ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ
|
| ਇਤਿਹਾਸ · ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤੇ |
| ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ · ਆਗਮ |
| ਯਕੀਨ ਅਤੇ ਫ਼ਲਸਫ਼ਾ |
|---|
| ਦੁਬਾਰਾ ਜਨਮ · ਮੁਕਤੀ |
| ਕਰਮ · ਪੂਜਾ · ਮਾਇਆ |
| ਦਰਸ਼ਨ · ਧਰਮ |
| ਵੇਦਾਂਤ ·ਯੋਗ |
| ਸ਼ਾਕਾਹਾਰ · ਆਯੁਰਵੇਦ |
| ਯੱਗ · ਸੰਸਕਾਰ |
| ਭਗਤੀ {{ਹਿੰਦੂ ਫ਼ਲਸਫ਼ਾ}} |
| ਗ੍ਰੰਥ |
| ਵੇਦ ਸੰਹਿਤਾ · ਵੇਦਾਂਗ |
| ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਗ੍ਰੰਥ · ਜੰਗਲੀ |
| ਉਪਨਿਸ਼ਦ · ਭਗਵਦ ਗੀਤਾ |
| ਰਾਮਾਇਣ · ਮਹਾਂਭਾਰਤ |
| ਨਿਯਮ · ਪੁਰਾਣ |
| ਸ਼ਿਕਸ਼ਾਪਤਰੀ · ਵਚਨਾਮ੍ਰਤ |
| ਸੰਬੰਧਿਤ ਵਿਸ਼ੇ |
| ਦੈਵੀ ਧਰਮ · |
| ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ |
| ਗੁਰੂ ਅਤੇ ਸੰਤ · ਮੰਦਿਰ ਦੇਵਸਥਾਨ |
| ਯੱਗ · ਮੰਤਰ |
| ਸ਼ਬਦਕੋਸ਼ · ਤਿਓਹਾਰ |
| ਵਿਗ੍ਰਹ |
| ਫਾਟਕ:ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ |
|
|
| ਹਿੰਦੂ ਤੱਕੜੀ ਢਾਂਚਾ |
ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਦਾ ਹੈ[1]। ਇਹ ਲੋਹੇ ਯੁੱਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਕਾਂਸੀ ਯੁੱਗ ਦੇ ਸਿੰਧ ਘਾਟੀ ਸਭਿਅਤਾ ਵਰਗੇ ਪੂਰਵ-ਇਤਿਹਾਸਕ ਧਰਮਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਦਾ "ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਧਰਮ" ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਵਿਦਵਾਨ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸੰਸਲੇਸ਼ਣ ਮੰਨਦੇ ਹਨ,ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਅਤੇ ਕੋਈ ਇੱਕ ਵੀ ਸੰਸਥਾਪਕ ਨਹੀਂ। 500–200 BCE ਅਤੇ ca. 300 CE, ਦੂਜੇ ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਦੀ ਮਿਆਦ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਕਲਾਸੀਕਲ ਦੌਰ (200 BCE–300 CE) ਦੌਰਾਨ। ਇਹ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੇ ਪਤਨ ਦੇ ਨਾਲ ਵਧਿਆ।
ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਅਕਸਰ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਹਿਲਾ ਦੌਰ ਪੂਰਵ-ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀ ਸਭਿਅਤਾ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਪੂਰਵ-ਇਤਿਹਾਸਕ ਧਰਮ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਜੋ ਲਗਭਗ 1750 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਖਤਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਮਾਂ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਦੁਆਰਾ ਅਪਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 1900 BCE ਅਤੇ 1400 BCE ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵੈਦਿਕ ਧਰਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਭਾਰਤ-ਆਰੀਅਨ ਪਰਵਾਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਈ ਸੀ। [ਨੋਟ 3] ਬਾਅਦ ਦੀ ਮਿਆਦ, 800 BCE ਅਤੇ 200 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ BCE, "ਵੈਦਿਕ ਧਰਮ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਮੋੜ" ਹੈ, ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ, ਜੈਨ ਧਰਮ ਅਤੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਲਈ ਇੱਕ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਮਾਂ ਹੈ। ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਅਤੇ ਅਰੰਭਕ ਪੁਰਾਣ ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ, ਸੀ. 200 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਤੋਂ 500 ਈਸਵੀ ਤੱਕ, ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਅਤੇ ਪਹਿਲੇ ਪੁਰਾਣ ਰਚੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦਾ ਕਲਾਸੀਕਲ "ਸੁਨਹਿਰੀ ਯੁੱਗ" (c. 320-650 CE), ਜੋ ਗੁਪਤਾ ਸਾਮਰਾਜ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀਆਂ ਛੇ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਈਆਂ, ਅਰਥਾਤ ਸਾਖਯ, ਯੋਗ, ਨਿਆਯ, ਵੈਸ਼ੇਸ਼ਿਕ, ਮੀਮਾਂਸਾ ਅਤੇ ਵੇਦਾਂਤ। ਇਸੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਰਾਹੀਂ ਸ਼ੈਵਵਾਦ ਅਤੇ ਵੈਸ਼ਨਵਵਾਦ ਵਰਗੇ ਇਕ ਈਸ਼ਵਰਵਾਦੀ ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ। ਲਗਭਗ 650 ਤੋਂ 1100 ਈਸਵੀ ਤੱਕ ਦੀ ਮਿਆਦ ਪੁਰਾਤਨ ਕਲਾਸੀਕਲ ਕਾਲ ਜਾਂ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਮੱਧ ਯੁੱਗ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਲਾਸੀਕਲ ਪੁਰਾਣਿਕ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਅਤੇ ਆਦਿ ਸ਼ੰਕਰਾ ਦੁਆਰਾ ਅਦਵੈਤ ਵੇਦਾਂਤ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਏਕੀਕਰਣ ਹੈ।
ਸੀ ਤੋਂ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਇਸਲਾਮੀ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ. 1200 ਤੋਂ 1750 ਈਸਵੀ ਤੱਕ, ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਦੀ ਵਧਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਦੇਖੀ ਗਈ, ਜੋ ਅੱਜ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਹੈ। ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਦੌਰ ਨੇ ਕਈ ਹਿੰਦੂ ਸੁਧਾਰ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਦੇ ਉਭਾਰ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਜੋ ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੱਛਮੀ ਅੰਦੋਲਨਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਏਕਤਾਵਾਦ ਅਤੇ ਥੀਓਸੋਫੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਸੀ। 1947 ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਧਾਰਮਿਕ ਲੀਹਾਂ 'ਤੇ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦਾ ਗਣਰਾਜ ਹਿੰਦੂ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਨਾਲ ਉਭਰਿਆ ਸੀ। 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਭਾਰਤੀ ਡਾਇਸਪੋਰਾ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਤੇ ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਕਿੰਗਡਮ ਵਿੱਚ ਸੰਪੂਰਨ ਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਮਹਾਂਦੀਪਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀਆਂ ਦਾ ਗਠਨ ਹੋਇਆ ਹੈ।
9ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ ਦੀਆਂ ਹਿੰਦੂ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ, ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਅਤੇ ਮੰਦਰ।
ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ[ਸੋਧੋ]
ਜਦੋਂ ਕਿ ਪੁਰਾਣਿਕ ਕਾਲਕ੍ਰਮ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਵੰਸ਼ਾਵਲੀ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਵਿਦਵਾਨ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਰਤੀ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦਾ ਸੰਯੋਜਨ ਜਾਂ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। "ਇੰਡੋ-ਆਰੀਅਨ ਅਤੇ ਹੜੱਪਨ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸਭਿਅਤਾਵਾਂ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣ" ਦਾ ਉਤਪਾਦ, ਜੋ ਕਿ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ ਧਰਮ ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਹ ਯੁੱਗ ਦੇ ਕੁਰੂ ਰਾਜ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਹੋਇਆ; ਪਰ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਸ਼੍ਰਮਣ ਜਾਂ ਤਿਆਗ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ, ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਮੇਸੋਲਿਥਿਕ ਅਤੇ ਨਿਊਲਿਥਿਕ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਧਰਮ, ਦ੍ਰਾਵਿੜ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ, ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਕਬਾਇਲੀ ਧਰਮ।
ਇਹ ਹਿੰਦੂ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, 500-200 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਅਤੇ ਸੀ. 300 ਈਸਵੀ, ਦੂਜੇ ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਕਲਾਸੀਕਲ ਦੌਰ ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਅਤੇ ਪਹਿਲੇ ਪੁਰਾਣਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਬ੍ਰਾਹਮਣੀ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਨੇ ਸਮ੍ਰਿਤੀ ਸਾਹਿਤ ਰਾਹੀਂ ਸ਼੍ਰਮਣਿਕ ਅਤੇ ਬੋਧੀ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਅਤੇ ਉੱਭਰ ਰਹੀ ਭਗਤੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ ਤਹਿ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਬੁੱਧ ਅਤੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਦੇ ਦਬਾਅ ਹੇਠ ਉਭਰਿਆ। ਗੁਪਤਾ ਰਾਜ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਪਹਿਲੇ ਪੁਰਾਣ ਲਿਖੇ ਗਏ ਸਨ, [ਨੋਟ 8] ਜੋ ਕਿ "ਪੂਰਵ-ਪੜ੍ਹਤ ਅਤੇ ਕਬਾਇਲੀ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਸ਼ੋਧਨ ਕਰ ਰਹੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਫੈਲਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤੇ ਗਏ ਸਨ।" ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਪੁਰਾਣਿਕ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਧਰਮਸੂਤਰਾਂ ਅਤੇ ਸਮ੍ਰਿਤੀਆਂ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦ ਤੋਂ ਸਪਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੱਖਰਾ ਸੀ।[ਨੋਟ 9] ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਕਈ ਸਦੀਆਂ ਤੱਕ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਲ ਸਹਿ-ਮੌਜੂਦ ਰਿਹਾ, ਅੰਤ ਵਿੱਚ 8ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਹਰ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਉੱਚਾ ਹੱਥ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲਈ।
ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਇਹ "ਹਿੰਦੂ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ", ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਵੰਡ, ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬੀ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਗਈ, ਕਿਉਂਕਿ ਅਦਾਲਤਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ। ਸਥਾਨਕ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦਾ ਬੰਦੋਬਸਤ, ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗੈਰ-ਵੈਦਿਕ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਸਮਾਈ ਕਰਨਾ, ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ "ਪੂਰੇ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਅਨੁਕੂਲ ਹੋਣ ਦਾ ਰੁਝਾਨ ਰੱਖਦੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਬ੍ਰਾਹਮਣੀ ਨਿਯਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ"।
ਇਲੀਅਟ ਡਿਊਸ਼ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੇ ਇਸ ਸੰਸਲੇਸ਼ਣ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜ਼ਰੂਰੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਉਹ ਦੋਭਾਸ਼ੀ ਅਤੇ ਦੋ-ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਸਨ, ਆਪਣੀ ਸਥਾਨਕ ਭਾਸ਼ਾ, ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੋਵੇਂ ਬੋਲਦੇ ਸਨ, ਜੋ ਕਿ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਖੇਤਰੀ ਅੰਤਰਾਂ ਤੋਂ ਪਾਰ ਸੀ। ਉਹ "ਪਿੰਡ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਅਤੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਸਨ," ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਥਾਨਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਸਮੁੱਚੇ ਵਿੱਚ ਏਕੀਕ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਵੈਦਿਕ ਅਤੇ, ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ, ਸਮਾਰਟ, ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਵੈਦਿਕ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਰਹੇ, ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਜਿਸ ਨੇ ਸਥਾਨਕ ਅਤੇ ਖੇਤਰੀ ਦੇਵਤਿਆਂ ਲਈ ਲਿਟਾਨੀਜ਼ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਸਥਾਨਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੇ ਮੰਤਰੀ ਬਣ ਗਏ।
ਮਿਆਦ[ਸੋਧੋ]
ਜੇਮਜ਼ ਮਿੱਲ (1773-1836), ਨੇ ਆਪਣੀ ਦ ਹਿਸਟਰੀ ਆਫ਼ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਆ (1817) ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਪੜਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕੀਤਾ, ਅਰਥਾਤ ਹਿੰਦੂ, ਮੁਸਲਿਮ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਭਿਅਤਾਵਾਂ। ਇਸ ਮਿਆਦ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਗਲਤ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ. ਇੱਕ ਹੋਰ ਪੀਰੀਅਡਾਈਜ਼ੇਸ਼ਨ "ਪ੍ਰਾਚੀਨ, ਕਲਾਸੀਕਲ, ਮੱਧਕਾਲੀ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਦੌਰ" ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਸ ਪੀਰੀਅਡਾਈਜ਼ੇਸ਼ਨ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵੀ ਹੋਈ ਹੈ।
ਰੋਮਿਲਾ ਥਾਪਰ ਨੋਟ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਿਮ-ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਦੌਰ ਦੀ ਵੰਡ "ਸ਼ਾਸਕ ਰਾਜਵੰਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਹਮਲਿਆਂ" ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਭਾਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਸਮਾਜਿਕ-ਆਰਥਿਕ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਅਕਸਰ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਨਿਰੰਤਰਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਾਚੀਨ-ਮੱਧਕਾਲੀ-ਆਧੁਨਿਕ ਵਿਚ ਵੰਡ ਇਸ ਤੱਥ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮੁਸਲਿਮ-ਫਤਿਹਆਂ ਅੱਠਵੀਂ ਅਤੇ ਚੌਦਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਈਆਂ ਸਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਦੱਖਣ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿੱਤਿਆ ਨਹੀਂ ਗਿਆ ਸੀ। ਥਾਪਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇੱਕ ਪੀਰੀਅਡਾਈਜ਼ੇਸ਼ਨ "ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਤਬਦੀਲੀਆਂ" 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਬਦਲਾਅ ਨਾਲ ਸਖਤੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਨਹੀਂ ਹਨ।
ਸਮਾਰਟ ਅਤੇ ਮਾਈਕਲਜ਼ ਮਿਲ ਦੇ ਪੀਰੀਅਡਾਈਜ਼ੇਸ਼ਨ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦੇ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਫਲੱਡ ਅਤੇ ਮੂਸੇ "ਪ੍ਰਾਚੀਨ, ਕਲਾਸੀਕਲ, ਮੱਧਕਾਲੀ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਦੌਰ" ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇੱਕ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਮਿਆਦ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ:
- ਪੂਰਵ-ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀ ਸਭਿਅਤਾ (ਸੀ. 1750 ਈ. ਪੂ. ਤੱਕ);
- ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ (c. 1750-500 BCE);
- "ਦੂਜਾ ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ" (c. 600-200 BCE);
- ਕਲਾਸੀਕਲ ਪੀਰੀਅਡ (c. 200 BCE-1200 CE);
- ਪ੍ਰੀ-ਕਲਾਸੀਕਲ ਪੀਰੀਅਡ (c. 200 BCE - 300 CE);
- ਭਾਰਤ ਦਾ "ਸੁਨਹਿਰੀ ਯੁੱਗ" (ਗੁਪਤਾ ਸਾਮਰਾਜ) (c. 320-650 CE);
- ਦੇਰ-ਕਲਾਸੀਕਲ ਦੌਰ (c. 650-1200 CE);
- ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਕਾਲ (c. 1200-1500 CE);
- ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ (ਸੀ. 1500-1850);
- ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ (ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ) (ਸੀ. 1850 ਤੋਂ);
ਪੂਰਵ-ਵੈਦਿਕ ਧਰਮ (ਸੀ. 1750 ਈ. ਪੂ. ਤੱਕ)[ਸੋਧੋ]
ਪੂਰਵ ਇਤਿਹਾਸ[ਸੋਧੋ]
ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਮੇਸੋਲੀਥਿਕ ਪੂਰਵ-ਇਤਿਹਾਸਕ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਭੀਮਬੇਟਕਾ ਰੌਕ ਸ਼ੈਲਟਰਾਂ ਦੀਆਂ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਪੇਂਟਿੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਲਗਭਗ 10,000 ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੇ (ਸੀ. 8,000 ਈਸਾ ਪੂਰਵ) ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਨਵ-ਪਾਸ਼ਾਨ ਕਾਲ ਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਕੁਝ ਆਸਰਾ 100,000 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਕਈ ਕਬਾਇਲੀ ਧਰਮ ਅਜੇ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹਨ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਭਿਆਸ ਪੂਰਵ-ਇਤਿਹਾਸਕ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਸਮਾਨ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ।
ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀ ਸਭਿਅਤਾ (c. 3300-1700 BCE)[ਸੋਧੋ]
ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਮੋਹਰਾਂ ਸਵਾਸਤਿਕ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਦੂਜੇ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਫਾਲਿਕ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹੜੱਪਾ ਦੇ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਬਾਅਦ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਲਿੰਗ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀਆਂ ਕਈ ਸੀਲਾਂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇੱਕ ਮੋਹਰ ਜੋ ਕਿ ਕਮਲ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨਾਲ ਘਿਰੀ ਹੋਈ ਮੁਦਰਾ ਵਿੱਚ ਬੈਠੀ ਇੱਕ ਸਿੰਗ ਵਾਲੀ ਮੂਰਤੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਖੁਦਾਈ ਕਰਨ ਵਾਲੇ "ਪਸ਼ੂਪਤੀ" ਦੁਆਰਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਬਾਅਦ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਦੇਵਤਿਆਂ ਸ਼ਿਵ ਅਤੇ ਰੁਦਰ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਸੀ। 1997 ਵਿੱਚ ਲਿਖਦੇ ਹੋਏ, ਡੌਰਿਸ ਮੇਥ ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸਨ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਾਲੀਆ ਅਧਿਐਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੀਲ ਦੇ ਚਿੱਤਰ ਨੂੰ "ਪ੍ਰੋਟੋ-ਸਿਵਾ" ਕਿਹਾ ਜਾਣਾ ਜਾਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਮਾਰਸ਼ਲ ਦੇ ਤਿੰਨ ਸਿਰਾਂ ਸਮੇਤ ਪ੍ਰੋਟੋ-ਸ਼ਿਵ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੇ ਪੈਕੇਜ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਉਸ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਜੌਨ ਮਾਰਸ਼ਲ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਚਿਹਰੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਵਧੇਰੇ ਗੋਵਿਆਂ, ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਬ੍ਰਹਮ ਮੱਝ-ਮਨੁੱਖ। ਇਰਾਵਥਮ ਮਹਾਦੇਵਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਸ ਦੀ ਸਿੰਧ ਲਿਪੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ 47 ਅਤੇ 48 ਦਿ ਇੰਡਸ ਸਕ੍ਰਿਪਟ: ਟੈਕਸਟਸ, ਕਨਕੋਰਡੈਂਸ ਐਂਡ ਟੇਬਲਜ਼ (1977), ਬੈਠੇ ਹੋਏ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਰਗੇ ਚਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤੀ ਦੇਵਤਾ ਮੁਰੂਗਨ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ, ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਹੜੱਪਾ ਲੋਕ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਮਾਂ ਦੇਵੀ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਜੋ ਅੱਜ ਵੀ ਪੇਂਡੂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਮ ਪ੍ਰਥਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨੂੰ ਐਸ. ਕਲਾਰਕ ਦੁਆਰਾ ਵਿਵਾਦਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਇਸਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਜ ਅਤੇ ਨਿਰਮਾਣ ਦੀ ਇੱਕ ਨਾਕਾਫ਼ੀ ਵਿਆਖਿਆ ਵਜੋਂ ਵੇਖਦਾ ਹੈ।
ਇੱਥੇ ਕੋਈ ਧਾਰਮਿਕ ਇਮਾਰਤਾਂ ਜਾਂ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਦਫ਼ਨਾਉਣ ਦੇ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਜੇਕਰ ਮੰਦਰ ਸਨ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਮੋਹਨਜਾਦਾਰੋ ਦੇ ਲੋਅਰ ਟਾਊਨ ਵਿੱਚ ਐਚਆਰ-ਏ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਹਾਊਸ - 1 ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੰਭਾਵਿਤ ਮੰਦਰ ਵਜੋਂ ਪਛਾਣਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।
-
ਸ਼ਿਵ ਪਸ਼ੂਪਤੀ ("ਸ਼ਿਵ, ਜਾਨਵਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭੂ") ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀ ਸਭਿਅਤਾ ਤੋਂ ਮੋਹਰ। -
ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀ ਮੋਹਰ 'ਤੇ ਇਕ-ਸਿੰਗ ਵਾਲੇ ਸੇਵਾਦਾਰਾਂ ਵਾਲਾ ਸਿੰਗ ਵਾਲਾ ਦੇਵਤਾ। ਸਿੰਗ ਵਾਲੇ ਦੇਵਤੇ ਇੱਕ ਮਿਆਰੀ ਮੇਸੋਪੋਟੇਮੀਅਨ ਥੀਮ ਹਨ। 2000-1900 ਈ.ਪੂ. ਇਸਲਾਮਾਬਾਦ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ -
ਸਿੰਗ, ਖੁਰ ਅਤੇ ਪੂਛ ਵਾਲੇ ਜਾਨਵਰ ਅਤੇ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਵਿਚਕਾਰ ਲੜਾਈ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼, ਜਿਸਦੀ ਤੁਲਨਾ ਮੇਸੋਪੋਟੇਮੀਆ ਦੇ ਬਲਦ-ਮੈਨ ਐਨਕੀਡੂ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੀ ਮੋਹਰ। -
ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੀਆਂ ਸਵਾਸਤਿਕ ਸੀਲਾਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਮਿਊਜ਼ੀਅਮ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹਨ
ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ (c. 1750-500 BCE)[ਸੋਧੋ]
ਪੁਰਾਣੇ ਵੈਦਿਕ ਯੁੱਗ ਦੀ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਮਿਆਦ 2 ਜੀ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਦੀ ਹੈ। ਵੇਦਵਾਦ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਇੰਡੋ-ਆਰੀਅਨਾਂ ਦਾ ਬਲੀਦਾਨ ਧਰਮ ਸੀ, ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਪੁਰਾਣੀ ਭਾਰਤੀ ਬੋਲੀ ਦੇ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ, ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਕਾਂਸੀ ਯੁੱਗ ਦੇ ਪ੍ਰੋਟੋ-ਇੰਡੋ-ਈਰਾਨੀ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜੋ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆਈ ਮੈਦਾਨਾਂ ਉੱਤੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ।
ਮੂਲ[ਸੋਧੋ]
.png)
ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਮ ਕੁਰੂ ਰਾਜ ਦੇ ਇੰਡੋ-ਆਰੀਅਨਜ਼ ਦੇ ਵੈਦਿਕ ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਮ 'ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, 1200 BCE–525 BCE, ਸੀ ਤੋਂ ਚੱਲਿਆ। 1750 ਤੋਂ 500 ਈ.ਪੂ. ਧਰਮ, ਕੁਝ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਸਮੇਤ, ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਸੇ ਧਾਰਮਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਦੀ ਇੱਕ ਸ਼ਾਖਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਯੂਨਾਨੀ, ਰੋਮਨ, ਫਾਰਸੀ ਅਤੇ ਜਰਮਨਿਕ ਲੋਕ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, ਵੈਦਿਕ ਦੇਵਤਾ ਡਾਇਅਸ ਪ੍ਰੋਟੋ-ਇੰਡੋ-ਯੂਰਪੀਅਨ ਦੇਵਤਾ *ਡਾਇਅਸ ph2ter (ਜਾਂ ਸਿਰਫ਼ *Dyēus) ਦਾ ਇੱਕ ਰੂਪ ਹੈ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਗ੍ਰੀਕ ਜ਼ਿਊਸ ਅਤੇ ਰੋਮਨ ਜੁਪੀਟਰ ਵੀ ਬਣਿਆ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੈਦਿਕ ਮਨੂ ਅਤੇ ਯਮ ਪ੍ਰੋਟੋ-ਇੰਡੋ-ਯੂਰਪੀਅਨ *ਮਨੂ ਅਤੇ *ਯੇਮੋ ਤੋਂ ਆਏ ਹਨ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਜਰਮਨਿਕ ਮੰਨੂ ਅਤੇ ਯਮੀਰ ਵੀ ਬਣੇ ਹਨ।
ਇੰਡੋ-ਯੂਰਪੀਅਨ ਮਾਈਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਥਿਊਰੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇੰਡੋ-ਈਰਾਨੀ ਲੋਕ ਇੰਡੋ-ਆਰੀਅਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਟੋ-ਈਰਾਨੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਾਂਝੇ ਪੂਰਵਜ ਸਨ। 1800-1600 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਇੰਡੋ-ਈਰਾਨੀ ਲੋਕ ਇੰਡੋ-ਆਰੀਅਨ ਅਤੇ ਈਰਾਨੀ ਵਿੱਚ ਵੰਡੇ ਗਏ।
ਇੰਡੋ-ਆਰੀਅਨ ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਕ ਸਨ ਜੋ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਪਤਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ। ਯੁੱਗ, ਮੌਜੂਦਾ ਉੱਤਰੀ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ। ਇਸ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਸੰਸਕਾਰ ਦੇ ਬਲੀਦਾਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਜੋ ਕਿ ਰਿਗਵੇਦ ਦੇ ਬਲੀਦਾਨ ਸੰਸਕਾਰ ਦੇ ਸੰਸਕਾਰ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਦੇ ਨਾਲ, ਸਿੰਤਾਸ਼ਤਾ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਚਲੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।
ਹਾਲਾਂਕਿ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੇ ਕੁਝ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਚਿੱਤਰ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਇੰਡੋ-ਆਰੀਅਨ ਪਰਵਾਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਧਾਰਮਿਕ ਕਲਾਵਾਂ ਬਚੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਵੈਦਿਕ ਧਰਮ ਸਿਰਫ਼ "ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਬਲੀਦਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੁਦਰਤ ਦੀਆਂ ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ" ਦੀ ਪੂਜਾ 'ਤੇ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਸੀ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮਾਨਵ-ਵਿਗਿਆਨਕ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾਵਾਂ ਲਈ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਉਧਾਰ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। ਕਈ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਕਾਪਰ ਹੋਰਡ ਕਲਚਰ (ਦੂਜੀ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਸੀਈ) ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਮਾਨਵ-ਵਿਗਿਆਨਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਵਿਆਖਿਆਵਾਂ ਇਹਨਾਂ ਕਲਾਤਮਕ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ, ਜਾਂ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਮਿਆਦ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਸਬੰਧਤ ਸਨ, ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।
ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ (c. 1500 - 1100 BCE) ਦੌਰਾਨ ਇੰਡੋ-ਆਰੀਅਨ ਕਬੀਲੇ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਕ ਸਨ। 1100 ਈਸਵੀ ਪੂਰਵ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਲੋਹੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਦੇ ਨਾਲ, ਇੰਡੋ-ਆਰੀਅਨ ਕਬੀਲੇ ਇੱਕ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਂਦੇ ਹੋਏ, ਪੱਛਮੀ ਗੰਗਾ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਗਏ। ਮੁੱਢਲੇ ਰਾਜ-ਰੂਪ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਰੂ-ਕਬੀਲਾ ਅਤੇ ਖੇਤਰ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸੀ। ਇਹ ਇੱਕ ਕਬਾਇਲੀ ਸੰਘ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ 1000 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਰਾਜ-ਪੱਧਰੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸਨੇ ਨਿਰਣਾਇਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਸਮੀ ਭਜਨਾਂ ਨੂੰ ਵੇਦ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਸਭਿਅਤਾ ਵਿੱਚ ਆਰਥੋਡਾਕਸ ਸ਼ਰੌਤ ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜਾਂ ਵਜੋਂ ਆਪਣਾ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨੇ ਅਖੌਤੀ "ਕਲਾਸੀਕਲ ਸੰਸਲੇਸ਼ਣ" ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਜਾਂ "ਹਿੰਦੂ ਸੰਸਲੇਸ਼ਣ"।
ਰਿਗਵੈਦਿਕ ਧਰਮ[ਸੋਧੋ]
,_Adhyaya_1,_lines_1.1.1_to_1.1.9,_Sanskrit,_Devanagari.jpg)
ਇੰਡੋ-ਆਰੀਅਨ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਧਰਮ ਲੈ ਕੇ ਆਏ। ਪੂਰਵ-ਕਲਾਸੀਕਲ ਯੁੱਗ ਦੇ ਇੰਡੋ-ਆਰੀਅਨ ਅਤੇ ਵੈਦਿਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਅਭਿਆਸ ਪ੍ਰੋਟੋ-ਇੰਡੋ-ਯੂਰਪੀਅਨ ਧਰਮ, ਅਤੇ ਇੰਡੋ-ਇਰਾਨੀ ਧਰਮ ਨਾਲ ਨੇੜਿਓਂ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਐਂਥਨੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਪੁਰਾਣਾ ਭਾਰਤੀ ਧਰਮ ਸ਼ਾਇਦ ਜ਼ੇਰਾਵਸ਼ਨ ਨਦੀ (ਅਜੋਕੇ ਉਜ਼ਬੇਕਿਸਤਾਨ) ਅਤੇ (ਅਜੋਕੇ) ਈਰਾਨ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸੰਪਰਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇੰਡੋ-ਯੂਰਪੀਅਨ ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ ਵਿੱਚ ਉਭਰਿਆ ਸੀ। ਇਹ "ਪੁਰਾਣੇ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆਈ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਇੰਡੋ-ਯੂਰਪੀਅਨ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਮਕਾਲੀ ਮਿਸ਼ਰਣ ਸੀ", ਜਿਸ ਨੇ ਬੈਕਟਰੀਆ-ਮਾਰਗੀਆਨਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਤੋਂ "ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਅਤੇ ਅਭਿਆਸਾਂ" ਨੂੰ ਉਧਾਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਤੋਂ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 383 ਗੈਰ-ਇੰਡੋ-ਯੂਰਪੀਅਨ ਸ਼ਬਦ ਉਧਾਰ ਲਏ ਗਏ ਸਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੇਵਤਾ ਇੰਦਰ ਅਤੇ ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜ ਸੋਮ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਐਂਥਨੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ,
ਤਾਕਤ/ਜਿੱਤ ਦੇ ਇੰਡੋ-ਇਰਾਨੀ ਦੇਵਤਾ, ਵੇਰੇਥ੍ਰਗਨਾ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗੁਣ, ਗੋਦ ਲਏ ਦੇਵਤਾ ਇੰਦਰ ਨੂੰ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ, ਜੋ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਪੁਰਾਣੀ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਦੇਵਤਾ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਇੰਦਰ 250 ਭਜਨਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਸੀ, ਰਿਗਵੇਦ ਦਾ ਇੱਕ ਚੌਥਾਈ ਹਿੱਸਾ। ਉਹ ਸੋਮਾ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੋਰ ਦੇਵਤੇ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਇੱਕ ਉਤੇਜਕ ਦਵਾਈ (ਸ਼ਾਇਦ ਇਫੇਡ੍ਰਾ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ) ਸ਼ਾਇਦ BMAC ਧਰਮ ਤੋਂ ਉਧਾਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਵਿੱਚ ਉਸਦਾ ਵਾਧਾ ਪੁਰਾਣੇ ਭਾਰਤੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਗੁਣ ਸੀ।
ਰਿਗਵੇਦ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ, ਓਲਡ ਇੰਡਿਕ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ, ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਉੱਤਰੀ ਸੀਰੀਆ ਵਿੱਚ, ਮਿਤਾਨੀ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਮਿਤਾਨੀ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਪੁਰਾਣੇ ਇੰਡਿਕ ਸਿੰਘਾਸਣ ਦੇ ਨਾਮ ਲਏ, ਅਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਭਾਰਤੀ ਤਕਨੀਕੀ ਸ਼ਬਦ ਘੋੜ ਸਵਾਰੀ ਅਤੇ ਰੱਥ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਪੁਰਾਣਾ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਬਦ ਰਟ, ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ "ਬ੍ਰਹਿਮੰਡੀ ਕ੍ਰਮ ਅਤੇ ਸੱਚ", ਰਿਗਵੇਦ ਦੀ ਕੇਂਦਰੀ ਧਾਰਨਾ, ਮਿਤਾਨੀ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਅਤੇ ਇੰਦਰ ਸਮੇਤ ਪੁਰਾਣੇ ਭਾਰਤੀ ਦੇਵਤੇ ਵੀ ਮਿਤਾਨੀ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਧਰਮ ਹੋਰ ਵਿਕਸਤ ਹੋਇਆ ਜਦੋਂ ਉਹ ਈਸਵੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੰਗਾ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਗਏ। 1100 ਈਸਵੀ ਪੂਰਵ ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਮੂਲ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਿਆਂ, ਸੈਟਲ ਕਿਸਾਨ ਬਣ ਗਏ। ਬਾਅਦ ਦੇ ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਦਾ ਵੈਦਿਕ ਧਰਮ ਸਥਾਨਕ ਧਰਮਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਯਕਸ਼ ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ, ਨਾਲ ਸਹਿ-ਮੌਜੂਦ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਆਪਣੇ ਆਪ "ਇੰਡੋ-ਆਰੀਅਨ ਅਤੇ ਹੜੱਪਨ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸਭਿਅਤਾਵਾਂ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣ" ਦਾ ਉਤਪਾਦ ਸੀ। ਡੇਵਿਡ ਗੋਰਡਨ ਵ੍ਹਾਈਟ ਨੇ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਦੇ ਤਿੰਨ ਹੋਰ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ "ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਦਿਖਾਇਆ ਹੈ" ਕਿ ਵੈਦਿਕ ਧਰਮ ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀ ਸਭਿਅਤਾ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।
ਵੇਦ[ਸੋਧੋ]
ਇਸ ਦੀ ਰਸਮ ਤਿੰਨ ਵੈਦਿਕ ਸੰਹਿਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੈ: ਰਿਗਵੇਦ, ਸਾਮਵੇਦ ਅਤੇ ਯਜੁਰਵੇਦ। ਵੈਦਿਕ ਗ੍ਰੰਥ ਕੁਲੀਨ ਵਰਗ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥ ਸਨ, ਅਤੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵਿਚਾਰਾਂ ਜਾਂ ਅਭਿਆਸਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹੋਣ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ, ਰਿਗ-ਵੇਦ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਸੀਏ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਰਚੇ ਗਏ ਭਜਨਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੈ। 1500-1200 ਈ.ਪੂ. ਦੂਜੇ ਦੋ ਅਸਲ ਬਲੀਦਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਲਈ ਰਸਮੀ ਵੇਰਵੇ ਜੋੜਦੇ ਹਨ। ਅਥਰਵਵੇਦ ਵਿੱਚ 1000 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਘਰੇਲੂ ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਲੋਕ ਜਾਦੂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਮੱਗਰੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ।
ਇਹ ਲਿਖਤਾਂ, ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪਹਿਲੀ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਪੂਰਵ ਦੇ ਅਰੰਭ ਵਿੱਚ ਸੰਕਲਿਤ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਕਲਿਤ ਆਰਥੋਪ੍ਰੇਕਸੀ ਉੱਤੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਟਿੱਪਣੀ, 4ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ, ਪੱਲਵ ਅਤੇ ਗੁਪਤਾ ਕਾਲ ਦੇ ਆਗਮਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੱਕ ਕੇਵਲ ਮੌਖਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਦੁਆਰਾ। ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਲਿਖਤੀ ਅਤੇ ਮੌਖਿਕ ਪਰੰਪਰਾ।
ਹਿੰਦੂ ਸੰਸਕਾਰ,
...ਇੱਕ ਪੁਰਾਤਨ ਪੁਰਾਤਨਤਾ ਵੱਲ ਵਾਪਸ ਜਾਓ। ਵੇਦ, ਬ੍ਰਾਹਮਣ, ਗ੍ਰਹਿਸੂਤਰ, ਧਰਮਸੂਤਰ, ਸਮ੍ਰਿਤੀਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਗ੍ਰੰਥ ਸੰਸਕਾਰਾਂ, ਰਸਮਾਂ ਅਤੇ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਵੇਦਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਪਾਠ ਰਿਗਵੇਦ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਵੈਦਿਕ ਪੁਜਾਰੀਵਾਦ ਦੇ ਬਲੀਦਾਨ ਸੰਸਕਾਰ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਕਾਵਿਕ ਭਜਨਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰਿਗਵੈਦਿਕ ਭਜਨ ਅਗਨੀ ਰਸਮ (ਅਗਨੀਹੋਤਰਾ) ਅਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਸੋਮ ਦੀ ਭੇਟ (ਸੋਮਯਜਨਾ) ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹਨ। ਸੋਮ ਇੱਕ ਨਸ਼ਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਦੇਵਤਾ ਵੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬਲੀ ਦੀ ਅੱਗ, ਅਗਨੀ ਹੈ। ਸ਼ਾਹੀ ਘੋੜੇ ਦੀ ਬਲੀ (ਅਸ਼ਵਮੇਧ) ਯਜੁਰਵੇਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕੇਂਦਰੀ ਰਸਮ ਹੈ।
ਰਿਗ-ਵੇਦ ਵਿੱਚ ਦੇਵਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਹਨ, ਜੋ ਦੋ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ: ਦੇਵਤੇ - ਜੋ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਦੇਵਤੇ ਸਨ - ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੌਸਮ ਦੇਵਤਾ ਇੰਦਰ (ਜੋ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦਾ ਰਾਜਾ ਵੀ ਹੈ), ਅਗਨੀ ("ਅੱਗ") , ਊਸ਼ਾ ("ਸਵੇਰ"), ਸੂਰਜ ("ਸੂਰਜ") ਅਤੇ ਅਪਸ ("ਪਾਣੀ") ਇੱਕ ਪਾਸੇ, ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਅਸੁਰ - ਨੈਤਿਕ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਦੇ ਦੇਵਤੇ - ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮਿੱਤਰਾ ("ਇਕਰਾਰਨਾਮਾ"), ਆਰਿਆਮਨ ( ਮਹਿਮਾਨ, ਦੋਸਤੀ ਅਤੇ ਵਿਆਹ ਦਾ ਸਰਪ੍ਰਸਤ), ਭਾਗਾ ("ਸਾਂਝਾ") ਜਾਂ ਵਰੁਣ, ਪਰਮ ਅਸੁਰ (ਜਾਂ ਆਦਿਤਿਆ)। ਜਦੋਂ ਕਿ ਰਿਗਵੈਦਿਕ ਦੇਵਤਾ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦੇਵਤਿਆਂ 'ਤੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਸੁਰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਛੋਟੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਅਸੁਰ ਪੁਰਾਣੇ ਦੇਵਤੇ (ਪੂਰਵੇ ਦੇਵਹ) ਹਨ। ਬਾਅਦ ਦੇ ਵੈਦਿਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ, "ਅਸੁਰਾ" ਦਾ ਅਰਥ ਭੂਤ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।
ਰਿਗਵੇਦ ਵਿੱਚ 10 ਮੰਡਲ ('ਕਿਤਾਬਾਂ') ਹਨ। ਪਰਿਵਾਰਕ ਕਿਤਾਬਾਂ (ਆਰਵੀ ਕਿਤਾਬਾਂ 2-7), ਕਿਤਾਬ 8, "ਸੋਮ ਮੰਡਲਾ" (ਆਰ.ਵੀ. 9), ਅਤੇ ਹੋਰ ਤਾਜ਼ਾ ਕਿਤਾਬਾਂ 1 ਅਤੇ 10 ਵਿਚਕਾਰ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅੰਤਰ ਹੈ। ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਕਈ ਪਹਿਲੂ ਸਾਂਝੇ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਆਮ ਇੰਡੋ-ਇਰਾਨੀ ਧਰਮ, ਅਤੇ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਆਮ ਇੰਡੋ-ਯੂਰਪੀਅਨ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੇ ਪੁਨਰ ਨਿਰਮਾਣ ਲਈ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਰੋਤ ਹੈ। ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਰਵੀ 8 ਦੀ ਅਵੇਸਟਾ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਮਾਨਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਫਗਾਨ ਫਲੋਰਾ ਅਤੇ ਫੌਨਾ ਦੇ ਸੰਕੇਤ ਹਨ, ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ ਊਠਾਂ ਨੂੰ (úṣṭra- = Avestan uštra)। ਵੈਦਿਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕੇਂਦਰੀ ਧਾਰਮਿਕ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਹੋਰ ਇੰਡੋ-ਯੂਰਪੀਅਨ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ (ਦੇਵਾ: ਲਾਤੀਨੀ ਡਿਊਸ; ਹੋਟਰ: ਜਰਮਨਿਕ ਦੇਵਤਾ; ਅਸੁਰ: ਜਰਮਨਿਕ ਅੰਸੂਜ਼; ਯਜਨਾ: ਯੂਨਾਨੀ ਹੈਗਿਓਸ; ਬ੍ਰਾਹਮਣ: ਨੋਰਸ ਬ੍ਰਾਗੀ ਜਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਲਾਤੀਨੀ ਫਲੇਮੇਨ) ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਵਿੱਚ ਬੋਧ ਹਨ। ਆਦਿ)। ਅਵੇਸਤਾ ਵਿੱਚ, ਅਸੁਰ (ਅਹੁਰਾ) ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਦੇਵਸ (ਦੇਵਸ) ਨੂੰ ਬੁਰਾਈਆਂ ਮੰਨੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਰਿਗਵੇਦ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਉਲਟ।
ਬ੍ਰਹਿਮੰਡੀ ਕ੍ਰਮ[ਸੋਧੋ]
ਵੇਦਾਂ ਵਿੱਚ ਨੈਤਿਕਤਾ ਸਤਯ ਅਤੇ (ऋत/Ṛta) ਦੇ ਸੰਕਲਪਾਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ। ਸੱਤਿਆ ਸੰਪੂਰਨਤਾ ਵਿੱਚ ਜੜ੍ਹਾਂ ਵਾਲੇ ਏਕੀਕਰਨ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਹੈ। (ऋत/Ṛta) ਸਤਿਆ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਹੈ, ਜੋ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਅੰਦਰਲੀ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਦੇ ਸੰਚਾਲਨ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਤਾਲਮੇਲ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਟ ਨਾਲ ਅਨੁਕੂਲਤਾ ਤਰੱਕੀ ਨੂੰ ਸਮਰੱਥ ਬਣਾਵੇਗੀ ਜਦੋਂ ਕਿ ਇਸਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਸਜ਼ਾ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣੇਗੀ। ਪਾਨਿਕਰ ਦੀਆਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ:
(ऋत/Ṛta) ਹਰ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਅੰਤਮ ਨੀਂਹ ਹੈ; ਇਹ "ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤਮ" ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਸਥਿਰ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਝਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। [...] ਇਹ ਮੁੱਢਲੀ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਹੈ ਜੋ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਵਿੱਚ ਨਿਹਿਤ ਹੈ...।"
"ਧਰਮ" ਸ਼ਬਦ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਇਸਦੀ ਕਲਪਨਾ (ऋत/Ṛta) ਦੇ ਇੱਕ ਪਹਿਲੂ ਵਜੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਆਰਟਾ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਪ੍ਰੋਟੋ-ਇੰਡੋ-ਇਰਾਨੀ ਧਰਮ ਤੋਂ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਵੈਦਿਕ (ਇੰਡੋ-ਆਰੀਅਨ) ਅਤੇ ਜੋਰੋਸਟ੍ਰੀਅਨ (ਇਰਾਨੀ) ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਰਤ-ਈਰਾਨੀ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਧਰਮ ਸੀ। ਆਸ਼ਾ (ਅਸਾ) ਵੈਦਿਕ ਭਾਸ਼ਾ (ऋत/Ṛta) ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਅਵੇਸਤਾਨ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ।
ਉਪਨਿਸ਼ਦ[ਸੋਧੋ]
9ਵੀਂ ਅਤੇ 8ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦੇਖੀ ਗਈ। ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਕਲਾਸੀਕਲ ਹਿੰਦੂਵਾਦ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤਕ ਆਧਾਰ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਵੇਦਾਂਤ (ਵੇਦ ਦਾ ਸਿੱਟਾ) ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪੁਰਾਣੇ ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ ਨੇ ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜਾਂ 'ਤੇ ਵਧਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਦੇ ਹਮਲੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ, ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਹਨਾਂ ਰਸਮਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਅਤੇ ਰੂਪਕ ਅਰਥ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਕੁਝ ਬਾਅਦ ਦੇ ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ ਵਿੱਚ ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਅਨੁਕੂਲਤਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਹੈ। ਵੇਦਾਂ ਦੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਭਜਨਾਂ ਵਿੱਚ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਿਧਾਂਤ ਤੱਕ ਘਟਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਭਿੰਨ ਅਦੁੱਤੀ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪਵਿੱਤਰ ਹਿੰਦੂ ਗ੍ਰੰਥ ਭਗਵਦ ਗੀਤਾ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਈਸ਼ਵਰਵਾਦੀ ਢਾਂਚੇ ਵਿੱਚ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦ[ਸੋਧੋ]
ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦ, ਵੈਦਿਕ ਧਰਮ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵਿਕਸਤ ਹੋਇਆ, ਗੈਰ-ਵੈਦਿਕ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਤੋਂ ਗੰਗਾ ਘਾਟੀ ਤੱਕ ਫੈਲੇ ਇੱਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ। ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦ ਵਿੱਚ ਵੈਦਿਕ ਸੰਗ੍ਰਹਿ, ਪਰ ਵੈਦਿਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਧਰਮਸੂਤਰ ਅਤੇ ਧਰਮ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਪੁਜਾਰੀ (ਬ੍ਰਾਹਮਣ) ਵਰਗ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਦਿੱਤੀ। ਰਸਮ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਅਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਥਿਤੀ ਕੁਰੂ-ਪੰਕਾਲਾ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਹੋਈ, ਅਤੇ ਕੁਰੂ-ਪੰਕਾਲਾ ਖੇਤਰ ਦੇ ਦੇਹਾਂਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਗਈ। ਇਹ ਸਥਾਨਕ ਧਰਮਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਯਕਸ਼ ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਹਿ-ਮੌਜੂਦ ਸੀ।
ਲੋਹਾ ਯੁੱਗ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ, ਲਗਭਗ 10ਵੀਂ ਤੋਂ 6ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਫੈਲੀ ਇੱਕ ਮਿਆਦ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਮਹਾਜਨਪਦ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਇੰਡੋ-ਆਰੀਅਨ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਰਾਜਾਂ, ਅਤੇ ਦੇਰ ਹੜੱਪਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਵੇਦਾਂ ਦੇ ਮੰਤਰ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਪੂਰੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਕਈ ਸਕੂਲਾਂ (ਸ਼ਾਖਾ) ਵਿੱਚ ਆਯੋਜਿਤ ਵੈਦਿਕ ਪੁਜਾਰੀਵਾਦ ਦਾ ਇੱਕ ਫੁੱਲ ਉਦਯੋਗ, ਵਿਆਖਿਆਤਮਕ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ। ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਇਹਨਾਂ ਸਕੂਲਾਂ ਨੇ ਵੈਦਿਕ ਮੰਤਰ ਦੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਰੀਸੈਸ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਪਾਦਿਤ ਵੀ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਅਗਲੇ ਦੋ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਮੌਖਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਦੁਆਰਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕੀਤੇ ਜਾਣੇ ਸਨ।
,_Sanskrit,_Southern_Grantha_script,_sample_i.jpg)
ਦੂਜਾ ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਅਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦ ਦਾ ਪਤਨ (c. 600-200 BCE)[ਸੋਧੋ]
7ਵੀਂ ਅਤੇ 6ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਧਦੇ ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਅਤੇ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ (ਲਗਭਗ 535 ਈਸਾ ਪੂਰਵ) ਦੀ ਐਕਮੇਨੀਡ ਜਿੱਤ ਦੇ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਉਤੇਜਨਾ ਦੀ ਆਮਦ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਵੇਦਵਾਦ, ਇਸਦੇ ਆਰਥੋਡਾਕਸ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਨਵੀਆਂ ਤਪੱਸਿਆ ਜਾਂ ਸ਼੍ਰਮਣ ਲਹਿਰਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬੁੱਧ ਧਰਮ, ਜੈਨ ਧਰਮ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਥਾਪਿਤ ਧਾਰਮਿਕ ਕੱਟੜਤਾ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ। ਵੈਦਵਾਦ ਦੇ ਘਟੇ ਅਧਿਕਾਰ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦਾ ਮਾਨਵ-ਰੂਪ ਚਿਤਰਣ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪਹਿਲੀ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਬੀਸੀਈ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿੱਚ ਮੁੜ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ।
ਮਹਾਵੀਰ (c. 549-477 BCE), ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰਕ, ਅਤੇ ਬੁੱਧ (c. 563-483 BCE), ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ, ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸਨ। ਹੇਨਰਿਕ ਜ਼ਿਮਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਜੈਨ ਧਰਮ ਅਤੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਪੂਰਵ-ਵੈਦਿਕ ਵਿਰਾਸਤ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਾਖ ਅਤੇ ਯੋਗ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ:
[ਜੈਨ ਧਰਮ] ਬ੍ਰਾਹਮਣ-ਆਰੀਅਨ ਸਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਗਿਆ, ਪਰ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣੇ ਪੂਰਵ-ਆਰੀਅਨ ਉੱਚ ਵਰਗ ਦੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਮਾਨਵ-ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ - ਯੋਗ, ਸਾਂਖਿਆ, ਅਤੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਅਨੁਮਾਨਾਂ ਦੇ ਉਸੇ ਉਪ-ਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਜੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਹੋਰ ਗੈਰ-ਵੈਦਿਕ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ।
ਸ਼੍ਰਮਣ ਪਰੰਪਰਾ ਨੇ ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜਨਮ ਅਤੇ ਮੌਤ ਦੇ ਚੱਕਰ, ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਧਾਰਨਾ, ਅਤੇ ਮੁਕਤੀ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਬਣ ਗਈ।[ਨੋਟ 27]
ਪ੍ਰੈਟ ਨੇ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਓਲਡਨਬਰਗ (1854-1920), ਨਿਊਮੈਨ (1865-1915) ਅਤੇ ਰਾਧਾਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ (1888-1975) ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਬੋਧੀ ਸਿਧਾਂਤ ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਲਾ ਵੈਲੀ ਪੌਸਿਨ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਿਹਿਲ ਸੀ, ਅਤੇ "ਇਲੀਅਟ ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ। ਇਸ ਗੱਲ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿਓ ਕਿ ਕੁਝ ਬਿੰਦੂਆਂ 'ਤੇ ਬੁੱਧ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਸਨ"।[ਨੋਟ 28]
ਮੌਰੀਆ ਸਾਮਰਾਜ[ਸੋਧੋ]
ਮੌਰੀਆ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਕਲਾਸੀਕਲ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸੂਤਰ ਅਤੇ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਫੁੱਲ ਅਤੇ ਵੇਦਾਂਗ ਦੇ "ਸਰਕਮ-ਵੈਦਿਕ" ਖੇਤਰਾਂ ਦੀ ਵਿਦਵਤਾਪੂਰਵਕ ਵਿਆਖਿਆ ਹੋਈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਨੂੰ ਅਸ਼ੋਕ ਦੁਆਰਾ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸਿਆਂ 'ਤੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਵੀ ਗੁਪਤ ਕਾਲ ਤੱਕ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਦਾ ਧਰਮ ਸੀ।
ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦ ਦਾ ਪਤਨ[ਸੋਧੋ]
ਪਤਨ[ਸੋਧੋ]
ਦੂਜੇ ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਵੈਦਿਕ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦ ਦੀ ਗਿਰਾਵਟ ਦੇਖੀ ਗਈ। ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਵੇਦਾਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਅਸਪਸ਼ਟ ਹੋ ਗਏ ਸਨ, ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ "ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕ੍ਰਮ" ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਜਾਦੂਈ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ, "ਅੰਤ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ।" [ਨੋਟ 31] ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਨਾਲ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੇਂਡੂ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦੀ ਆਮਦਨ ਅਤੇ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ; ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦਾ ਉਭਾਰ; ਅਤੇ ਸਿਕੰਦਰ ਮਹਾਨ (327-325 ਈ.ਪੂ.) ਦੀ ਭਾਰਤੀ ਮੁਹਿੰਮ, ਮੌਰੀਆ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ (322-185 ਈ.ਪੂ.) ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਣ ਨਾਲ, ਅਤੇ ਸਾਕਾ ਦੇ ਹਮਲੇ ਅਤੇ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ (2 ਈ. ਪੂ. - 4 ਸੀ. ਸੀਈ), ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਲਈ ਗੰਭੀਰ ਖਤਰੇ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਕੁਝ ਬਾਅਦ ਦੇ ਪਾਠਾਂ ਵਿੱਚ, ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ-ਭਾਰਤ (ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਲਿਖਤਾਂ "ਆਰਿਆਵਰਤ" ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਮੰਨਦੀਆਂ ਹਨ) ਨੂੰ "ਅਪਵਿੱਤਰ" ਵਜੋਂ ਵੀ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹਮਲਿਆਂ ਕਾਰਨ।
ਵੈਦਿਕ ਰੀਤੀ ਦਾ ਬਚਾਅ[ਸੋਧੋ]
ਇੱਕ ਪੁਜਾਰੀ ਕੁਲੀਨ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੇਦਵਾਦ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਦੇ ਲੋਹ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਜੈਨ ਧਰਮ ਅਤੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਵਰਗੀਆਂ ਹੋਰ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹਾਸ਼ੀਏ 'ਤੇ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਮੱਧ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਮੀਮਾਂਸਾ ਸਕੂਲ ਦੇ ਨਾਲ ਨਵੀਨਤਮ ਵੱਕਾਰ ਵੱਲ ਵਧੇਗਾ, ਜੋ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਸਾਰੀਆਂ ਅਸਟਿਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ , ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਥਾਰਟੀ (ਅਪਰੁਸ਼ਯਤਵਾ) ਅਤੇ ਸਦੀਵੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸਕ ਵੈਦਿਕ ਧਰਮ ਜਾਂ ਵੇਦਵਾਦ ਦਾ ਇੱਕ ਆਖਰੀ ਬਚਿਆ ਹੋਇਆ ਤੱਤ ਸ਼ਰੌਤ ਪਰੰਪਰਾ ਹੈ, ਜੋ ਵੈਦਿਕ ਧਰਮ ਦੇ ਕਈ ਮੁੱਖ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ, ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ, ਕੇਰਲਾ, ਕਰਨਾਟਕ, ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਪਰ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਜੇਬਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹੈ। , ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਰਾਜ; ਇਹਨਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕੇਰਲਾ ਦਾ ਨੰਬੂਦਿਰੀ, ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਫ੍ਰਿਟਸ ਸਟਾਲ ਦੁਆਰਾ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਹਿੰਦੂ ਸੰਸਲੇਸ਼ਣ ਅਤੇ ਕਲਾਸੀਕਲ ਹਿੰਦੂਵਾਦ (ਸੀ. 200 ਈ. ਪੂ. - 1200 ਈ.)[ਸੋਧੋ]
ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ (c. 200 BCE - 320 CE)[ਸੋਧੋ]
ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦ ਦੇ ਪਤਨ ਨੂੰ ਨਵੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਗੰਗਾ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਦੀ ਗੈਰ-ਵੈਦਿਕ ਇੰਡੋ-ਆਰੀਅਨ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਧਾਰਮਿਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਕੇ, ਸਮਕਾਲੀ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇ ਕੇ ਦੂਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 500-200 BCE ਅਤੇ c. 300 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ "ਹਿੰਦੂ ਸੰਸਲੇਸ਼ਣ" ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਸਮ੍ਰਿਤੀ ਸਾਹਿਤ ਰਾਹੀਂ ਸ੍ਰਾਮਣੀ ਅਤੇ ਬੋਧੀ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਅਤੇ ਉੱਭਰ ਰਹੀ ਭਗਤੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ ਗੁਣਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਬੁੱਧ ਅਤੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਦੇ ਦਬਾਅ ਹੇਠ ਉਭਰਿਆ।
ਐਂਬਰੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਵੈਦਿਕ ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਕਈ ਹੋਰ ਧਾਰਮਿਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਮੌਜੂਦ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਆਦਿਵਾਸੀ ਧਰਮਾਂ ਨੇ "ਆਖ਼ਰਕਾਰ ਵੈਦਿਕ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਆਪਕ ਘੇਰੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਥਾਨ ਲੱਭ ਲਿਆ"। ਜਦੋਂ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦ ਦਾ ਨਿਘਾਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਅਤੇ ਜੈਨ ਧਰਮ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਧਰਮਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਦਾਅਵਾ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ। ਐਂਬਰੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ,
ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਖੁਦ ਇਸ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਵਿਪਰੀਤ ਲਹਿਰਾਂ ਦੀ ਚੁਣੌਤੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਦੇ ਸਾਧਨ ਵਜੋਂ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ, ਆਦਿਵਾਸੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ, ਵੇਦਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਤੀ ਇੱਕ ਸਾਂਝੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਭਿਆਸਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਪਤਲੀ, ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ, ਏਕਤਾ ਦਾ ਧਾਗਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ।
ਇਸ "ਨਵੇਂ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦ" ਨੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੂੰ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਅਲੌਕਿਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਵੱਲ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਹੋਏ ਸਨ ਅਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ ਵਿਹਾਰਕ ਸਲਾਹ, ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਾ ਪੁਨਰ-ਉਭਾਰ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਦੀਆਂ ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਕਲਾਸੀਕਲ ਯੁੱਗ ਤੋਂ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਉੱਤੇ ਹਾਵੀ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ "ਪੂਰੇ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜ ਦੇ ਕਈ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਬ੍ਰਾਹਮਣੀ ਨਿਯਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਢਾਲਣ ਲਈ ਝੁਕਦੇ ਸਨ"। ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨਾਲ।
ਸਮ੍ਰਿਤੀ[ਸੋਧੋ]
ਸਮਾਈਕਰਣ ਅਤੇ ਇਕਸੁਰਤਾ ਦੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਸਮ੍ਰਿਤੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਝਲਕਦੀ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਗਈ ਸੀ। 200 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਅਤੇ 100 ਈਸਵੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦੀ ਮਿਆਦ ਦੇ ਸਮ੍ਰਿਤੀ ਗ੍ਰੰਥ ਵੇਦਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਵੇਦਾਂ ਦੀ ਸਵੀਕ੍ਰਿਤੀ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਕੇਂਦਰੀ ਮਾਪਦੰਡ ਬਣ ਗਈ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਵੇਦਾਂ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਕਲਾਸੀਕਲ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਮੂਲ ਵਿਚਾਰ ਅਤੇ ਅਭਿਆਸ ਨਵੇਂ ਸਮ੍ਰਿਤੀ ਸਾਹਿਤ ਤੋਂ ਲਏ ਗਏ ਹਨ।
ਛੇ ਹਿੰਦੂ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ, ਮੀਮਾਂਸਾ ਅਤੇ ਵੇਦਾਂਤ "ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੈਦਿਕ ਸਰੂਤੀ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਜੜ੍ਹਾਂ ਹਨ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਅਰਥ ਵਿੱਚ ਸਮਾਰਟ ਸਕੂਲ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਮ੍ਰਿਤੀ ਵਾਂਗ, ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਰੂਤੀ 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਸਮਾਰਟ ਆਰਥੋਡਾਕਸ ਵਰਤਮਾਨ ਨੂੰ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ"। ਹਿਲਟੇਬੀਟੇਲ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, "ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦਾ ਏਕੀਕਰਨ ਭਗਤੀ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ"। ਇਹ ਭਗਵਦਗੀਤਾ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਪ੍ਰਾਪਤੀ 'ਤੇ ਮੋਹਰ ਲਗਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਨਤੀਜਾ ਇੱਕ "ਯੂਨੀਵਰਸਲ ਪ੍ਰਾਪਤੀ" ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਸਮਾਰਟ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸ਼ਿਵ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਨੂੰ "ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਵਿੱਚ ਪੂਰਕ ਪਰ ਓਨਟੋਲੋਜੀਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ" ਵਜੋਂ ਵੇਖਦਾ ਹੈ।
ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਮਹਾਂਕਾਵਿ, ਰਾਮਾਇਣ ਅਤੇ ਮਹਾਭਾਰਤ, ਜੋ ਕਿ ਸਮ੍ਰਿਤੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹਨ, ਨੂੰ ਪੂਰਵ ਸਦੀਆਂ ਬੀ ਸੀ ਈ ਦੇ ਅੰਤ ਅਤੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਦੀਆਂ ਈਸਵੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਇੱਕ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਸੰਕਲਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਨਾਲ ਪਰਸਪਰ ਹਨ। ਬਾਅਦ ਦੇ ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿੱਚ ਦੇਵਤਿਆਂ ਅਤੇ ਦੇਵੀਆਂ, ਮਨੁੱਖਾਂ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਰਸਪਰ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਤੇ ਰਾਕਸ਼ਸ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਬਾਰੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਭਗਵਦ ਗੀਤਾ "ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਇਕਸੁਰਤਾ" ਦੀ "ਪ੍ਰਾਪਤੀ" 'ਤੇ ਮੋਹਰ ਲਗਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰਮਣੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਈਸ਼ਵਰਵਾਦੀ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ ਜੋੜਦੀ ਹੈ।
ਹਿੰਦੂ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਸਕੂਲ[ਸੋਧੋ]
ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਕਈ ਸਕੂਲਾਂ ਨੂੰ ਰਸਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸੰਹਿਤਾਬੱਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਾਖਯ, ਯੋਗ, ਨਿਆ, ਵੈਸ਼ੇਸ਼ਿਕਾ, ਪੂਰਵ-ਮੀਮਾਂਸਾ ਅਤੇ ਵੇਦਾਂਤ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।
ਸੰਗਮ ਸਾਹਿਤ[ਸੋਧੋ]
ਸੰਗਮ ਸਾਹਿਤ (300 BCE - 400 CE), ਸੰਗਮ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ, ਤਾਮਿਲ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕਲਾਸੀਕਲ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਇੱਕ ਜਿਆਦਾਤਰ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਅੰਗ ਹੈ। ਫਿਰ ਵੀ, ਕੁਝ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ, ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੱਟੂਪਥੁ ਅਤੇ ਪਰੀਪਾਟਲ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਮਾਤਮਾ ਪ੍ਰਤੀ ਨਿੱਜੀ ਸ਼ਰਧਾ ਨੂੰ ਭਗਤੀ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਵਿਸ਼ਨੂੰ, ਸ਼ਿਵ ਅਤੇ ਮੁਰੂਗਨ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸਲਈ ਇਹ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵੱਡੀ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਏਕਦੇਵਵਾਦੀ ਭਗਤੀ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਸਬੂਤ ਹਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਅਫਰੀਕਾ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਦਾ ਵਪਾਰ[ਸੋਧੋ]
ਰੋਮਨ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ, ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਵਿਚਕਾਰ ਵਪਾਰ ਹੋਇਆ, ਅਤੇ ਸਵਾਹਿਲੀ ਤੱਟ ਦੇ ਨਾਲ ਜ਼ਾਂਜ਼ੀਬਾਰ, ਜ਼ਿੰਬਾਬਵੇ, ਮੈਡਾਗਾਸਕਰ ਅਤੇ ਕੀਨੀਆ ਦੇ ਤੱਟਵਰਤੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਛੋਟੇ ਭਾਰਤੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦੇ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਸਬੂਤ ਹਨ, ਪਰ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਤਬਦੀਲੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਹੋਇਆ.
ਮੱਧ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਕਾਲੋਨੀ (ਲੇਵੈਂਟ)[ਸੋਧੋ]
ਅਰਮੀਨੀਆਈ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਜ਼ੇਨੋਬ ਗਲਕ (300-350 ਈ. ਸੀ.) ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਦੂਜੀ ਸਦੀ ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ, ਵੈਨ ਝੀਲ ਦੇ ਪੱਛਮ ਵੱਲ, ਉੱਪਰੀ ਫਰਾਤ ਉੱਤੇ ਟਾਰੋਨ ਦੀ ਛਾਉਣੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਬਸਤੀ ਸੀ। ਲਗਭਗ 18 ਅਤੇ 22 ਫੁੱਟ ਉੱਚੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦਾ।
ਭਾਰਤ ਦਾ "ਸੁਨਹਿਰੀ ਯੁੱਗ" (ਗੁਪਤ ਅਤੇ ਪੱਲਵ ਕਾਲ) (ਸੀ. 320-650 ਈ.)[ਸੋਧੋ]
ਇਸ ਮਿਆਦ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਦੂਰੀ ਦੇ ਵਪਾਰ ਦੇ ਵਾਧੇ, ਕਾਨੂੰਨੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਮਾਨਕੀਕਰਨ, ਅਤੇ ਸਾਖਰਤਾ ਦੇ ਆਮ ਪ੍ਰਸਾਰ ਦੇ ਨਾਲ, ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀਕਰਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਮਹਾਯਾਨ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਪ੍ਰਫੁੱਲਤ ਹੋਇਆ, ਪਰ ਰੂੜ੍ਹੀਵਾਦੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਗੁਪਤਾ ਰਾਜਵੰਸ਼, ਜੋ ਵੈਸ਼ਨਵ ਸਨ, ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਦੁਆਰਾ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਮਜਬੂਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਹਿੰਦੂ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਪਹਿਲੇ ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਰ, ਗੁਪਤ ਯੁੱਗ ਦੇ ਅਖੀਰਲੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਉਭਰੇ ਸਨ। [ਨੋਟ 34] ਗੁਪਤਾ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਪਹਿਲੇ ਪੁਰਾਣ ਲਿਖੇ ਗਏ ਸਨ, [ਨੋਟ 8] ਜੋ ਕਿ "ਪੂਰਵ-ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਅਤੇ ਕਬਾਇਲੀ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਜੋ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਤੋਂ ਗੁਜ਼ਰ ਰਹੇ ਹਨ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ" ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰ ਕਰਨਾ। ਗੁਪਤਾਂ ਨੇ ਨਵੇਂ ਉੱਭਰ ਰਹੇ ਪੁਰਾਣਿਕ ਧਰਮ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਕੀਤੀ, ਆਪਣੇ ਖਾਨਦਾਨ ਲਈ ਜਾਇਜ਼ਤਾ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ। ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਪੁਰਾਣਿਕ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ, ਧਰਮ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਅਤੇ ਸਮ੍ਰਿਤੀਆਂ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦ ਤੋਂ ਸਪਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੱਖਰਾ ਸੀ।
ਪੀ.ਐਸ. ਸ਼ਰਮਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, "ਗੁਪਤ ਅਤੇ ਹਰਸ਼ ਕਾਲ ਅਸਲ ਵਿੱਚ, ਸਖਤ ਬੌਧਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ, ਭਾਰਤੀ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਯੁੱਗ ਬਣਦੇ ਹਨ", ਕਿਉਂਕਿ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਬੋਧੀ ਫਲਸਫੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵਧਦੇ-ਫੁੱਲਦੇ ਸਨ। ਚਾਰਵਾਕ, ਨਾਸਤਿਕ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਸਕੂਲ, 8ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਸੀ।
ਗੁਪਤਾ ਅਤੇ ਪੱਲਵ ਸਾਮਰਾਜ[ਸੋਧੋ]
ਗੁਪਤਾ ਕਾਲ (4ਵੀਂ ਤੋਂ 6ਵੀਂ ਸਦੀ) ਨੇ ਵਿਦਵਤਾ ਦਾ ਫੁੱਲ ਦੇਖਿਆ, ਹਿੰਦੂ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਕਲਾਸੀਕਲ ਸਕੂਲਾਂ ਦਾ ਉਭਾਰ, ਅਤੇ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦਵਾਈ, ਵੈਟਰਨਰੀ ਸਾਇੰਸ, ਗਣਿਤ, ਜੋਤਿਸ਼ ਅਤੇ ਖਗੋਲ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਖਗੋਲ ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਤੱਕ ਦੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ 'ਤੇ ਕਲਾਸੀਕਲ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਉਭਾਰ ਦੇਖਿਆ। ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਆਰੀਆਭੱਟ ਅਤੇ ਵਰਾਹਮਹਿਰਾ ਇਸ ਯੁੱਗ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹਨ। ਗੁਪਤਾ ਨੇ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੇਂਦਰੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਨੇ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਸਥਾਨਕ ਨਿਯੰਤਰਣ ਦੀ ਵੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ। ਗੁਪਤਾ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਖ਼ਤ ਜਾਤ ਪ੍ਰਣਾਲੀ, ਜਾਂ ਜਮਾਤੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਗੁਪਤਾ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਬਣੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਨੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਤੇ ਕਲਾਤਮਕ ਯਤਨਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਦੇ ਯੋਗ ਬਣਾਇਆ।
ਪੱਲਵ (4ਵੀਂ ਤੋਂ 9ਵੀਂ ਸਦੀ) ਉੱਤਰ ਦੇ ਗੁਪਤਾਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੇ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਸਨ। ਪੱਲਵ ਰਾਜ ਨੇ ਗ੍ਰੰਥ ਨਾਂ ਦੀ ਲਿਪੀ ਵਿੱਚ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਵੇਖੇ। ਪੱਲਵਾਂ ਨੇ ਮਹਾਬਲੀਪੁਰਮ, ਕਾਂਚੀਪੁਰਮ ਅਤੇ ਹੋਰ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਕੁਝ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਰਾਂ ਅਤੇ ਅਕਾਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਦ੍ਰਾਵਿੜ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ; ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਨੇ ਮਹਾਨ ਕਵੀਆਂ ਦਾ ਉਭਾਰ ਦੇਖਿਆ, ਜੋ ਕਾਲੀਦਾਸ ਵਾਂਗ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹਨ।
ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਪੱਲਵ ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ, ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬੀ ਏਸ਼ੀਆਈ ਅਤੇ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਸਬੰਧ ਹਨ। ਇਸਦੇ ਕਾਰਨ, ਮੱਧ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ, ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਧਰਮ ਬਣ ਗਿਆ, ਅਖੌਤੀ ਗ੍ਰੇਟਰ ਇੰਡੀਆ - ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ (ਕਾਬੁਲ) ਤੋਂ ਅਤੇ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬੀ ਏਸ਼ੀਆ ਸਮੇਤ (ਕੰਬੋਡੀਆ, ਵੀਅਤਨਾਮ, ਇੰਡੋਨੇਸ਼ੀਆ, ਫਿਲੀਪੀਨਜ਼)—ਅਤੇ ਸਿਰਫ 15ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ ਬੁੱਧ ਅਤੇ ਇਸਲਾਮ ਦੀ ਥਾਂ ਹਰ ਥਾਂ ਨੇੜੇ ਸੀ।
ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਮੰਦਰਾਂ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋ ਗਈ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਕਲਾਤਮਕ ਮੰਦਿਰ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਅਤੇ ਮੂਰਤੀ ਕਲਾ (ਵਾਸਤੂ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇਖੋ)।
ਭਗਤੀ[ਸੋਧੋ]
ਇਸ ਸਮੇਂ ਨੇ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਉਭਾਰ ਦੇਖਿਆ। ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਵਿੱਚ ਸੈਵ ਨਯਨਾਰਾਂ (4ਵੀਂ ਤੋਂ 10ਵੀਂ ਸਦੀ ਈ.ਈ.) ਅਤੇ ਵੈਸ਼ਨਵ ਅਲਵਰਾਂ (3ਵੀਂ ਤੋਂ 9ਵੀਂ ਸਦੀ ਈ.ਈ.) ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਭਗਤੀ ਦਾ ਤੇਜ਼ ਵਿਕਾਸ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 12ਵੀਂ ਤੋਂ 12ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਭਗਤੀ ਕਾਵਿ ਅਤੇ ਭਗਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ। 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਈ.
ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬੀ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਵਿਸਥਾਰ[ਸੋਧੋ]
ਪਹਿਲੀ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਪ੍ਰਭਾਵ ਇੰਡੋਨੇਸ਼ੀਆਈ ਦੀਪ ਸਮੂਹ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤ ਨੇ ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬੀ ਏਸ਼ੀਆਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਵਪਾਰਕ ਰੂਟਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਦੱਖਣੀ ਬਰਮਾ, ਮੱਧ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਸਿਆਮ, ਹੇਠਲੇ ਕੰਬੋਡੀਆ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਵੀਅਤਨਾਮ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਤੱਟਵਰਤੀ ਬਸਤੀਆਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ।
ਇੱਕ ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ, ਭਾਰਤੀ ਹਿੰਦੂ/ਬੋਧੀ ਪ੍ਰਭਾਵ, ਇਸ ਲਈ, ਖੇਤਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਖਾਸ ਪੱਧਰ ਦੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਏਕਤਾ ਲਿਆਉਣ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਾਰਕ ਸੀ। ਪਾਲੀ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਲਿਪੀ, ਥਰਵਾੜਾ ਅਤੇ ਮਹਾਯਾਨ ਬੁੱਧ ਧਰਮ, ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਲ, ਸਿੱਧੇ ਸੰਪਰਕ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪਵਿੱਤਰ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਰਾਮਾਇਣ ਅਤੇ ਮਹਾਭਾਰਤ ਦੇ ਮਹਾਂਕਾਵਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ।
5ਵੀਂ ਤੋਂ 13ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ, ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬੀ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਭਾਰਤੀ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਸਾਮਰਾਜ ਸਨ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਬੋਧੀ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਅਤੇ ਕਲਾਤਮਕ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਰਗਰਮ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਸ਼੍ਰੀ ਵਿਜੇ ਸਾਮਰਾਜ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਖਮੇਰ ਸਾਮਰਾਜ ਨੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਲਈ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ।
ਲੰਗਕਾਸੁਕਾ ("ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਭੂਮੀ" ਲਈ -ਲੰਗਖਾ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ - "ਅਨੰਦ" ਦਾ ਸੁਖਾ) ਮਲਯ ਪ੍ਰਾਇਦੀਪ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਹਿੰਦੂ ਰਾਜ ਸੀ। ਰਿਆਸਤ, ਪੁਰਾਣੀ ਕੇਦਾਹ ਬੰਦੋਬਸਤ ਦੇ ਨਾਲ, ਸੰਭਵ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਲਯ ਪ੍ਰਾਇਦੀਪ 'ਤੇ ਸਥਾਪਿਤ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਖੇਤਰੀ ਪੈਰ ਹਨ। ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦੂਜੀ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ; ਮਾਲੇ ਦੰਤਕਥਾਵਾਂ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਹੈ ਕਿ ਲੰਗਕਾਸੁਕਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੇਦਾਹ ਵਿਖੇ ਹੋਈ ਸੀ, ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਪੱਟਨੀ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ।
5ਵੀਂ ਤੋਂ 15ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ ਸ਼੍ਰੀ ਵਿਜਯਨ ਸਾਮਰਾਜ, ਇੰਡੋਨੇਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਸੁਮਾਤਰਾ ਟਾਪੂ ਉੱਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਇੱਕ ਸਮੁੰਦਰੀ ਸਾਮਰਾਜ, ਨੇ ਸੈਲੇਂਦਰਾਂ ਨਾਮਕ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਮਹਾਯਾਨ ਅਤੇ ਵਜਰਾਯਾਨ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਚੋਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨਾਲ ਟਕਰਾਅ ਕਾਰਨ ਸ੍ਰੀ ਵਿਜੇ ਦਾ ਸਾਮਰਾਜ ਘਟ ਗਿਆ। ਮਜਾਪਹਿਤ ਸਾਮਰਾਜ ਸਿੰਘਾਸਰੀ ਸਾਮਰਾਜ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਇਆ। ਇਹ ਸਮੁੰਦਰੀ ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬੀ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਆਖਰੀ ਅਤੇ ਮਹਾਨ ਹਿੰਦੂ ਸਾਮਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ।
ਫੂਨਾਨ ਇੱਕ ਪੂਰਵ-ਅੰਗਕੋਰ ਕੰਬੋਡੀਅਨ ਰਾਜ ਸੀ, ਜੋ ਮੇਕਾਂਗ ਡੈਲਟਾ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਸਥਿਤ ਸੀ, ਜੋ ਸ਼ਾਇਦ ਇੱਕ ਆਸਟ੍ਰੋਏਸ਼ੀਆਈ ਭਾਸ਼ਾ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਮੋਨ-ਖਮੇਰ ਵਸਨੀਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਦੋ ਚੀਨੀ ਰਾਜਦੂਤਾਂ, ਕਾਂਗ ਤਾਈ ਅਤੇ ਚੂ ਯਿੰਗ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਾਉਂਡਿਨਿਆ ਨਾਮ ਦੇ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੰਦਰ ਤੋਂ ਇੱਕ ਜਾਦੂਈ ਧਨੁਸ਼ ਲੈਣ ਲਈ ਸੁਪਨੇ ਵਿੱਚ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਖਮੇਰ ਰਾਣੀ, ਸੋਮਾ ਨੂੰ ਹਰਾਓ। ਨਾਗਾਂ ਦੇ ਰਾਜੇ ਦੀ ਧੀ ਸੋਮਾ ਨੇ ਕਾਉਂਡਿਨਿਆ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵੰਸ਼ ਫਨਨ ਦਾ ਸ਼ਾਹੀ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਬਣ ਗਿਆ। ਮਿਥਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਅਤੇ ਕੋਬਰਾ ਦੀ ਬ੍ਰਹਮਤਾ ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਜਾਇਜ਼ਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਸੀ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਖੇਤਰ ਦੇ ਨਿਵਾਸੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਧਾਰਮਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ।
ਚੰਪਾ ਦੇ ਰਾਜ (ਜਾਂ ਚੀਨੀ ਰਿਕਾਰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਨ-ਯੀ) ਨੇ ਲਗਭਗ 192 ਤੋਂ 1697 ਤੱਕ ਦੱਖਣ ਅਤੇ ਮੱਧ ਵੀਅਤਨਾਮ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਚਮ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਧਰਮ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਸੀ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਭਾਰਤ ਦੁਆਰਾ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸੀ।
ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, 9ਵੀਂ ਤੋਂ 13ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ, ਮਹਾਯਾਨ ਬੋਧੀ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਖਮੇਰ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬੀ ਏਸ਼ੀਆਈ ਪ੍ਰਾਇਦੀਪ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਿੱਸੇ ਉੱਤੇ ਦਬਦਬਾ ਰਿਹਾ। ਖਮੇਰ ਦੇ ਅਧੀਨ, ਕੰਬੋਡੀਆ ਅਤੇ ਗੁਆਂਢੀ ਥਾਈਲੈਂਡ ਵਿੱਚ 900 ਤੋਂ ਵੱਧ ਮੰਦਰ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਨ। ਅੰਗਕੋਰ ਇਸ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਇੱਕ ਮੰਦਰ ਕੰਪਲੈਕਸ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਸੰਗਠਨ ਦੇ ਨਾਲ ਲਗਭਗ 10 ਲੱਖ ਸ਼ਹਿਰੀ ਨਿਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ। ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਮੰਦਰ ਕੰਪਲੈਕਸ, ਅੰਗਕੋਰ ਵਾਟ, ਇੱਥੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ; ਰਾਜਾ ਵਿਸ਼ਨੂੰਵਰਧਨ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ।
ਦੇਰ-ਕਲਾਸੀਕਲ ਹਿੰਦੂਵਾਦ - ਪੁਰਾਣਿਕ ਹਿੰਦੂਵਾਦ (c. 650-1200 CE)[ਸੋਧੋ]
ਗੁਪਤਾ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਅੰਤ ਅਤੇ ਹਰਸ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਪਤਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਵਿਕੇਂਦਰੀਕਰਨ ਹੋ ਗਿਆ। "ਅਣਗਿਣਤ ਜਾਗੀਰਦਾਰ ਰਾਜਾਂ" ਦੇ ਨਾਲ, ਕਈ ਵੱਡੇ ਰਾਜ ਉਭਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ। ਛੋਟੇ ਰਾਜ ਵੱਡੇ ਰਾਜਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਸਨ। "ਮਹਾਨ ਰਾਜਾ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਦਾ ਸੀ, ਉੱਚਾ ਅਤੇ ਦੇਵਤਾ ਸੀ", ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਤਾਂਤ੍ਰਿਕ ਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਮੰਡਲ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਜੋਂ ਵੀ ਦਰਸਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਕੇਂਦਰੀ ਸੱਤਾ ਦਾ ਵਿਘਨ ਵੀ ਧਾਰਮਿਕਤਾ ਦੇ ਖੇਤਰੀਕਰਨ, ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸ਼ੈਵਵਾਦ, ਵੈਸ਼ਨਵਵਾਦ, ਭਗਤੀ ਅਤੇ ਤੰਤਰ ਦੇ ਨਾਲ, ਪੇਂਡੂ ਅਤੇ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈਆਂ, ਹਾਲਾਂਕਿ "ਸੰਪਰਦਾਇਕ ਸਮੂਹ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਨ"। ਧਾਰਮਿਕ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਨੂੰ ਸਥਾਨਕ ਪ੍ਰਭੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਮਾਨਤਾ ਲਈ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਬੁੱਧ ਧਰਮ 8ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੀ ਸਥਿਤੀ ਗੁਆ ਬੈਠਾ, ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅਲੋਪ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਹ 8ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਅਦਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪੂਜਾ-ਰਸਮਾਂ ਦੀ ਤਬਦੀਲੀ ਵਿੱਚ ਝਲਕਦਾ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਹਿੰਦੂ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੇ ਬੁੱਧ ਦੀ ਥਾਂ "ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤਮ, ਸ਼ਾਹੀ ਦੇਵਤਾ" ਵਜੋਂ ਲਿਆ ਸੀ।[ਨੋਟ 37]
ਪੁਰਾਣਿਕ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ[ਸੋਧੋ]
ਧਰਮ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਸਮ੍ਰਿਤੀਆਂ ਦੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦ ਨੇ ਪੁਰਾਣ ਰਚਨਾਕਾਰਾਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਇੱਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਪੁਰਾਣਿਕ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦਾ ਉਭਾਰ ਹੋਇਆ, "ਜੋ ਕਿ ਧਾਰਮਿਕ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਦੇ ਪਾਰ ਲੰਘਦਾ ਇੱਕ ਕਾਲੋਸਸ ਵਾਂਗ ਛੇਤੀ ਹੀ ਸਾਰੇ ਮੌਜੂਦਾ ਧਰਮਾਂ ਨੂੰ ਢੱਕ ਗਿਆ"। ਪੁਰਾਣਿਕ ਹਿੰਦੂਵਾਦ ਇੱਕ "ਬਹੁ-ਵਿਆਪਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ-ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਸੀ ਜੋ ਧਰੁਵੀਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜਜ਼ਬ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਵਧਿਆ ਅਤੇ ਫੈਲਿਆ" ਸੀ। ਇਸ ਨੂੰ ਇਸਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਧਾਰ, ਇਸਦੇ ਧਰਮ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਅਤੇ ਸੰਪਰਦਾਇਕ ਬਹੁਲਵਾਦ, ਇਸਦੇ ਤਾਂਤਰਿਕ ਵਿਅੰਜਨ, ਅਤੇ ਭਗਤੀ ਦੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸਥਾਨ ਦੁਆਰਾ ਇਸਦੇ ਵੈਦਿਕ ਸਮਾਰਟ ਜੜ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।[ਨੋਟ 9]
ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਪੁਰਾਣਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਪੂਰਵ-ਸਾਖਰ ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਫੈਲਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਗੁਪਤਾ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਟੁੱਟਣ ਦੇ ਨਾਲ, ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਮਾਲਕੀ ਵਾਲੀ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਲਾਭਦਾਇਕ ਖੇਤੀ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ, ਸਗੋਂ ਨਵੀਆਂ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤਾਂ ਨੂੰ ਰੁਤਬਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ, ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੂੰ ਕੁਆਰੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦੇ ਤੋਹਫ਼ੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਫੈਲ ਗਏ, ਵੱਖ-ਵੱਖ ਧਰਮਾਂ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ ਵਾਲੇ ਸਥਾਨਕ ਕਬੀਲਿਆਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ। ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੇ ਪੁਰਾਣਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਬੀਲਿਆਂ ਨੂੰ ਖੇਤੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਧਰਮ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ। ਫਲੱਡ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, "[ਟੀ] ਉਹ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੁਰਾਣਿਕ ਧਰਮ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕੀਤਾ, ਉਹ ਸਮਾਰਟ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਸਮ੍ਰਿਤੀ, ਜਾਂ ਪੌਰਾਣਿਕਾ, ਪੁਰਾਣਾਂ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਸੀ।" ਸਥਾਨਕ ਮੁਖੀਆਂ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵਰਣ ਵਿੱਚ ਲੀਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸਦੀ ਵਰਤੋਂ "ਨਵੇਂ ਖੱਤਰੀਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ੂਦਰਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ" ਰੱਖਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।
ਬ੍ਰਾਹਮਣੀ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਸਥਾਨਕ ਉਪ ਸਮੂਹਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਥਾਨਕ ਪੁਜਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਕੇ ਵੱਡਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਨਾਲ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਪੱਧਰੀਕਰਨ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਕੁਝ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦੂਜੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨਾਲੋਂ ਨੀਵਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਾਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਵੇਂ ਪੁਰਾਣਿਕ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਨਾਲ ਸ੍ਰਾਮਣੀ ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ ਨਾਲੋਂ ਬਿਹਤਰ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਪੁਰਾਣਿਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਨੇ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਵੰਸ਼ਾਵਲੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਹੈ ਜੋ ਨਵੇਂ ਕਸ਼ਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਦਰਜਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਬੋਧੀ ਮਿਥਿਹਾਸ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਸ਼ਾਸਕ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਇਕਰਾਰਨਾਮੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਅਤੇ ਬੋਧੀ ਚੱਕਵੱਟੀ [ਨੋਟ 38] "ਕਸ਼ਤਰੀਆਂ ਅਤੇ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਤੱਕ ਜਿੱਤ ਦੇ ਮਾਡਲਾਂ ਤੋਂ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਧਾਰਨਾ ਸੀ"।
ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਥਾਨਕ ਧਰਮਾਂ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪੁਰਾਣਿਕ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਸਮਾ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਅਤੇ ਸ਼ਿਵ ਸ਼ਕਤੀ/ਦੇਵਾ ਦੇ ਨਾਲ ਮੁੱਖ ਦੇਵਤਿਆਂ ਵਜੋਂ ਉਭਰੇ। ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਨੇ ਨਾਰਾਇਣ, ਜਗਨਨਾਥ, ਵੈਂਕਟੇਸ਼ਵਰ "ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ" ਦੇ ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅਧੀਨ ਕੀਤਾ। ਨਾਥਨ:
ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੇ ਕੁਝ ਅਵਤਾਰਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮਤਸਯ, ਕੁਰਮਾ, ਵਰਾਹ ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਨਰਸਿਮਹਾ ਨੇ ਕੁਝ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਟੋਟੇਮ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਅਤੇ ਰਚਨਾ ਮਿਥਿਹਾਸ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜੰਗਲੀ ਸੂਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ, ਜੋ ਕਿ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੂਰਵ ਮਿਥਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਹੋਰ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਅਤੇ ਬਲਰਾਮ ਸਾਧਨ ਬਣ ਗਏ। ਦੋ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪੇਸਟੋਰਲ ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਸਥਾਨਕ ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ ਅਤੇ ਮਿੱਥਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਵਿੱਚ।
ਗੁਪਤ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦ ਦਾ ਪੌਰਾਨਿਕ ਹਿੰਦੂਵਾਦ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਸੰਸ਼ੋਧਨ ਦੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸੀ। ਪੁਰਾਣਾਂ ਨੇ ਪੂਰਵ-ਸਾਖਰ ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ ਜੋ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦ ਅਤੇ ਧਰਮ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪੁਰਾਣ ਰਚਨਾਕਾਰਾਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਇੱਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ "ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ" ਦਾ ਉਭਾਰ ਹੋਇਆ ਜਿਸ ਨੇ ਸਾਰੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਢੱਕ ਦਿੱਤਾ।
ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ[ਸੋਧੋ]
ਰਾਮ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਭਗਤੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣ ਗਏ, ਜਿਸਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਭਾਗਵਤ ਪੁਰਾਣ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਪਰੰਪਰਾ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਾਗਾ, ਯਕਸ਼ ਅਤੇ ਪਹਾੜੀ ਅਤੇ ਰੁੱਖ-ਆਧਾਰਿਤ ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ। ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਸਥਾਨਕ ਦੇਵਤੇ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਈਸਾ ਜਾਂ ਈਸ਼ਵਰ ਦੇ ਪਿਛੇਤਰ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਨਕ ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ ਨੂੰ ਲੀਨ ਕੀਤਾ, ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਭੂਤੇਸ਼ਵਰ, ਹਟਕੇਸ਼ਵਰ, ਚੰਦੇਸ਼ਵਰ। 8ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ਾਹੀ ਚੱਕਰਾਂ ਵਿੱਚ, ਪੂਜਾ ਵਿੱਚ ਬੁੱਧ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਬਦਲਿਆ ਜਾਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ।[ਨੋਟ 39] ਇਹ ਵੀ ਉਹੀ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਬੁੱਧ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦਾ ਅਵਤਾਰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।
ਪਹਿਲੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਾਈਕਲ ਅਮਾਈਅਰ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਸ਼ਿਵ ਲਈ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰ ਬਾਰੇ ਤਮਿਲ ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ 6ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਬਾਰ੍ਹਾਂ ਅਲਵਰ ਜੋ ਵੈਸ਼ਨਵ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਸਨ ਅਤੇ ਸੱਠ-ਤਿੰਨ ਨਯਨਾਰ ਜੋ ਸ਼ਾਇਵ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਸਨ, ਨੇ ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਵਿੱਚ ਆਰੰਭਿਕ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਪਾਲਣ ਪੋਸ਼ਣ ਕੀਤਾ।
ਕਰਨਾਟਕ ਵਿੱਚ 12ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਦੌਰਾਨ, ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਨੇ ਵਿਰਸ਼ੈਵ ਲਹਿਰ ਦਾ ਰੂਪ ਲੈ ਲਿਆ। ਇਹ ਬਸਵੰਨਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਸੀ, ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਸੁਧਾਰਕ ਜਿਸਨੇ ਲਿੰਗਾਇਤਾਂ ਜਾਂ ਸ਼ਿਵ ਭਗਤਾਂ ਦਾ ਸੰਪਰਦਾ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ, ਕੰਨੜ ਸਾਹਿਤ-ਕਾਵਿ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਅਤੇ ਦੇਸੀ ਰੂਪ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਚਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ।
ਅਦਵੈਤ ਵੇਦਾਂਤ[ਸੋਧੋ]
ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਅਦਵੈਤਿਨ ਗੌਡਪਦ (6ਵੀਂ-7ਵੀਂ ਸੀ. ਈ.) ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸੀ। ਗੌਡਪਦਾ ਨੇ ਬੋਧੀ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ਕਿ ਅੰਤਮ ਅਸਲੀਅਤ ਸ਼ੁੱਧ ਚੇਤਨਾ (ਵਿਜਨਾਪਤੀ-ਮਾਤਰ) ਹੈ ਅਤੇ "ਇਹ ਕਿ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਚਾਰ-ਕੋਣੀ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਹੈ"। ਗੌਡਪਦ ਨੇ "[ਦੋਵੇਂ ਸਿਧਾਂਤਾਂ] ਨੂੰ ਮੰਡੁਕਿਆ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਦੇ ਇੱਕ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਬੁਣਿਆ, ਜਿਸਨੂੰ ਸ਼ੰਕਰ ਦੁਆਰਾ ਅੱਗੇ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ"। ਗੌਡਪਦ ਨੇ ਨਾਗਾਰਜੁਨ ਦੇ ਮੱਧਮਕਾ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਤੋਂ "ਅਜਾਤਾ" ਦੀ ਬੋਧੀ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਵੀ ਲਿਆ। ਸ਼ੰਕਰਾ ਬ੍ਰਹਮਾ ਸੂਤਰ ਦੇ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਤਣਾਅ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ, ਬਦਰਾਇਣ ਦੇ ਬ੍ਰਹਮਾ ਸੂਤਰ ਵਿੱਚ ਗੌਡਪਦ ਦੇ ਮਾਯਾਵਦ [ਨੋਟ 40] ਨੂੰ "ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਇੱਕ ਲੋਕਸ ਕਲਾਸਿਕਸ" ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਰਿਹਾ।
ਸ਼ੰਕਰਾ (8ਵੀਂ ਸਦੀ ਈ.ਈ.) ਇੱਕ ਵਿਦਵਾਨ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਅਦਵੈਤ ਵੇਦਾਂਤ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਵਿਵਸਥਿਤ ਕੀਤਾ ਜੋ ਕਿ ਉਸਦੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮੌਜੂਦ ਸਨ। ਸਾਰਾ ਸੰਸਾਰ (ਬ੍ਰਾਹਮਣ) ਇੱਕ ਹੀ ਹੈ। ਰੂਪਾਂ ਅਤੇ ਵਸਤੂਆਂ ਦੀ ਬਦਲਦੀ ਬਹੁਲਤਾ ਨੂੰ ਅੰਤਿਮ ਹਕੀਕਤ ਵਜੋਂ ਸਮਝਣਾ, ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦੀ ਨਾ ਬਦਲਣ ਵਾਲੀ ਅੰਤਮ ਹਕੀਕਤ ਨੂੰ ਮਾਇਆ, "ਭਰਮ" ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਜਦੋਂ ਕਿ ਅਦਵੈਤ ਵੇਦਾਂਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ੰਕਰਾ ਦੀ ਇੱਕ ਅਦੁੱਤੀ ਸਥਿਤੀ ਹੈ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ੰਕਰਾ ਦਾ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸ਼ੱਕੀ ਹੈ। 11ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ, ਵੇਦਾਂਤ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਪੈਰੀਫਿਰਲ ਸਕੂਲ ਸੀ, ਅਤੇ 10ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ ਸ਼ੰਕਰਾ ਖੁਦ ਆਪਣੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਕਾਲੀ ਮਾਂਡਨ ਮਿਸ਼ਰਾ ਦੁਆਰਾ ਛਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਅਦਵੈਤ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
ਕਈ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ੰਕਰਾ ਅਤੇ ਅਦਵੈਤ ਵੇਦਾਂਤ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਿਰਫ਼ ਸਦੀਆਂ ਬਾਅਦ, ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਅਤੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਤਬਾਹੀ ਦੇ ਦੌਰ ਦੌਰਾਨ, ਵਿਦਿਆਰਨਿਆ (14ਵੀਂ ਸੀ.) ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਧਿਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਕਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਲਈ ਸ਼ੰਕਰਾ ਨੂੰ ਇੱਕ "ਦੈਵੀ ਲੋਕ-ਨਾਇਕ" ਵਿੱਚ ਬਦਲਿਆ ਜਿਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦਿਗਵਿਜਯ ("ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਜਿੱਤ") ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਇੱਕ ਜੇਤੂ ਵਿਜੇਤਾ ਵਾਂਗ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਫੈਲਾਇਆ।
ਸ਼ੰਕਰਾ ਦੀ ਸਥਿਤੀ 19ਵੀਂ ਅਤੇ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਨਵ-ਵੇਦਾਂਤੀ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਪੂਰਬਵਾਦੀਆਂ ਨੇ "ਅਦਵੈਤ ਵੇਦਾਂਤ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਵਾਲੇ ਧਰਮ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਧਾਗੇ ਵਜੋਂ ਉੱਚਿਤ ਕੀਤਾ ਜੋ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਨੂੰ ਇੱਕ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਜੋੜਦਾ ਹੈ।" ਅਦਵੈਤ ਵੇਦਾਂਤ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਆਪਕ ਸਵੀਕ੍ਰਿਤੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਅਧਿਆਤਮਿਕਤਾ ਦੇ ਨਮੂਨੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਸ਼ੰਕਰਾ "ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੀਕ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ" ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ, ਇਸ ਤੱਥ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕਿ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਹਿੰਦੂ ਅਦਵੈਤ ਵੇਦਾਂਤ ਦਾ ਪਾਲਣ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਪਰਸ਼ੀਆ ਅਤੇ ਮੇਸੋਪੋਟੇਮੀਆ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਰੋ[ਸੋਧੋ]
ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਬੋਧੀ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਸਿੱਖਿਆ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 6ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੰਗਠਿਤ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪਰਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚੀ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਸਸਾਨੀ ਸਮਰਾਟ ਖੋਸਰੋ I (531-579) ਨੇ ਬੋਰਜ਼ੂਆ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਦੂਤ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਜੋ ਭਾਰਤੀ ਅਤੇ ਚੀਨੀ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਅਕੈਡਮੀ ਵਿੱਚ ਬੁਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਗੋਂਦੀਸ਼ਾਪੁਰ। ਬੁਰਜ਼ੋ ਨੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਪੰਚਤੰਤਰ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਪਹਿਲਵੀ ਸੰਸਕਰਣ ਦਾ ਅਰਬੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਇਬਨ ਅਲ-ਮੁਕਾਫਾ ਨੇ ਕਲੀਲਾ ਅਤੇ ਦੀਮਨਾ ਜਾਂ ਬਿਦਪਾਈ ਦੇ ਕਥਾਵਾਂ ਦੇ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠ ਕੀਤਾ ਸੀ।
ਅੱਬਾਸੀ ਖ਼ਲੀਫ਼ਾ ਦੇ ਅਧੀਨ, ਬਗਦਾਦ ਨੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਇਸਲਾਮੀ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਣ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕੇਂਦਰ ਵਜੋਂ ਗੁੰਦੇਸ਼ਾਪੁਰ ਦੀ ਥਾਂ ਲੈ ਲਈ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਬਾਅਦ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਵੀ ਵਧਦੇ-ਫੁੱਲਦੇ ਸਨ। ਬਗਦਾਦ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਗਣਿਤ ਦੀ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਮੱਧਕਾਲੀ ਅਤੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਆਧੁਨਿਕ ਦੌਰ (c. 1200-1850 CE)[ਸੋਧੋ]
ਮੁਸਲਮਾਨ ਨਿਯਮ[ਸੋਧੋ]
ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਸਲਾਮ 7ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਅਰਬ ਵਪਾਰੀਆਂ ਦੇ ਆਗਮਨ ਨਾਲ ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਸੀ, ਪਰ ਇਸਨੇ 10ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅਤੇ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ 12ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸਲਾਮੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਵਿਲ ਡੁਰੈਂਟ ਨੇ ਭਾਰਤ 'ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਜਿੱਤ ਨੂੰ "ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਸ਼ਾਇਦ ਸਭ ਤੋਂ ਖੂਨੀ ਕਹਾਣੀ" ਕਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਮਿਆਦ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਘਟਿਆ ਜਦੋਂ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਨੂੰ ਫੌਜੀ-ਅਗਵਾਈ ਅਤੇ ਸਲਤਨਤ-ਪ੍ਰਯੋਜਿਤ ਧਾਰਮਿਕ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਛਾਪੇ ਮਾਰਨ, ਜ਼ਬਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਗ਼ੁਲਾਮ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਆਪਕ ਅਭਿਆਸ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੇਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਜਾਂ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਨਿਰਯਾਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਕੁਝ ਹਵਾਲੇ ਸੁਝਾਅ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਇਸਲਾਮ ਕਬੂਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 13ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ, ਲਗਭਗ 500 ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਅਰਸੇ ਤੱਕ, ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਲਿਖਤਾਂ, ਮੁਸਲਿਮ ਅਦਾਲਤੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ, "ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਇਸਲਾਮ ਵਿੱਚ ਸਵੈਇੱਛਤ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ" ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਅਜਿਹੇ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਮਾਮੂਲੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਦੁਰਲੱਭਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗ਼ੁਲਾਮ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇਸਲਾਮ ਅਪਣਾ ਲਿਆ। ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਧਾਰਮਿਕ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ ਅਪਵਾਦ ਸਨ। ਅਕਬਰ ਨੇ, ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ, ਹਿੰਦੂ ਜੰਗੀ ਕੈਦੀਆਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਗ਼ੁਲਾਮ ਬਣਾਉਣ 'ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ, ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਰਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਤਕਰੇ ਭਰੇ ਜਜ਼ੀਆ (ਸਿਰ ਟੈਕਸ) ਨੂੰ ਖਤਮ ਕੀਤਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਅਕਬਰ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, 12ਵੀਂ ਤੋਂ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ, ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ ਅਤੇ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੁਸਲਿਮ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ, ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਰਾਂ [ਵੈਬ 14] [ਵੈਬ 15] [ਨੋਟ 41] ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਤਾਇਆ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਲੇਨ ਡੈਨੀਲੋ ਦੁਆਰਾ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ:
ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ, ਲਗਭਗ 632 ਈਸਵੀ, ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਕਤਲਾਂ, ਕਤਲੇਆਮ, ਲੁੱਟਾਂ-ਖੋਹਾਂ ਅਤੇ ਤਬਾਹੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਲੰਮੀ, ਇਕਸਾਰ ਲੜੀ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ, ਆਮ ਵਾਂਗ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੀ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਰੱਬ ਦੀ 'ਪਵਿੱਤਰ ਜੰਗ' ਦੇ ਨਾਮ 'ਤੇ, ਵਹਿਸ਼ੀ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸਭਿਅਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਸਾਰੀਆਂ ਨਸਲਾਂ ਦਾ ਸਫਾਇਆ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।
ਭਗਤੀ ਵੇਦਾਂਤ[ਸੋਧੋ]
ਰਾਮਾਨੁਜ, ਮਾਧਵ ਅਤੇ ਚੈਤੰਨਿਆ ਵਰਗੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਨੇ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਵੇਦਾਂਤ ਦੀ ਪਾਠਕ ਪਰੰਪਰਾ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ, ਜੋ ਕਿ 11ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ ਅਦਵੈਤ ਦੀਆਂ ਅਮੂਰਤ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਪੈਰੀਫਿਰਲ ਸਕੂਲ ਸੀ। ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਵਧੇਰੇ ਪਹੁੰਚਯੋਗ ਅਵਤਾਰਾਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਅਤੇ ਰਾਮ ਪ੍ਰਤੀ ਭਾਵਨਾਤਮਕ, ਭਾਵੁਕ ਸ਼ਰਧਾ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਇਆ।
ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਨੂੰ ਇਕਜੁੱਟ ਕਰਨਾ[ਸੋਧੋ]
ਨਿਕੋਲਸਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ 12ਵੀਂ ਅਤੇ 16ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ, "ਕੁਝ ਚਿੰਤਕਾਂ ਨੇ ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ, ਮਹਾਂਕਾਵਿਆਂ, ਪੁਰਾਣਾਂ, ਅਤੇ ਸਕੂਲਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਭਿੰਨ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਨੂੰ 'ਛੇ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ' (ਸਦਰਸਨ) ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਹਿੰਦੂ ਦਰਸ਼ਨ।" [ਨੋਟ 42] ਮਾਈਕਲਜ਼ ਨੋਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕਕਰਨ ਉਭਰਿਆ ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਇਆ, ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਹਿੰਦੂਵਾਦ ਅਤੇ ਅਤੀਤ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਕਈ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਸ਼ੰਕਰਾ ਅਤੇ ਅਦਵੈਤ ਵੇਦਾਂਤ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਣਜਾਣੇ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਵਿਦਿਆਰਨਿਆ (14ਵੀਂ ਸੀ.), ਜਿਸਨੂੰ ਮਾਧਵ ਵਜੋਂ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸ਼ੰਕਰਾ ਦਾ ਇੱਕ ਅਨੁਯਾਈ ਹੈ, ਨੇ ਸ਼ੰਕਰਾ ਨੂੰ ਇੱਕ "ਦੈਵੀ ਲੋਕ-ਨਾਇਕ" ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਲਈ ਦੰਤਕਥਾਵਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਉੱਚੇ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਨੂੰ ਵਿਆਪਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕੋਈ ਅਪੀਲ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ ਆਪਣੇ ਦਿਗਵਿਜਯ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੀ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਫੈਲਾਇਆ (" ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਜਿੱਤ") ਸਾਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜੇਤੂ ਜੇਤੂ ਵਾਂਗ।" ਆਪਣੇ ਸਾਵਦਰਸਨਸਮਗ੍ਰਾਹ ("ਸਾਰੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਸਾਰ") ਵਿੱਚ ਵਿਦਿਆਰਣਯ ਨੇ ਸ਼ੰਕਰਾ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਸਿਖਰ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ, ਬਾਕੀ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਅੰਸ਼ਕ ਸੱਚ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜੋ ਸ਼ੰਕਰਾ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਮੇਲ ਖਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਵਿਦਿਆਰਣਯ ਨੂੰ ਸ਼ਾਹੀ ਸਮਰਥਨ ਮਿਲਿਆ, ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਸਪਾਂਸਰਸ਼ਿਪ ਅਤੇ ਵਿਧੀਗਤ ਯਤਨਾਂ ਨੇ ਸ਼ੰਕਰਾ ਨੂੰ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ, ਸ਼ੰਕਰਾ ਦੇ ਵੇਦਾਂਤ ਫ਼ਲਸਫ਼ਿਆਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਫੈਲਾਉਣ, ਅਤੇ ਸ਼ੰਕਰਾ ਅਤੇ ਅਦਵੈਤ ਵੇਦਾਂਤ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਮੱਠਾਂ (ਮੱਠਾਂ) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ।
ਪੂਰਬੀ ਗੰਗਾ ਅਤੇ ਸੂਰਿਆ ਰਾਜ[ਸੋਧੋ]
ਪੂਰਬੀ ਗੰਗਾ ਅਤੇ ਸੂਰਿਆ ਹਿੰਦੂ ਰਾਜ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 11ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 16ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਦੇ ਅੱਧ ਤੱਕ ਅਜੋਕੇ ਓਡੀਸ਼ਾ (ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਲਿੰਗਾ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਿੱਸੇ 'ਤੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ। 13ਵੀਂ ਅਤੇ 14ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸਨ, ਇੱਕ ਸੁਤੰਤਰ ਕਲਿੰਗਾ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ, ਦਰਸ਼ਨ, ਕਲਾ ਅਤੇ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਦਾ ਗੜ੍ਹ ਬਣ ਗਿਆ। ਪੂਰਬੀ ਗੰਗਾ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਧਰਮ ਅਤੇ ਕਲਾਵਾਂ ਦੇ ਮਹਾਨ ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਸਨ, ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਮੰਦਰਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਦੇ ਮਾਸਟਰਪੀਸ ਵਿੱਚ ਗਿਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ (ਸੀ. 1500-1850 ਈ.)[ਸੋਧੋ]
ਵਿਜੇਨਗਰ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਮੁਸਲਿਮ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੇ ਪਤਨ ਨੇ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਸਾਮਰਾਜੀ ਰੱਖਿਆ ਦੇ ਅੰਤ ਨੂੰ ਚਿੰਨ੍ਹਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਪਰ, ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ (1526-1857) ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾਉਂਦੇ ਹੋਏ, 1674 ਤੋਂ 1818 ਤੱਕ, ਮਰਾਠਾ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਅਧੀਨ, ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵੱਕਾਰ ਵੱਲ ਵਧਿਆ।
ਵਿਜੇਨਗਰ ਸਾਮਰਾਜ[ਸੋਧੋ]
ਵਿਜੇਨਗਰ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 1336 ਵਿੱਚ ਸੰਗਮਾ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੇ ਹਰੀਹਰਾ ਪਹਿਲੇ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਭਰਾ ਬੁੱਕਾ ਰਾਇਆ ਪਹਿਲੇ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜੋ ਹੋਯਸਾਲਾ ਸਾਮਰਾਜ, ਕਾਕਤੀਆ ਸਾਮਰਾਜ, ਅਤੇ ਪਾਂਡਿਆਨ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਇੱਕ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਾਰਸ ਵਜੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। 13ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਇਸਲਾਮੀ ਹਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਸਾਮਰਾਜ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਵੱਲ ਵਧਿਆ। ਇੱਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਹਰੀਹਰਾ ਪਹਿਲਾ ਅਤੇ ਬੁੱਕਾ ਰਾਇਆ ਪਹਿਲਾ, ਕੰਪਿਲੀ ਮੁਖੀ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਦੋ ਭਰਾ ਸਨ। ਕਾਂਪਿਲੀ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਹਮਲੇ ਵਿੱਚ ਡਿੱਗਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸਲਾਮ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਸੁਲਤਾਨ ਦੇ ਜਾਲਦਾਰ ਵਜੋਂ ਵਾਪਸ ਕੰਪਿਲੀ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਖਿੱਤੇ ਵਿੱਚ ਸੱਤਾ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਵਿਦਿਆਰਨਿਆ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ।
ਵਿਜੇਨਗਰ ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਅਤੇ ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲ ਸਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮਹਿਮਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਗੋਬ੍ਰਾਹਮਣ ਪ੍ਰਤਿਪਾਲਨਾਚਾਰੀਆ (ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ, "ਗਊਆਂ ਅਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦਾ ਰੱਖਿਅਕ") ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਰਾਯਸੂਤਰਣ ("ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦਾ ਧਾਰਨੀ") ਵਰਗੇ ਸਿਰਲੇਖਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜੋ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਦਿੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਫਿਰ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਕੱਟੜ ਇਸਲਾਮੀ ਸਨ। ਅਦਾਲਤੀ ਰਸਮਾਂ ਅਤੇ ਪਹਿਰਾਵੇ। ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ, ਹਰੀਹਰ ਪਹਿਲੇ ਅਤੇ ਬੁੱਕਾ ਰਾਇਆ ਪਹਿਲੇ, ਸ਼ਾਇਵ (ਸ਼ਿਵ ਦੇ ਉਪਾਸਕ) ਸਨ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਦਿਆਰਣਯ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਸੰਤ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸ਼੍ਰਿਂਗਰੀ ਦੇ ਵੈਸ਼ਨਵ ਆਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਅਨੁਦਾਨ ਦਿੱਤਾ, ਅਤੇ ਵਰਾਹ (ਸੂਰ, ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦਾ ਇੱਕ ਅਵਤਾਰ) ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਜੋਂ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ। ਪ੍ਰਤੀਕ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਖੋਦਾਈ ਦੇ ਇੱਕ ਚੌਥਾਈ ਤੋਂ ਵੱਧ ਇੱਕ "ਇਸਲਾਮਿਕ ਕੁਆਰਟਰ" ਮਿਲਿਆ ਜੋ "ਰਾਇਲ ਕੁਆਰਟਰ" ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਤਿਮੂਰਿਡ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਰਈਸ ਵੀ ਵਿਜੇਨਗਰ ਆਏ ਸਨ। ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਲੂਵਾ ਅਤੇ ਤੁਲੁਵਾ ਰਾਜੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੁਆਰਾ ਵੈਸ਼ਨਵ ਸਨ, ਪਰ ਹੰਪੀ ਵਿਖੇ ਭਗਵਾਨ ਵਿਰੂਪਕਸ਼ਾ (ਸ਼ਿਵ) ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਤਿਰੂਪਤੀ ਵਿਖੇ ਭਗਵਾਨ ਵੈਂਕਟੇਸ਼ਵਰ (ਵਿਸ਼ਨੂੰ) ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇੱਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਰਚਨਾ, ਰਾਜਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਦੇਵਰਾਏ ਦੁਆਰਾ ਜੰਬਾਵਤੀ ਕਲਿਆਣਮ, ਜਿਸਨੂੰ ਭਗਵਾਨ ਵਿਰੂਪਾਕਸ਼ ਕਰਨਾਟ ਰਾਜ ਰਕਸ਼ ਮਣੀ ("ਕਰਨਾਟਾ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਆ ਰਤਨ" ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ)। ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਉਡੁਪੀ ਵਿਖੇ ਮਧਵਾਚਾਰੀਆ ਦੇ ਦ੍ਵੈਤ ਹੁਕਮ (ਦਵੈਤਵਾਦ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ) ਦੇ ਸੰਤਾਂ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਕੀਤੀ।
ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਭਗਤੀ (ਭਗਤੀ) ਲਹਿਰ ਸਰਗਰਮ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਰਿਦਾਸ (ਭਗਤ ਸੰਤ) ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। 12ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਵਿਰਸ਼ੈਵ ਅੰਦੋਲਨ ਵਾਂਗ, ਇਸ ਲਹਿਰ ਨੇ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਵਿਆਪਕ ਸ਼ਰਧਾ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਧਾਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ। ਹਰੀਦਾਸ ਨੇ ਦੋ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕੀਤੀ, ਵਿਆਸਕੁਟ ਅਤੇ ਦਾਸਕੁਟ, ਪਹਿਲਾਂ ਵੇਦਾਂ, ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਪੁੰਨ ਹੋਣ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਦਾਸਕੁਟ ਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਕੰਨੜ ਭਾਸ਼ਾ ਰਾਹੀਂ ਮਾਧਵਾਚਾਰੀਆ ਦੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਭਗਤੀ ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ( ਦੇਵਰਾਨਾਮਸ ਅਤੇ ਕੀਰਤਨਨਾਮੇ)। ਮਾਧਵਾਚਾਰੀਆ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਉੱਘੇ ਚੇਲਿਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਨਰਹਰੀਤੀਰਥ, ਜੈਤੀਰਥ, ਸ਼੍ਰੀਪਦਾਰਯਾ, ਵਿਆਸਤੀਰਥ, ਵਦੀਰਾਜਤੀਰਥ ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਵਿਆਸਤੀਰਥ, ਵਦੀਰਾਜਤੀਰਥ ਦੇ ਗੁਰੂ (ਅਧਿਆਪਕ), ਪੁਰੰਦਰਦਾਸਾ (ਕਰਨਾਟਿਕ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਪਿਤਾ[ਨੋਟ 43]) ਅਤੇ ਕਨਕਦਾਸਾ ਨੇ ਰਾਜਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਦੇਵਰਾਏ ਦੀ ਸ਼ਰਧਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਰਾਜੇ ਨੇ ਸੰਤ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਕੁਲਦੇਵਤਾ (ਪਰਿਵਾਰਕ ਦੇਵਤਾ) ਮੰਨਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕੀਤਾ। ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼।
ਵਿਜੇਨਗਰ ਸਾਮਰਾਜ ਨੇ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਯੁੱਗ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਨੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਨੂੰ ਏਕਤਾ ਦੇ ਕਾਰਕ ਵਜੋਂ ਅੱਗੇ ਵਧਾ ਕੇ ਖੇਤਰਵਾਦ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕੀਤਾ। ਸ਼੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਦੇਵਰਾਏ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੌਰਾਨ ਸਾਮਰਾਜ ਆਪਣੇ ਸਿਖਰ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਜਦੋਂ ਵਿਜੇਨਗਰ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਲਗਾਤਾਰ ਜਿੱਤੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਸਾਮਰਾਜ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਉੱਤਰੀ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਅਧੀਨ ਖੇਤਰ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਦੱਖਣ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਲਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਲਿੰਗਾ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਨਾਲ ਹੀ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਅਧੀਨਾਂ ਉੱਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਬਣਾਈ ਰੱਖਿਆ। ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇਵਾ ਰਾਏ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਮਾਰਕ ਜਾਂ ਤਾਂ ਪੂਰੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ ਜਾਂ ਚਾਲੂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ।
ਤਾਲੀਕੋਟਾ (1565) ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਹਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿਜੇਨਗਰ ਪਤਨ ਵਿੱਚ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਤਾਲੀਕੋਟਾ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਆਲੀਆ ਰਾਮਾ ਰਾਏ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਤਿਰੁਮਾਲਾ ਦੇਵਾ ਰਾਇਆ ਨੇ ਅਰਾਵਿਡੂ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ, ਤਬਾਹ ਹੋਏ ਹੰਪੀ ਦੀ ਥਾਂ ਲੈਣ ਲਈ ਪੇਨੂਕੋਂਡਾ ਦੀ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਵਿਜੇਨਗਰ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਪੁਨਰਗਠਨ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਤਿਰੁਮਾਲਾ ਨੇ 1572 ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਦੇ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਤਿੰਨ ਪੁੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਦੇ ਹੋਏ, ਤਿਆਗ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ 1578 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ। ਅਰਾਵਿਡੂ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਖੇਤਰ 'ਤੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ਪਰ ਸਾਮਰਾਜ 1614 ਵਿੱਚ ਢਹਿ-ਢੇਰੀ ਹੋ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਅੰਤਿਮ ਰੂਪ 1646 ਵਿੱਚ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਿਆ। ਬੀਜਾਪੁਰ ਸਲਤਨਤ ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਨਾਲ ਜੰਗਾਂ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀਆਂ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ, ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਰਾਜ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਵਿਜੇਨਗਰ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋ ਗਏ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਮੈਸੂਰ ਕਿੰਗਡਮ, ਕੇਲਾਡੀ ਨਾਇਕ, ਮਦੁਰਾਈ ਦੇ ਨਾਇਕ, ਤੰਜੌਰ ਦੇ ਨਾਇਕ, ਚਿਤਰਦੁਰਗਾ ਦੇ ਨਾਇਕ ਅਤੇ ਗਿੰਜੀ ਦੇ ਨਾਇਕ ਰਾਜ - ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਉੱਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਇਆ।
ਮੁਗਲ ਕਾਲ[ਸੋਧੋ]
ਮੁਗਲ ਭਾਰਤ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰਤ ਰਾਜ ਧਰਮ ਇਸਲਾਮ ਸੀ, ਹਨਾਫੀ ਮਜ਼ਹਬ (ਮਜ਼ਹਬ) ਦੇ ਨਿਆਂ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦੇ ਨਾਲ। ਬਾਬਰ ਅਤੇ ਹਿਊਮਨਯੂਨ ਦੇ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਤਣਾਅ ਵਿਚ ਰਿਹਾ। ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਅਫਗਾਨ ਸ਼ਾਸਕ ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਮੁਕਾਬਲਤਨ ਗੈਰ-ਦਮਨਸ਼ੀਲ ਸੀ। ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ 1553-1556 ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਹਿੰਦੂ ਸ਼ਾਸਕ ਹੇਮੂ ਵਿਕਰਮਾਦਿੱਤ ਦੇ ਤਿੰਨ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੌਰਾਨ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਆਗਰਾ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਅਕਬਰ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ 'ਰਾਜਾਭਿਸ਼ੇਕ' ਜਾਂ ਤਾਜਪੋਸ਼ੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ 'ਵਿਕਰਮਾਦਿੱਤਯ' ਵਜੋਂ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਰਾਜ ਸੰਭਾਲਿਆ ਸੀ। ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਪੁਰਾਣਾ ਕਿਲਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਮੁਗਲ ਇਤਿਹਾਸ ਦੌਰਾਨ, ਕਈ ਵਾਰ, ਪਰਜਾ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪਸੰਦ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਧਰਮ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰਨ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੀ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਆਮਦਨ ਵਾਲੇ ਕਾਫਿਰ ਯੋਗ-ਸਰੀਰ ਵਾਲੇ ਬਾਲਗ ਪੁਰਸ਼ ਜਜ਼ੀਆ ਅਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਸਨ, ਜੋ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਡਿੰਮੀ ਦੇ ਦਰਜੇ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਅਕਬਰ, ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਹੁਮਾਯੂੰ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਸਿੰਧੀ ਰਾਣੀ ਹਮੀਦਾ ਬਾਨੋ ਬੇਗਮ ਦਾ ਵਾਰਸ, ਭਾਰਤੀ ਅਤੇ ਇਸਲਾਮੀ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਸੀ। ਧਰਮ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਸਮਰਾਟ ਅਕਬਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਅਸਾਧਾਰਨ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਦੀਨ-ਏ-ਇਲਾਹੀ (ਰੱਬ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ) ਸੀ, ਜੋ ਇਸਲਾਮ, ਜੋਰੋਸਟ੍ਰੀਅਨ, ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ, ਜੈਨ ਧਰਮ ਅਤੇ ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਦਾ ਇੱਕ ਉਦਾਰ ਮਿਸ਼ਰਣ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਤੱਕ ਇਸਨੂੰ ਰਾਜ ਧਰਮ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਹਨਾਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਪਾਦਰੀਆਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਸੂਫੀ ਸ਼ੇਖ ਅਲਫ਼ ਸਾਨੀ ਅਹਿਮਦ ਸਰਹਿੰਦੀ ਦੇ ਸਖ਼ਤ ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਅਕਬਰ ਦੁਆਰਾ ਗੈਰ-ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ 'ਤੇ ਚੋਣ-ਟੈਕਸ ਦਾ ਖਾਤਮਾ, ਹੋਰ ਧਾਰਮਿਕ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨਾ, ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਦੁਆਰਾ ਜਨਤਕ ਪੂਜਾ ਨੂੰ ਸਹਿਣ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨੇ ਕਾਫ਼ੀ ਧਾਰਮਿਕ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਦਾ ਰਵੱਈਆ ਦਿਖਾਇਆ, ਜੋ ਉਸਦੇ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੀ। , ਧਰਮ-ਤਿਆਗ ਦੇ ਸਮਾਨ ਸਨ। ਅਕਬਰ ਦੇ ਸਾਮਰਾਜੀ ਵਿਸਤਾਰ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ ਰਾਜਾਂ ਨੂੰ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲਿਆ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ ਰਾਜਪੂਤ ਸਨ, ਜਾਗੀਰਦਾਰੀ ਰਾਹੀਂ। ਰਾਜਪੂਤ ਹਾਕਮਾਂ ਨੇ ਧਾਰਮਿਕ ਮਾਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਅਰਧ-ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਬਣਾਈ ਰੱਖੀ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ ਰਾਜਪੂਤ ਜਾਲਦਾਰਾਂ ਨੇ ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਯਾਦਗਾਰੀ ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਰਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਚਤੁਰਭੁਜ ਮੰਦਿਰ ਅਤੇ ਓਰਛਾ ਵਿਖੇ ਲਕਸ਼ਮੀ ਮੰਦਿਰ, ਮੁਗਲ ਜਾਲਦਾਰ, ਹਿੰਦੂ ਰਾਜਪੂਤ ਓਰਛਾ ਰਾਜ ਦੁਆਰਾ।
ਅਕਬਰ ਦਾ ਪੁੱਤਰ, ਜਹਾਂਗੀਰ, ਅੱਧਾ ਰਾਜਪੂਤ, ਵੀ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਮੱਧਮ ਸੀ, ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਹਿੰਦੂ ਸੀ। ਉਸਦੀਆਂ ਦੋ ਹਿੰਦੂ ਰਾਣੀਆਂ (ਮਹਾਰਾਣੀ ਮਾਨਬਾਈ ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਣੀ ਜਗਤ) ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਜਮ ਨੂੰ ਰਾਜ ਨੀਤੀ ਦੇ ਇੱਕ ਕੇਂਦਰ-ਪੱਕੇ ਵਜੋਂ ਰੱਖਿਆ, ਜੋ ਕਿ ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ, ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸ਼ਾਹ ਜਹਾਨ, ਜੋ ਕਿ ਖੂਨ ਨਾਲ 75% ਰਾਜਪੂਤ ਅਤੇ 25% ਤੋਂ ਘੱਟ ਮੁਗਲ ਸੀ, ਦੇ ਅਧੀਨ ਵਧਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। .
.jpg)
ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ, ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ, ਇੱਕ ਸ਼ਰਧਾਵਾਨ ਸੁੰਨੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੇ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਹੀ ਧਾਰਮਿਕ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਏਗਾ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਆਪਣੇ ਪੂਰਵਜਾਂ ਨਾਲੋਂ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹੋਰ ਧਰਮਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਘੱਟ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲ ਸੀ; ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਲਈ ਵਿਵਾਦ ਅਤੇ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੂਰਵਜਾਂ ਦੀ ਬਹੁਲਵਾਦ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਦਿੱਤਾ, ਜਜ਼ੀਆ ਟੈਕਸ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ, ਹਿੰਦੂਆਂ 'ਤੇ ਕਸਟਮ ਡਿਊਟੀਆਂ ਨੂੰ ਦੁੱਗਣਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ, ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਰਾਂ ਦੀ ਤਬਾਹੀ, ਨਿਰਮਾਣ ਅਤੇ ਮੁਰੰਮਤ 'ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ। ਕੁਝ ਗੈਰ-ਮੁਸਲਿਮ ਮੰਦਰਾਂ, ਅਤੇ ਮਰਾਠਾ ਸ਼ਾਸਕ ਸੰਭਾਜੀ ਅਤੇ ਨੌਵੇਂ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ, ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੀਆਂ ਫਾਂਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਾਜ ਨੇ ਇਸਲਾਮੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਅਤੇ ਮਹੱਤਤਾ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਦੇਖਿਆ। ਉਸਨੇ ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੀਆਂ ਬਾਕੀ ਗੈਰ-ਮੁਸਲਿਮ ਸ਼ਕਤੀਆਂ - ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜਾਂ, ਆਖ਼ਰੀ ਆਜ਼ਾਦ ਹਿੰਦੂ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਅਤੇ ਮਰਾਠਾ ਵਿਦਰੋਹੀਆਂ - ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਦੱਖਣ ਦੀਆਂ ਸ਼ੀਆ ਮੁਸਲਿਮ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਵੀ ਕਈ ਫੌਜੀ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਮਰਾਜ ਤੋਂ, ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਈਸਾਈ ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਖੁੱਲੇ ਧਰਮ-ਧਰਮ ਨੂੰ ਵੀ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਸਫਲਤਾਪੂਰਵਕ ਸਰਗਰਮ ਰਹੇ, ਹਾਲਾਂਕਿ, ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਖੇਤਰਾਂ: ਅਜੋਕੇ ਕੇਰਲਾ, ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਅਤੇ ਗੋਆ ਵਿੱਚ। ਕੋਂਕਣ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਮਰਾਠਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਮਦਦ, ਕਸ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਰਾਜਸਥਾਨ ਅਤੇ ਮੱਧ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਗਈ।
ਮਰਾਠਾ ਸਾਮਰਾਜ[ਸੋਧੋ]
ਹਿੰਦੂ ਮਰਾਠਿਆਂ ਨੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਮੁਗਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਘੁਸਪੈਠ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਅਭਿਲਾਸ਼ੀ ਨੇਤਾ ਛਤਰਪਤੀ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਅਧੀਨ, ਮਰਾਠਿਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬੀਜਾਪੁਰ ਦੇ ਮੁਸਲਿਮ ਸੁਲਤਾਨਾਂ ਤੋਂ ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ, ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹਮਲਾਵਰ ਹੋ ਕੇ, ਮੁਗਲ ਖੇਤਰ 'ਤੇ ਅਕਸਰ ਹਮਲਾ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। 1680 ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਰਾਠਿਆਂ ਨੇ ਮੱਧ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਫੈਲਾਇਆ ਅਤੇ ਜਿੱਤ ਲਿਆ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀਆਂ (ਪੇਸ਼ਵਾ) ਦੀ ਯੋਗ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ, ਮਰਾਠਾ ਸਾਮਰਾਜ ਆਪਣੇ ਸਿਖਰ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ; ਪੁਣੇ, ਪੇਸ਼ਵਾ ਦੀ ਸੀਟ, ਹਿੰਦੂ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਜੋਂ ਫੁੱਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਸਿਖਰ 'ਤੇ ਸਾਮਰਾਜ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ਾਵਰ, ਮੌਜੂਦਾ ਖੈਬਰ ਪਖਤੂਨਖਵਾ) ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਬੰਗਾਲ ਤੱਕ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।
ਨੇਪਾਲ ਦਾ ਰਾਜ[ਸੋਧੋ]
ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਨਰਾਇਣ ਸ਼ਾਹ, ਆਖ਼ਰੀ ਗੋਰਖਾਲੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹ, ਨੇਪਾਲ ਦੇ ਨਵੇਂ ਏਕੀਕ੍ਰਿਤ ਰਾਜ ਨੂੰ ਅਸਲ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ("ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਅਸਲ ਧਰਤੀ") ਵਜੋਂ ਸਵੈ-ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ 'ਤੇ ਇਸਲਾਮੀ ਮੁਗਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਘੋਸ਼ਣਾ ਉਸ ਦੇ ਰਾਜ ਉੱਤੇ ਹਿੰਦੂ ਸਮਾਜਿਕ ਕੋਡ ਧਰਮਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਲਈ ਰਹਿਣ ਯੋਗ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਮੁਗਲਾਨ (ਮੁਗਲਾਂ ਦਾ ਦੇਸ਼) ਵੀ ਕਿਹਾ ਅਤੇ ਇਸ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਮੁਸਲਿਮ ਵਿਦੇਸ਼ੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਘੁਸਪੈਠ ਕੀਤਾ ਕਿਹਾ।
ਕਾਠਮੰਡੂ ਘਾਟੀ 'ਤੇ ਗੋਰਖਾਲੀ ਦੀ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਰਾਜਾ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਨਰਾਇਣ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਪਾਟਨ ਤੋਂ ਈਸਾਈ ਕੈਪਚਿਨ ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਨੇਪਾਲ ਨੂੰ ਅਸਲ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ("ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਅਸਲ ਧਰਤੀ") ਵਜੋਂ ਸੋਧਿਆ। ਹਿੰਦੂ ਤਗਧਾਰੀ, ਇੱਕ ਨੇਪਾਲੀ ਹਿੰਦੂ ਸਮਾਜਿਕ-ਧਾਰਮਿਕ ਸਮੂਹ, ਨੂੰ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨੇਪਾਲੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਹਿੰਦੂਕਰਨ ਨੇਪਾਲ ਰਾਜ ਦੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਨੀਤੀ ਬਣ ਗਈ। ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਹਰਕਾ ਗੁਰੰਗ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਸਲਾਮੀ ਮੁਗ਼ਲ ਸ਼ਾਸਨ ਅਤੇ ਈਸਾਈ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਨੇ ਨੇਪਾਲ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਆਰਥੋਡਾਕਸ ਦੀ ਨੀਂਹ ਨੂੰ ਨੇਪਾਲ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਪਨਾਹਗਾਹ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਸੀ।
ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਬਸਤੀਵਾਦ[ਸੋਧੋ]
ਪੁਰਤਗਾਲੀ ਮਿਸ਼ਨਰੀ 15ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਮਾਲਾਬਾਰ ਤੱਟ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਸਨ, ਕੇਰਲ ਵਿੱਚ ਸੇਂਟ ਥਾਮਸ ਈਸਾਈਆਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਲਾਤੀਨੀ ਰੀਤੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਸੇਂਟ ਥਾਮਸ ਈਸਾਈਆਂ ਲਈ ਪੁਜਾਰੀਆਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਪੂਰਬੀ ਈਸਾਈ ਚਰਚਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਉਹ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੂਰਬੀ ਈਸਾਈ ਅਭਿਆਸਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਸ ਸਾਰੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ, ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਵੇਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਅਪਣਾਇਆ। ਇਸ ਨਾਲ ਕੇਰਲ ਵਿੱਚ ਲਾਤੀਨੀ ਕੈਥੋਲਿਕਾਂ ਦਾ ਗਠਨ ਹੋਇਆ।
ਗੋਆ ਇਨਕਿਊਜ਼ੀਸ਼ਨ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਹਿਰ ਗੋਆ ਅਤੇ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਬਾਕੀ ਦੇ ਪੁਰਤਗਾਲੀ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਈਸਾਈ ਇਨਕਿਊਜ਼ੀਸ਼ਨ ਦਾ ਦਫ਼ਤਰ ਸੀ। ਫ੍ਰਾਂਸਿਸ ਜ਼ੇਵੀਅਰ ਨੇ 1545 ਵਿੱਚ ਜੌਹਨ III ਨੂੰ ਲਿਖੇ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਵਿੱਚ, ਗੋਆ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜਾਂਚ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਲਈ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ। ਇਹ 1552 ਵਿੱਚ ਫ੍ਰਾਂਸਿਸ ਜ਼ੇਵੀਅਰ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਅੱਠ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 1560 ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਅਤੇ 1774 ਤੱਕ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੀ, ਇਸ ਉੱਚ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਸੰਸਥਾ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਲਈ ਸੀ।
ਪਲਾਸੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਵਜੋਂ ਉਭਾਰ ਨੂੰ ਵੇਖੇਗੀ; ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਨੇਪਾਲ ਦੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ, ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੇ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ ਰਾਜਾਂ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਕੇ, ਅਗਲੇ ਸੌ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਨ ਲਈ ਫੈਲਿਆ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਮਰਾਠਾ ਸਾਮਰਾਜ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ਼ਕਤੀ ਬਣਿਆ ਰਿਹਾ, ਇਸ ਨੂੰ ਆਖਰੀ ਬਾਕੀ ਬਚਿਆ ਹਿੰਦੂ ਸਾਮਰਾਜ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਤੀਜੇ ਐਂਗਲੋ-ਮਰਾਠਾ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਹਾਰ ਜਿਸਨੇ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਹਿੱਸੇ ਉੱਤੇ ਕਾਬੂ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਗਵਰਨਰ-ਜਨਰਲ ਚਾਰਲਸ ਮੈਟਕਾਫ਼ ਦੁਆਰਾ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਦਾ ਸਰਵੇਖਣ ਕਰਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, 1806 ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ: "ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਦੋ ਮਹਾਨ ਸ਼ਕਤੀਆਂ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਤੇ ਮਹਾਰਤਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਹੀਂ ਹਨ।" ਇਸ ਮਿਆਦ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਕਈ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮਨੀਪੁਰ ਦਾ ਰਾਜ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ ਕਾਂਗਲਾ ਪੈਲੇਸ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਸੱਤਾ ਦੀ ਸੀਟ ਤੋਂ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਆਧੁਨਿਕ ਹਿੰਦੂ ਗੌੜੀਆ ਵੈਸ਼ਨਵ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ, ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਹ ਰਾਜ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਦਾ ਇੱਕ ਰਿਆਸਤ ਬਣ ਗਿਆ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਦੁਆਰਾ ਚੌਥੇ ਐਂਗਲੋ-ਮੈਸੂਰ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਮੈਸੂਰ ਦੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਮੈਸੂਰ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਵਡਿਆਰ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਨੂੰ ਇੱਕ ਰਿਆਸਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਹਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 1817 ਵਿੱਚ, ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਮਰਾਠਾ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਪੰਡਾਰੀਆਂ, ਧਾੜਵੀਆਂ ਨਾਲ ਯੁੱਧ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਜਲਦੀ ਹੀ ਤੀਜੀ ਐਂਗਲੋ-ਮਰਾਠਾ ਯੁੱਧ ਬਣ ਗਿਆ, ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਰਾਜਪੂਤਾਨਾ ਦੇ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਰਾਜਪੂਤ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੂੰ ਪੰਡਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ। ਮਰਾਠਿਆਂ। ਵਿਜੇਨਗਰ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਪਤਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਪਲਾਯਾਕਰ ਰਾਜ ਉਭਰੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਗੜ੍ਹ ਸਨ; ਅਤੇ ਮੌਸਮੀ ਹਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਰਹੇ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਤੱਕ ਜਿਉਂਦੇ ਰਹੇ। 1799 ਤੋਂ 1849 ਤੱਕ, ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ, ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਆਖਰੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਜੋਂ ਉਭਰਿਆ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸਾਮਰਾਜ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਿਆ, ਹਿੰਦੂ ਜਾਲਮਾਂ ਅਤੇ ਵਜ਼ੀਰਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਨਾਲ ਟਕਰਾਅ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਪਤਨ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦੇਹੀ ਹੋ ਗਈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਹ ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਦਾ ਆਖ਼ਰੀ ਖੇਤਰ ਬਣ ਗਿਆ ਜਿਸ ਨੂੰ ਜਿੱਤਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼. 1857 ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਵਿਦਰੋਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੂਰਾ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ (ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਸਿੱਧੇ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੁਆਰਾ) ਅਧੀਨ ਆ ਗਿਆ।
ਆਧੁਨਿਕ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ (ਸੀ. 1850 ਈ. ਤੋਂ ਬਾਅਦ)[ਸੋਧੋ]
ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਦੇ ਨਾਲ, ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਭਾਰਤ ਦਾ ਬਸਤੀੀਕਰਨ, 19 ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਪੁਨਰਜਾਗਰਣ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀ ਸਮਝ ਨੂੰ ਡੂੰਘਾ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ। ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਯੂਰਪੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਦੇ ਇੱਕ ਅਕਾਦਮਿਕ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਵਜੋਂ ਇੰਡੋਲੋਜੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਮੈਕਸ ਮੁਲਰ ਅਤੇ ਜੌਹਨ ਵੁਡਰੋਫ਼ ਵਰਗੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਉਹ ਵੈਦਿਕ, ਪੁਰਾਣਿਕ ਅਤੇ ਤਾਂਤਰਿਕ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਯੂਰਪ ਅਤੇ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਲੈ ਕੇ ਆਏ। ਪੱਛਮੀ ਪੂਰਵ-ਵਿਗਿਆਨੀ ਨੇ ਵੇਦਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਝਦੇ ਹੋਏ ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਦੇ "ਸਾਰ" ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਇਸ ਦੌਰਾਨ "ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ" ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਇੱਕ ਸੰਯੁਕਤ ਸਰੀਰ ਅਤੇ 'ਰਹੱਸਵਾਦੀ ਭਾਰਤ' ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਤਸਵੀਰ ਵਜੋਂ ਸਿਰਜਿਆ। ਵੈਦਿਕ ਤੱਤ ਦੇ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਬ੍ਰਾਹਮੋ ਸਮਾਜ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਯੂਨੀਟੇਰੀਅਨ ਚਰਚ ਦੁਆਰਾ, ਯੂਨੀਵਰਸਲਵਾਦ ਅਤੇ ਸਦੀਵੀਵਾਦ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਕਿ ਸਾਰੇ ਧਰਮ ਇੱਕ ਸਾਂਝੇ ਰਹੱਸਵਾਦੀ ਆਧਾਰ ਨੂੰ ਸਾਂਝਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ "ਹਿੰਦੂ ਆਧੁਨਿਕਵਾਦ", ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ, ਔਰਬਿੰਦੋ, ਰਬਿੰਦਰਨਾਥ ਅਤੇ ਰਾਧਾਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ ਵਰਗੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰੀ ਬਣ ਗਿਆ।
ਹਿੰਦੂ ਪੁਨਰ-ਸੁਰਜੀਤੀ[ਸੋਧੋ]
19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਨੇ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਨਵੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਲਹਿਰਾਂ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤੀਆਂ, ਜੋ ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਰੋਮਾਂਸਵਾਦ, ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ, ਵਿਗਿਆਨਕ ਨਸਲਵਾਦ ਅਤੇ ਭੇਦਵਾਦ (ਥੀਓਸਫੀ) ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਸਨ (ਜਦਕਿ ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਅਤੇ ਸਮਕਾਲੀ, ਭਾਰਤ ਨੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਸੱਭਿਆਚਾਰ 'ਤੇ ਸਮਾਨ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਇਆ ਸੀ। ਓਰੀਐਂਟਲਿਜ਼ਮ, "ਹਿੰਦੂ ਸ਼ੈਲੀ" ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ, ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦਾ ਰਿਸੈਪਸ਼ਨ ਅਤੇ ਸਮਾਨ)। ਪਾਲ ਹੈਕਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, "ਨਵ-ਹਿੰਦੂਵਾਦ ਦੀਆਂ ਨੈਤਿਕ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਪੱਛਮੀ ਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।"
ਇਹਨਾਂ ਸੁਧਾਰ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਹਿੰਦੂ ਪੁਨਰ-ਸੁਰਜੀਤੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਜਾਰੀ ਹੈ।
- ਸਵਾਮੀਨਾਰਾਇਣ ਨੇ 1800 ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਸਵਾਮੀਨਾਰਾਇਣ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ ਸੰਪਰਦਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ।
- ਬ੍ਰਹਮੋ ਸਮਾਜ ਇੱਕ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅੰਦੋਲਨ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਰਾਜਾ ਰਾਮ ਮੋਹਨ ਰਾਏ ਦੁਆਰਾ 1828 ਵਿੱਚ ਕੋਲਕਾਤਾ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਉਹ ਯੂਰਪ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸੀ। ਬ੍ਰਿਸਟਲ, ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬ੍ਰਹਮੋ ਸਮਾਜ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ 1850 ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਹਮੋ ਧਰਮ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦੇਬੇਂਦਰਨਾਥ ਟੈਗੋਰ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ - ਜਿਸਨੂੰ ਰਾਬਿੰਦਰਨਾਥ ਟੈਗੋਰ ਦੇ ਪਿਤਾ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
- ਰਾਮਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸ਼ਾਗਿਰਦ ਸਵਾਮੀ ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ ਨੇ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਕਥਨਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਗੈਰ-ਭਾਰਤੀ, ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਗੈਰ-ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ।
- ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ ("ਸੌਸਾਇਟੀ ਆਫ਼ ਨੋਬਲਜ਼") ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਸਵਾਮੀ ਦਯਾਨੰਦ ਦੁਆਰਾ 1875 ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਉਹ ਇੱਕ ਸੰਨਿਆਸੀ (ਤਿਆਗੀ) ਸੀ ਜੋ ਵੇਦਾਂ ਦੇ ਅਥਾਹ ਅਧਿਕਾਰ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਦਯਾਨੰਦ ਨੇ ਕਰਮ ਅਤੇ ਪੁਨਰਜਨਮ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਮਚਾਰਿਆ (ਪਵਿੱਤਰਤਾ) ਅਤੇ ਸੰਨਿਆਸ (ਤਿਆਗ) ਦੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ। ਦਯਾਨੰਦ ਨੇ ਸਾਰੇ ਗੈਰ-ਵੈਦਿਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੱਦ ਕਰਨ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਲਈ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ ਨੇ ਮੂਰਤੀ-ਪੂਜਾ, ਪਸ਼ੂ ਬਲੀਆਂ, ਪੂਰਵਜਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ, ਤੀਰਥਾਂ, ਪੁਜਾਰੀ, ਮੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਚੜ੍ਹਾਵੇ, ਜਾਤ-ਪਾਤ, ਛੂਤ-ਛਾਤ ਅਤੇ ਬਾਲ ਵਿਆਹਾਂ ਦੀ ਨਿਰਪੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨਿਖੇਧੀ ਕੀਤੀ, ਇਸ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੈਦਿਕ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਦੀ ਘਾਟ ਸੀ। ਇਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਵੇਦਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਇੱਕ ਸਰਵ ਵਿਆਪਕ ਚਰਚ ਹੋਣਾ ਸੀ। ਦਯਾਨੰਦ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ 'ਪੂਰੇ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਆਰੀਅਨ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ', ਭਾਵ ਉਹ ਵੇਦਾਂ ਦੀ ਸਰਵ-ਵਿਆਪਕਤਾ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਉਦੇਸ਼ ਲਈ, ਆਰੀਆ ਸਮਾਜ ਨੇ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਇਸਲਾਮ ਅਤੇ ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਲਿਆਉਣ, ਸਕੂਲ ਅਤੇ ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆਪਣੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਸ਼ੁੱਧੀ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ।
ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਰਿਸੈਪਸ਼ਨ[ਸੋਧੋ]
ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਕਾਸ ਪੱਛਮੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਨਵੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਲਹਿਰਾਂ ਉੱਤੇ ਹਿੰਦੂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਬਣਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ-ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਚਿੰਤਨ ਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਚੈਂਪੀਅਨ ਆਰਥਰ ਸ਼ੋਪੇਨਹਾਊਰ ਸੀ ਜਿਸਨੇ 1850 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ "ਰੂਹਾਨੀ ਸਵੈ-ਜਿੱਤ ਦੇ ਆਰੀਅਨ-ਵੈਦਿਕ ਥੀਮ" 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਨੈਤਿਕਤਾ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਤਹੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਸ-ਸੰਸਾਰੀ ਦੇ ਧਰਤੀ ਦੇ ਯੂਟੋਪੀਅਨਵਾਦ ਵੱਲ ਅਣਜਾਣ ਚਾਲ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ। "ਯਹੂਦੀ" ਆਤਮਾ. ਹੇਲੇਨਾ ਬਲਾਵਟਸਕੀ 1879 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਚਲੀ ਗਈ, ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਥੀਓਸੋਫਿਕਲ ਸੋਸਾਇਟੀ, ਜਿਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਨਿਊਯਾਰਕ ਵਿੱਚ 1875 ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਉਸਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਆਖਰੀ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪੱਛਮੀ ਜਾਦੂਗਰੀ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਰਹੱਸਵਾਦ ਦੇ ਇੱਕ ਅਜੀਬ ਮਿਸ਼ਰਣ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਹੋਈ।
1893 ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਕਾਗੋ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵ ਧਰਮ ਸੰਸਦ ਵਿੱਚ ਸਵਾਮੀ ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਸਥਾਈ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ। ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ ਨੇ ਰਾਮਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ, ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਸੰਗਠਨ ਜੋ ਅੱਜ ਵੀ ਸਰਗਰਮ ਹੈ।
20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਰੰਭ ਵਿੱਚ, ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਪੱਛਮੀ ਜਾਦੂਗਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮੈਕਸਿਮਿਆਨੀ ਪੋਰਟਾਜ਼ - "ਆਰੀਅਨ ਪੈਗਨਿਜ਼ਮ" ਦਾ ਇੱਕ ਵਕੀਲ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ - ਜਿਸਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਾਵਿਤਰੀ ਦੇਵੀ ਅਤੇ ਜੈਕੋਬ ਵਿਲਹੇਲਮ ਹਾਉਰ, ਜਰਮਨ ਫੇਥ ਮੂਵਮੈਂਟ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਵਜੋਂ ਸਟਾਈਲ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਇਸ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਅਤੇ 1920 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਤੱਕ, 1930 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਨਾਜ਼ੀ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਨਾਲ ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵੀ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਵਾਸਤਿਕ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਚੰਗੀ ਕਿਸਮਤ ਦਾ ਇੱਕ ਸਰਵ ਵਿਆਪਕ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ।
ਥੀਓਸੋਫੀ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂਵਾਦ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਤੱਤ ਵੀ ਏਰੀਓਸੌਫੀ ਅਤੇ ਐਂਥਰੋਪੋਸੋਫੀ ਦੀਆਂ ਸਪਿਨ-ਆਫ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਆਖਰਕਾਰ 1960 ਤੋਂ 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਨਵੇਂ ਯੁੱਗ ਦੇ ਬੂਮ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ, ਨਵਾਂ ਯੁੱਗ ਸ਼ਬਦ ਖੁਦ ਬਲਾਵਟਸਕੀ ਦੇ 1888 ਦ ਸੀਕਰੇਟ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।
20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਹਿੰਦੂ ਰਮਣ ਮਹਾਰਿਸ਼ੀ, ਬੀ.ਕੇ.ਐਸ. ਅਯੰਗਰ, ਪਰਮਹੰਸ ਯੋਗਾਨੰਦ, ਪ੍ਰਭੂਪਾਦਾ (ਇਸਕੋਨ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ), ਸ੍ਰੀ ਚਿਨਮਯ, ਸਵਾਮੀ ਰਾਮ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਮਕਾਲੀ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਲਈ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ, ਸੁਧਾਰਿਆ ਅਤੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਵੇਦਾਂਤ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਧਿਆਨ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਸਮਕਾਲੀ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ[ਸੋਧੋ]
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 1.1 ਅਰਬ ਲੋਕ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਦੇ ਹਨ[3]। ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਆਬਾਦੀ ਨੇਪਾਲ (21.5 ਮਿਲੀਅਨ), ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ (13.1 ਮਿਲੀਅਨ) ਅਤੇ ਇੰਡੋਨੇਸ਼ੀਆਈ ਟਾਪੂ ਬਾਲੀ (3.9 ਮਿਲੀਅਨ) ਵਿੱਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਵੀਅਤਨਾਮੀ ਚਾਮ ਲੋਕ ਵੀ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਨਿਨਹ ਥੁਆਨ ਸੂਬੇ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਨੁਪਾਤ ਦੇ ਨਾਲ।
ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਨਵ-ਹਿੰਦੂ ਲਹਿਰਾਂ[ਸੋਧੋ]
ਅਜੋਕੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਨਵ-ਵੇਦਾਂਤ ਦੁਆਰਾ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਰਟ-ਵਿਚਾਰ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਰਹੇ ਹਨ। ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ ਸਮਾਰਟ-ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਵਕੀਲ ਸਨ, ਅਤੇ ਰਾਧਾਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ ਖੁਦ ਸਮਾਰਟ-ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਸਨ।
iskcon.org ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ,
ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਮਾਰਟਸ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਖਤੀ ਨਾਲ ਨਾ ਪਛਾਣਦੇ ਹੋਣ ਪਰ, ਅਦਵੈਤ ਵੇਦਾਂਤ ਨੂੰ ਗੈਰ-ਸੰਪਰਦਾਇਕਤਾ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਵਜੋਂ ਮੰਨ ਕੇ, ਅਸਿੱਧੇ ਪੈਰੋਕਾਰ ਹਨ।
ਪੱਛਮੀ ਸਰੋਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਨੂੰ ਫੈਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸਨ ਸਵਾਮੀ ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ, ਪਰਮਹੰਸ ਯੋਗਾਨੰਦ, ਏ.ਸੀ. ਭਗਤੀਵੇਦਾਂਤ ਸਵਾਮੀ ਪ੍ਰਭੂਪਾਦਾ (ਹਰੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਅੰਦੋਲਨ), ਸ਼੍ਰੀ ਔਰਬਿੰਦੋ, ਮੇਹਰ ਬਾਬਾ, ਮਹਾਰਿਸ਼ੀ ਮਹੇਸ਼ ਯੋਗੀ (ਅੰਤਰਾਲ ਧਿਆਨ), ਜਿੱਡੂ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਮੂਰਤੀ, ਸੱਤਿਆ ਸਾਈਂ ਬਾਬਾ ਅਤੇ ਹੋਰ।
ਹਿੰਦੂਤਵ[ਸੋਧੋ]
20ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ, ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਛਾਣ ਦੇ ਇੱਕ ਸਰੋਤ ਵਜੋਂ ਵੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। 1910 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਸਭਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ, ਅੰਦੋਲਨ ਅਗਲੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂਤਵ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਲ ਵਧਿਆ; 1925 ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਵੈਮ ਸੇਵਕ ਸੰਘ (ਆਰ.ਐਸ.ਐਸ.) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ; ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਚੋਣ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ RSS ਦੇ ਸਮੂਹ ਜਨਸੰਘ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ (ਭਾਜਪਾ) ਦੀ ਪ੍ਰਵੇਸ਼, ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸਫਲਤਾ। ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਧਾਰਮਿਕਤਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀ ਹੈ।
ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਤਵ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਚੰਗੀ ਆਬਾਦੀ ਵਾਲੇ ਹੋਰ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਨੇਪਾਲ, ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼, ਸ਼੍ਰੀਲੰਕਾ ਅਤੇ ਮਲੇਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ [4]। ਆਧੁਨਿਕ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ, ਹਿੰਦੂ ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਅਤੇ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ, ਸੰਘ ਪਰਿਵਾਰ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਸੰਗਠਨਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਛਤਰੀ ਸੰਸਥਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਵੈਮ ਸੇਵਕ ਸੰਘ, ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ, ਵਿਸ਼ਵ ਹਿੰਦੂ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ, ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਹੋਰ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਸੰਗਠਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਵ ਸੈਨਾ (ਸ਼੍ਰੀਲੰਕਾ), ਨੇਪਾਲ ਸ਼ਿਵਸੈਨਾ, ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪ੍ਰਜਾਤੰਤਰ ਪਾਰਟੀ, ਹਿੰਦੂ ਪ੍ਰਜਾਤੰਤਰਿਕ ਪਾਰਟੀ, (ਨੇਪਾਲ) ਬੰਗਾਭੂਮੀ (ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼) ਅਤੇ ਹਿੰਦਰਾਫ (ਮਲੇਸ਼ੀਆ)।
ਹਵਾਲੇ[ਸੋਧੋ]
- ↑ ਬ੍ਰੌਡ, ਜੈਫਰੀ (2003). ਵਿਸ਼ਵ ਧਰਮ. ਸੇਂਟ ਮੈਰੀਜ਼ ਪ੍ਰੈਸ. ISBN 978-0-88489-725-5.
- ↑ Rigveda. ISBN 9781618348616.
- ↑ "India", The World Factbook (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ), Central Intelligence Agency, 2023-05-30, retrieved 2023-06-07
- ↑ Gill, Peter. "Indian Hindu Nationalism's Nepali Cousin". thediplomat.com. Archived from the original on 23 May 2021.