਹਿੰਦ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ, ਸਿਕੰਦਰ ਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਫੈਸਲਾਕੁੰਨ ਹਾਰ ਮਿਲੀ ਅਤੇ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਮੁੜ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋ ਗਿਆ।[31]

ਖਾਨਜ਼ਾਦਿਆਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹੁਤਾ ਸਬੰਧ

[ਸੋਧੋ]

ਉਲਵਰ ਦਾ ਗਜ਼ਟੀਅਰ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ:

ਬਾਬਰ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ, ਉਸ ਦਾ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ, ਹੁਮਾਯੂੰ, 1540 ਈ. ਵਿੱਚ ਪਠਾਨ ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਦੁਆਰਾ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸਦਾ ਬਾਅਦ 1545 ਈ: ਵਿੱਚ ਇਸਲਾਮ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਕੀਤਾ। ਬਾਅਦ ਦੇ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਮੇਵਾਤ ਦੇ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਝਿਰਕਾ ਵਿਖੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਲੜਾਈ ਲੜੀ ਗਈ ਅਤੇ ਹਾਰ ਗਈ, ਜਿਸ 'ਤੇ ਇਸਲਾਮ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਕੜ ਨਹੀਂ ਛੱਡੀ। 1552 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਸਫ਼ਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਠਾਣਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਤੀਸਰੇ ਆਦਿਲ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਆਏ ਹੁਮਾਯੂੰ ਨਾਲ ਸਾਮਰਾਜ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਬਾਬਰ ਦੇ ਵੰਸ਼ ਦੀ ਬਹਾਲੀ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਖ਼ਾਨਜ਼ਾਦਾ ਜ਼ਾਹਰ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬਿਲਕੁਲ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੇ ਜਮਾਲ ਖਾਨ ਦੀ ਵੱਡੀ ਧੀ, ਬਾਬਰ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ, ਹਸਨ ਖਾਨ ਦੇ ਭਤੀਜੇ, ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਮਹਾਨ ਮੰਤਰੀ, ਬੈਰਮ ਖਾਨ ਨੂੰ ਉਸੇ ਮੇਵਾਤੀ ਦੀ ਛੋਟੀ ਧੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ।[32]

ਬੈਰਮ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਵਿਰੋਧ ਦੇ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ। ਰੋਹਤਾਸ ਦਾ ਕਿਲਾ, ਜੋ ਕਿ ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਦੁਆਰਾ 1541-1543 ਵਿੱਚ ਹੁਮਾਯੂੰ ਦੇ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਗਖਰਾਂ ਨੂੰ ਕੁਚਲਣ ਲਈ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਇੱਕ ਧੋਖੇਬਾਜ਼ ਕਮਾਂਡਰ ਦੁਆਰਾ ਗੋਲੀ ਮਾਰੇ ਬਿਨਾਂ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਰੋਹਤਾਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਦੀ ਮੋਟਾਈ 12.5 ਮੀਟਰ ਅਤੇ ਉਚਾਈ 18.28 ਮੀਟਰ ਤੱਕ ਹੈ। ਇਹ 4 ਕਿਮੀ ਤੱਕ ਫੈਲੇ ਹੋਏ ਹਨ ਅਤੇ 68 ਅਰਧ-ਗੋਲਾਕਾਰ ਬੁਰਜ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਰੇਤਲੇ ਪੱਥਰ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ, ਦੋਵੇਂ ਵਿਸ਼ਾਲ ਅਤੇ ਸਜਾਵਟੀ, ਨੇ ਮੁਗਲ ਫੌਜੀ ਢਾਂਚੇ 'ਤੇ ਡੂੰਘਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਇਆ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ]

ਹੁਮਾਯੂੰ ਦੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਦਾ ਸਾਮ੍ਹਣਾ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਲੜਾਈ ਸਰਹਿੰਦ ਵਿੱਚ ਸਿਕੰਦਰ ਸੂਰੀ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਬੈਰਮ ਖਾਨ ਨੇ ਇੱਕ ਰਣਨੀਤੀ ਅਪਣਾਈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਖੁੱਲੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਫਿਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਡਰ ਵਿੱਚ ਜਲਦੀ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਗਿਆ। ਜਦੋਂ ਦੁਸ਼ਮਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਫਸੀਆਂ ਰੱਖਿਆਤਮਕ ਸਥਿਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਏ ਸਨ।[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ]

ਸਰਹਿੰਦ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਕਸਬਿਆਂ ਅਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਨੇ ਹਮਲਾਵਰ ਫੌਜ ਦਾ ਰਾਜਧਾਨੀ ਵੱਲ ਜਾਣ ਲਈ ਸਵਾਗਤ ਕਰਨ ਦੀ ਚੋਣ ਕੀਤੀ। 23 ਜੁਲਾਈ 1555 ਨੂੰ ਹੁਮਾਯੂੰ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਬਾਬਰ ਦੀ ਗੱਦੀ ਤੇ ਬੈਠਾ।[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ]

ਕਸ਼ਮੀਰ 'ਤੇ ਰਾਜ

[ਸੋਧੋ]
ਹੁਮਾਯੂੰ ਦਾ ਤਾਂਬੇ ਦਾ ਸਿੱਕਾ

ਹੁਮਾਯੂੰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਭਰਾ ਹੁਣ ਮਰ ਚੁੱਕੇ ਹਨ, ਉਸ ਦੀਆਂ ਫੌਜੀ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਦੌਰਾਨ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੇ ਉਸ ਦੀ ਗੱਦੀ ਹੜੱਪਣ ਦਾ ਕੋਈ ਡਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਹੁਣ ਇੱਕ ਸਥਾਪਿਤ ਨੇਤਾ ਵੀ ਸੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਜਰਨੈਲਾਂ 'ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਨਵੀਂ-ਨਵੀਂ ਤਾਕਤ ਦੇ ਨਾਲ ਹੁਮਾਯੂੰ ਨੇ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੇ ਪੂਰਬ ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਉੱਤੇ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਕਈ ਫੌਜੀ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ। ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਵਿਚ ਉਸ ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਨੇ ਜੋਤਿਸ਼-ਵਿਗਿਆਨ 'ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਨਿਰਭਰਤਾ ਨੂੰ ਘਟਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਫੌਜੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹੋਰ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦੀ ਨਕਲ ਕੀਤੀ ਹੈ ਜੋ ਉਸ ਨੇ ਫ਼ਾਰਸ ਵਿਚ ਦੇਖੇ ਸਨ।[33]

ਮੌਤ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤ

[ਸੋਧੋ]
ਮਕਬਰੇ ਦੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼
ਦਿੱਲੀ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੁਮਾਯੂੰ ਦੇ ਮਕਬਰੇ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਮੁੱਖ ਪਤਨੀ ਬੇਗਾ ਬੇਗਮ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ

24 ਜਨਵਰੀ 1556 ਨੂੰ, ਹੁਮਾਯੂੰ, ਆਪਣੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਲੈ ਕੇ, ਆਪਣੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਸ਼ੇਰ ਮੰਡਲ ਤੋਂ ਪੌੜੀਆਂ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਉਤਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਮੁਅਜ਼ਿਨ ਨੇ ਅਜ਼ਾਨ (ਨਮਾਜ਼ ਦੀ ਆਵਾਜ਼) ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਉਸ ਦੀ ਆਦਤ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਵੀ ਉਹ ਸੰਮਨ ਸੁਣਦੇ ਸਨ, ਪਵਿੱਤਰ ਸ਼ਰਧਾ ਵਿੱਚ ਗੋਡੇ ਟੇਕਦੇ ਸਨ। ਗੋਡੇ ਟੇਕਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਉਸਨੇ ਆਪਣਾ ਪੈਰ ਆਪਣੇ ਚੋਗੇ ਵਿੱਚ ਫੜ ਲਿਆ, ਕਈ ਕਦਮ ਹੇਠਾਂ ਖਿਸਕ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇੱਕ ਕੱਚੇ ਪੱਥਰ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਮੰਦਰ ਨਾਲ ਟਕਰਾ ਗਿਆ। ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।[34] ਉਸ ਦੀ ਦੇਹ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਪੁਰਾਣ ਕਿਲਾ ਵਿੱਚ ਦਫ਼ਨਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ, ਹੇਮੂ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਲੀ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣਾ ਕਿਲਾ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਕਾਰਨ, ਹੁਮਾਯੂੰ ਦੀ ਦੇਹ ਨੂੰ ਭੱਜਣ ਵਾਲੀ ਫੌਜ ਦੁਆਰਾ ਬਾਹਰ ਕੱਢਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਲਾਨੌਰ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਅਕਬਰ ਦੀ ਤਾਜਪੋਸ਼ੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਪਾਣੀਪਤ ਦੀ ਦੂਜੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਨੌਜਵਾਨ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਕਬਰ ਨੇ ਹੇਮੂ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ਅਤੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਹੁਮਾਯੂੰ ਦੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਹੁਮਾਯੂੰ ਦੇ ਮਕਬਰੇ ਵਿੱਚ ਦਫ਼ਨਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਮੁਗਲ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਬਾਗ ਮਕਬਰਾ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਤਾਜ ਮਹਿਲ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਰਕਾਂ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਉਸਦੀ ਪਸੰਦੀਦਾ ਅਤੇ ਸਮਰਪਿਤ ਮੁੱਖ ਪਤਨੀ ਬੇਗਾ ਬੇਗਮ ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।[35][36][37][38][39][40]

ਅਕਬਰ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਭੂਆ, ਗੁਲਬਦਨ ਬੇਗਮ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਹੁਮਾਯੂੰ ਦੀ ਜੀਵਨੀ ਲਿਖਣ ਲਈ ਕਿਹਾ, ਹੁਮਾਯੂੰ ਨਾਮ (ਜਾਂ ਹੁਮਾਯੂੰ-ਨਾਮਾ), ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬਾਬਰ ਬਾਰੇ ਕੀ ਯਾਦ ਹੈ।

ਪੂਰਾ ਸਿਰਲੇਖ ਅਹਵਾਲ ਹੁਮਾਯੂੰ ਪਾਦਸ਼ਾਹ ਜਮਾਹ ਕਰਦਮ ਗੁਲਬਦਨ ਬੇਗਮ ਬਿੰਤ ਬਾਬਰ ਪਾਦਸ਼ਾਹ ਅੰਮਾ ਅਕਬਰ ਪਾਦਸ਼ਾਹ ਹੈ।[41] ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਅੱਠ ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ ਜਦੋਂ ਬਾਬਰ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਵਿਆਹ 17 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਕੰਮ ਸਧਾਰਨ ਫ਼ਾਰਸੀ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਹੈ।

ਹੋਰ ਮੁਗ਼ਲ ਸ਼ਾਹੀ ਜੀਵਨੀਆਂ (ਤੈਮੂਰ ਦਾ ਜ਼ਫ਼ਰਨਾਮਾ, ਬਾਬਰਨਾਮਾ, ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਅਕਬਰਨਾਮਾ) ਦੇ ਉਲਟ ਕੋਈ ਵੀ ਭਰਪੂਰ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਕਾਪੀ ਨਹੀਂ ਬਚੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਕੰਮ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਹੀ ਖਰਾਬ ਅਤੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਅਧੂਰੀ ਖਰੜੇ ਤੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਹੁਣ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵਿੱਚ ਉਭਰਿਆ ਹੈ। 1860 ਐਨੇਟ ਬੇਵਰਿਜ ਨੇ 1901 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਨੁਵਾਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ,[42] ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲੀ ਵਿੱਚ ਸੰਸਕਰਨ 2000 ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ।[43]

ਹਵਾਲੇ

[ਸੋਧੋ]
  1. ↑ ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Mehta86
  2. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000039-QINU`"'</ref>" does not exist.
  3. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000003A-QINU`"'</ref>" does not exist.
  4. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000003B-QINU`"'</ref>" does not exist.
  5. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000003C-QINU`"'</ref>" does not exist.
  6. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000003D-QINU`"'</ref>" does not exist.
  7. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000003E-QINU`"'</ref>" does not exist.
  8. ↑ 8.0 8.1 Sharaf Al-Din: "Zafar-nama".
  9. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000003F-QINU`"'</ref>" does not exist.
  10. ↑ Tabakāt Akbarī, a translation from Volume V of The History of India, as Told by Its Own Historians, 1867
  11. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000040-QINU`"'</ref>" does not exist.
  12. ↑ 12.0 12.1 12.2 Rama Shankar Avasthy: "The Mughal Emperor Humayun".
  13. ↑ Banerji 1938
  14. ↑ Honchell, Stephanie (August 2010). Pursuing pleasure, attaining oblivion : the roles and uses of intoxicants at the Mughal court (M.A.). University of Louisville. doi:10.18297/etd/628. Retrieved 9 September 2020.
  15. ↑ 15.0 15.1 Jauhar: "Tadhkirat al-Waqiat".
  16. ↑ 16.0 16.1 Gascoigne 1971, p. 50: "Hindal ... had been stationed ... for the purpose of securing Humayun's rear, but he had deserted his post ... another brother, Kamran, ... was also converging on Delhi from his territories in the Punjap – ostensibly to help Humayun but in reality ... to stake his own claim to his brother's crumbling empire. [Kamran] dissuaded Hindal from further open disloyalty, but ... the two brothers now disregarded Humayun's urgent appeals for help on his dangerous journey back through the territory which had been relinquished by Hindal to Sher Khan."
  17. ↑ The Life and Times of Humāyūn by Ishwari Prasad, Published by Orient Longmans, 1956, p. 36
  18. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000043-QINU`"'</ref>" does not exist.
  19. ↑ Badauni: "Muntakhab al-Tawarikh".
  20. ↑ Gascoigne 1971, pp. 50–51: "Humayun's brief advance brought his army out of its prepared defensive position, and Sher Shah, having withdrawn a few miles, returned at night to find the Mogul camp asleep and unprepared. The emperor himself escaped only because one of his water-bearers inflated his water-skin with air for Humayun to hold in his arms and float [across the Ganges] ... Humayun crept back to Agra."
  21. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000044-QINU`"'</ref>" does not exist.
  22. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000045-QINU`"'</ref>" does not exist.
  23. ↑ Abul-Fazel: "Akbar-nama".
  24. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000046-QINU`"'</ref>" does not exist.
  25. ↑ Abū al-Faz̤l ibn Mubārak, ch. 29, 194-95 in Henry Beveridge trans.; Henry Sullivan Jarrett and Jadunath Sarkar, eds., The Akbar Nāmā of Abu-l-Fazl, Volume 1 (London: Royal Asiatic Society, 1907), pp. 395-96. Jadunath's editorial footnote adds, "This lady went, after her husband's death, to Mecca in company with Gulbadan Begam and others in 1574." (396) Akbar himself remained between Kandahar and Kabul until 1551, the year of his first marriage and imperial appointment, in Ghazni; see Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000047-QINU`"'</ref>" does not exist.
  26. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000048-QINU`"'</ref>" does not exist.
  27. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000049-QINU`"'</ref>" does not exist.
  28. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000004A-QINU`"'</ref>" does not exist.
  29. ↑ Richards 1993, p. 11
  30. ↑ Afzal Husain and Afzal Husan (1981). "LIBERTY AND RESTRAINT—A STUDY OF SHIAISM IN THE MUGIAL NOBILITY". Proceedings of the Indian History Congress. 42: 276. JSTOR 44141140.
  31. ↑ "Battles for India at Sirhind". Times of India Blog (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ (ਅਮਰੀਕੀ)). 2018-03-18. Retrieved 2022-10-25.
  32. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000004D-QINU`"'</ref>" does not exist.
  33. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000004E-QINU`"'</ref>" does not exist.
  34. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000004F-QINU`"'</ref>" does not exist.
  35. ↑ Kamiya, Takeo. "Humayun's Tomb in Delhi". UNESCO. Retrieved 12 July 2013.
  36. ↑ Banerji 1938, pp. 97, 232
  37. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000051-QINU`"'</ref>" does not exist.
  38. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000052-QINU`"'</ref>" does not exist.
  39. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000053-QINU`"'</ref>" does not exist.
  40. ↑ "Mausoleum that Humayun never built". The Hindu. 28 April 2003. Archived from the original on 8 July 2003. Retrieved 31 January 2013.
  41. ↑ The Humayun Namah, by Gulbadan Begam, a study site by Deanna Ramsay
  42. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000055-QINU`"'</ref>" does not exist.
  43. ↑ Bengali: trans by Pradosh Chattopadhyay, 2006, pub. Chirayata Prokashan, ISBN 81-85696-66-7
ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:<ref> tag defined in <references> has no name attribute.
"https://pa.wikipedia.org/w/index.php?title=ਹੁਮਾਯੂੰ&oldid=627527" ਤੋਂ ਲਿਆ