ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨ ਭਲਾਈ ਮੰਤਰਾਲਾ

ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨ ਭਲਾਈ ਮੰਤਰਾਲਾ (ਭਾਰਤ)
	ਭਾਰਤ ਦਾ ਏਮਬਲਮ ਨਿਸ਼ਾਨ;
ਏਜੰਸੀ ਜਾਣਕਾਰੀ
ਅਧਿਕਾਰ ਖੇਤਰ	ਭਾਰਤ ਦੀ ਗਣਰਾਜ
ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰ	ਕ੍ਰਿਸ਼ੀ ਭਵਨ ਡਾ. ਰਾਜਿੰਦਰ ਪ੍ਰਸਾਦ ਰੋਡ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ
ਸਾਲਾਨਾ ਬਜਟ	₹41,855 crore (US$5.2 billion) (2017-18 est.)
ਮੰਤਰੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ	ਰਾਧਾ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ, ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਮੰਤਰੀ; ਗਜੇਨਦ੍ਰਾ ਸਿੰਘ ਸ਼ੇਖਾਵਤ, ਰਾਜ ਮੰਤਰੀ; ; ਪਰਸੋਤਮਬਾਈ ਰੁਪਾਲਾ; , ਰਾਜ ਮੰਤਰੀ; ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਰਾਜ, ਰਾਜ ਮੰਤਰੀ;
ਵੈੱਬਸਾਈਟ	agriculture.gov.in

ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨ ਭਲਾਈ ਮੰਤਰਾਲਾ (ਪਹਿਲਾਂ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਮੰਤਰਾਲਾ), ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਇੱਕ ਸ਼ਾਖਾ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਨਿਯਮਾਂ ਅਤੇ ਨਿਯਮਾਂ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੀ ਤਰਤੀਬ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਲਈ ਸਿਖਰ ਸੰਸਥਾ ਹੈ। ਮੰਤਰਾਲੇ ਲਈ ਤਿੰਨ ਖੇਤਰਾਂ ਦਾ ਖੇਤਰ ਖੇਤੀ, ਫੂਡ ਪ੍ਰੋਸੈਸਿੰਗ ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗ ਹੈ। ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਮੰਤਰਾਲੇ ਦਾ ਮੁਖੀ ਖੇਤੀ ਮੰਤਰੀ ਰਾਧਾ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਹੈ। ਗਜੇਂਦਰ ਸਿੰਘ ਸ਼ੇਖਾਵਤ, ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਰਾਜ ਅਤੇ ਪਰਸੋਤੰਬਾਏ ਰੁਪਾਲਾ ਰਾਜ ਮੰਤਰੀ ਹਨ।

ਪਿਛੋਕੜ

ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਅੱਧੀ ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਬਾਦੀ ਲਈ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ੍ਰੋਤ ਹੈ। ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਗੈਰ-ਖੇਤੀ ਸੈਕਟਰਾਂ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਲਈ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਕੱਚੇ ਮਾਲ ਦੁਆਰਾ ਲੋੜੀਂਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਤਨਖਾਹ ਸਾਮਾਨ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ ਦੇਸ਼ ਹੈ - ਜਿਸ ਵਿੱਚ 52.1% ਆਬਾਦੀ ਸਿੱਧੇ ਜਾਂ ਅਸਿੱਧੇ ਤੌਰ 'ਤੇ 2009-10 ਵਿੱਚ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਤੇ ਸਬੰਧਤ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਲਗਾਏ ਜਾਣ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ, ਰਾਜ ਸਰਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਸਾਂਝੇ ਜਤਨਾਂ ਨੇ 2010-11 ਦੌਰਾਨ 244.78 ਮਿਲੀਅਨ ਟਨ ਅਨਾਜ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡ ਉਤਪਾਦਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਫ਼ਲਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਹ ਰਿਕਾਰਡ ਪੈਦਾਵਾਰ ਨਵੀਆਂ ਵਿਕਸਤ ਫਸਲਾਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਤਕਨਾਲੌਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਟਰਾਂਸਫਰ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਜੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਫਸਲਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਸਕੀਮਾਂ ਅਧੀਨ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਐਗਰੀਕਲਚਰ ਐਮ ਐੱਮ ਪੀ, ਜੋ ਕਿ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਤੇ ਸਹਿਕਾਰਤਾ ਵਿਭਾਗ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਚਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਰਿਕਾਰਡ ਪੈਦਾਵਾਰ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਹੋਰ ਕਾਰਣਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਭਿੰਨ ਫਸਲਾਂ ਲਈ ਵਧੀ ਹੋਈ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਸਮਰਥਨ ਮੁੱਲ ਰਾਹੀਂ ਲਾਹੇਵੰਦ ਭਾਅ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਖੇਤੀ ਇਸ ਲਈ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਭੋਜਨ ਦੀ ਕਮੀ ਅਤੇ ਵਧਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ।

ਮੂਲ

ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਾਰੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਮਸਲਿਆਂ ਨਾਲ ਨਿਪਟਣ ਲਈ ਜੂਨ 1871 ਵਿੱਚ ਮਾਲ ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਤੇ ਵਣਜ ਵਿਭਾਗ ਦਾ ਗਠਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਮੰਤਰਾਲੇ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਤਕ, ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਮਾਮਲੇ ਗ੍ਰਹਿ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਪੋਰਟਫੋਲੀਓ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸਨ।

1881 ਵਿਚ, ਸਿੱਖਿਆ, ਸਿਹਤ, ਖੇਤੀਬਾੜੀ, ਮਾਲੀਏ ਦੇ ਸਾਂਝੇ ਪੋਰਟਫੋਲੀਓ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣ ਲਈ ਮਾਲ ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਿਭਾਗ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਰ, 1947 ਵਿਚ, ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਿਭਾਗ ਨੂੰ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਮੰਤਰਾਲੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ।

ਢਾਂਚਾ ਅਤੇ ਵਿਭਾਗ

ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨ ਭਲਾਈ ਮੰਤਰਾਲੇ ਵਿੱਚ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਤਿੰਨ ਵਿਭਾਗ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।

ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਿਭਾਗ, ਸਹਿਕਾਰਤਾ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨ ਭਲਾਈ ਵਿਭਾਗ: ਇਸ ਵਿਭਾਗ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ (ਬਿਜ਼ਨਸ ਅਲਾਟ) ਦੇ ਨਿਯਮ, 1961 ਵਿੱਚ ਸਮੇਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸੋਧੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਮਿਲਵਰਤਣ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਸਹਿਕਾਰਤਾ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਹੈ। ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਐਮ ਐਮ ਪੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਪ੍ਰੋਗ੍ਰਾਮ ਚਲਾਉਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਮੰਤਵ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਕੌਮੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੀਡੀਆ ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਈ-ਗਵਰਨੈਂਸ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਾਂ ਦੀ ਨਕਲ ਕਰਨਾ ਹੈ।
ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਖੋਜ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਭਾਗ: ਇਹ ਵਿਭਾਗ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਬੁਨਿਆਦੀ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਖੋਜ, ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਵਿਕਾਸ, ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੰਗਠਨਾਂ ਅਤੇ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਇਹ ਵਿਭਾਗ ਇੰਡੀਅਨ ਕੌਂਸਲ ਆਫ਼ ਐਗਰੀਕਲਚਰਲ ਰੀਸਰਚ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਣ, ਡੇਅਰੀ ਅਤੇ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਵਿਭਾਗ: ਇਸ ਵਿਭਾਗ ਦੀ ਮੁੱਖ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੈ ਕਿ ਪਸ਼ੂਆਂ ਅਤੇ ਜੂਆ ਵਸਤਾਂ ਦੀ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ।

ਮੰਤਰਾਲੇ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਮੁਖੀ, ਤਿੰਨ ਵਿਭਾਗਾਂ ਦੇ ਸਕੱਤਰ ਹਨ।

ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ

ਮੰਤਰਾਲੇ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ੀ ਵਿਕਾਸ ਯੋਜਨਾ ਹੈ, ਜੋ 2007 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਕੌਮੀ ਵਿਕਾਸ ਕੌਂਸਲ ਦੀਆਂ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ਾਂ ਤੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਹਾਲਤ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਅਤੇ ਸਮੁੱਚੀ ਆਉਟਪੁੱਟ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਤ ਯੋਜਨਾਬੰਦੀ, ਬਿਹਤਰ ਤਾਲਮੇਲ ਅਤੇ ਵਧੇਰੇ ਫੰਡ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ। 2009-10 ਵਿੱਚ ਇਸ ਪ੍ਰੋਗ੍ਰਾਮ ਲਈ ਕੁੱਲ ਬਜਟ 38,000 ਕਰੋੜ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੀ।

ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਤੇ ਅੰਕੜੇ

ਮੰਤਰਾਲਾ "ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਅੰਕੜੇ 'ਤੇ ਇੱਕ ਨਜ਼ਰ" ਦੀ ਇੱਕ ਸਲਾਨਾ ਰਿਪੋਰਟ ਛਾਪਦਾ ਹੈ " ਇਹ ਭਾਰਤ ਦੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਤਸਵੀਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਖੇਤਰ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ, ਫਸਲਾਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ (ਰਾਜ-ਆਧਾਰਿਤ ਅਤੇ ਫਸਲ-ਵਿਵਹਾਰਕ ਵਿਰਾਸਤ ਸਮੇਤ), ਦਿਹਾਤੀ ਆਰਥਿਕ ਸੂਚਕਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕ੍ਰੈਡਿਟ ਆਦਿ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਤਾਜ਼ਾ ਰਿਪੋਰਟ 2014 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।

ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨ ਭਲਾਈ ਦੇ ਮੰਤਰੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ

ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਮੰਤਰੀ (ਭਾਰਤ)
ਨਾਮ	ਪੋਰਟਰੇਟ	ਦਫ਼ਤਰ ਦੀ ਮਿਆਦ		ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀ		ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ
ਰਾਜੇਂਦਰ ਪ੍ਰਸਾਦ	1946	1947	ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ	ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ
ਜੈਰਾਮਦਾਸ ਦੌਲਾਤਰਾਮ	1948	1952			^[2]
ਪੰਜਾਬਰਾਓ ਦੇਸ਼ਮੁਖ	1952	1962			^[3]
ਸਵਰਨ ਸਿੰਘ	1963	1964			^[4]
ਚਿਦੰਬਰਮ ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ	1964	1966		ਲਾਲ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਸ਼ਤਰੀ
ਜਗਜੀਵਨ ਰਾਮ	1967	1970		ਇੰਦਿਰਾ ਗਾਂਧੀ	^[5]
ਜਗਜੀਵਨ ਰਾਮ	1974	1977		ਇੰਦਿਰਾ ਗਾਂਧੀ	^[6]
ਪਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ ਬਾਦਲ		24 ਮਾਰਚ 1977	20 ਜੂਨ 1977	ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ	ਮੋਰਾਰਜੀ ਦੇਸਾਈ
ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬਰਨਾਲਾ		1977	1979	ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ	ਮੋਰਾਰਜੀ ਦੇਸਾਈ	^[6]
ਰਾਓ ਬਰੇਂਦਰ ਸਿੰਘ	14 ਜਨਵਰੀ 1980	31 ਅਕਤੂਬਰ 1984	ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ	ਇੰਦਿਰਾ ਗਾਂਧੀ	^[7]
ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ		1984		12 ਮਈ 1986	ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ	^[8]
ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲੋਂ	12 ਮਈ 1986	14 ਫਰਵਰੀ 1988
ਭਜਨ ਲਾਲ	1988	1989		^[9]
ਚੌਧਰੀ ਦੇਵੀ ਲਾਲ		2 ਦਸੰਬਰ 1989	10 ਨਵੰਬਰ 1990	ਜਨਤਾ ਦਲ	ਵੀ ਪੀ ਸਿੰਘ	^[10]
ਬਲਰਾਮ ਜਾਖੜ		1991	1996	ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ	P. V. Narasimha Rao	^[11]
ਸੂਰਜ ਭਾਨ	16 May 1996	1 ਜੂਨ 1996	ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ	ਅਟਲ ਬਿਹਾਰੀ ਬਾਜਪਾਈ	^[12]
ਐਚ ਡੀ ਡੀਵੇ ਗੌੜਾ	1 June 1996	10 ਮਈ 1996	ਜਨਤਾ ਦਲ	H. D. Deve Gowda	^[13]
ਚਤੁਰਾਨਨ ਮਿਸ਼ਰਾ	10 July 1996	19 ਮਾਰਚ 1998	ਭਾਰਤੀ ਕਮਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ	H. D. Deve Gowda
ਚਤੁਰਾਨਨ ਮਿਸ਼ਰਾ	10 July 1996	19 ਮਾਰਚ 1998	ਭਾਰਤੀ ਕਮਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ	I. K. Gujral
ਨਿਤੀਸ਼ ਕੁਮਾਰ	22 November 1999	3 ਮਾਰਚ 2000	ਜਨਤਾ ਦਲ	ਅਟਲ ਬਿਹਾਰੀ ਬਾਜਪਾਈ	^[11]
ਨਿਤੀਸ਼ ਕੁਮਾਰ	27 May 2000	21 ਜੁਲਾਈ 2001	ਜਨਤਾ ਦਲ
ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ	22 July 2001	24 ਮਈ 2003	ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਲੋਕ ਦਲ		^[14]
ਰਾਜਨਾਥ ਸਿੰਘ	99x99px	2003	2004		ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ	^[15]
ਸ਼ਰਦ ਪਵਾਰ		23 ਮਈ 2004	26 ਮਈ 2014	ਨੈਸ਼ਨਿਲਸਟ ਕਾਂਗ੍ਰੇਸ ਪਾਰਟੀ	Manmohan Singh	^[16]
ਰਾਧਾ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ	frameless\|100x100px	26 ਮਈ 2014	Incumbent	ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ	ਨਰੇਂਦਰ ਮੋਦੀ	^[17]

ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ

Agricultural insurance in।ndia
National Portal of।ndia

ਹਵਾਲੇ

↑ "ਪੁਰਾਲੇਖ ਕੀਤੀ ਕਾਪੀ" (PDF). Archived from the original (PDF) on 2017-03-28. Retrieved 2018-02-03. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "[1]". {{cite web}}: External link in |title= (help); Missing or empty |url= (help)External link in |title= (help); Missing or empty |url= (help) [2] (RAJYA SABHA MEMBERS, BIOGRAPHICAL SKETCHES, 1952 - 2003: J)
↑ "Members Bioprofile". 47.132. Archived from the original on 2014-05-20. Retrieved 2018-02-03. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Members Bioprofile". 47.132. Archived from the original on 2016-03-12. Retrieved 2018-02-03. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Members Bioprofile". 47.132. Archived from the original on 2012-02-23. Retrieved 2018-02-03. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ ^6.0 ^6.1 "Biographical Sketch of Member of 12th Lok Sabha". 47.132. Archived from the original on 2014-05-21. Retrieved 2018-02-03. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "9th Lok Sabha, Members Bioprofile". loksabha.nic.in. National।nformatics Centre. Archived from the original on ਮਈ 19, 2014. Retrieved May 19, 2014. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Official biographical sketch on Lok Sabha website". Archived from the original on 2016-03-12. Retrieved 2018-02-03. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Fifteenth Lok Sabha, Members Bioprofile: Bhajan Lal,Shri". Archived from the original on 2016-03-12. Retrieved 2018-02-03. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Members Bioprofile". 47.132. Archived from the original on 2014-05-20. Retrieved 2018-02-03. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ ^11.0 ^11.1 "Biographical Sketch of Member of 12th Lok Sabha". 47.132. Archived from the original on 3 April 2015. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help) ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name "nk" defined multiple times with different content
↑ "Biographical Sketch of Member of XI Lok Sabha". 47.132. Archived from the original on 2014-05-20. Retrieved 2018-02-03. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Sixteenth Lok Sabha, Members Bioprofile: Devegowda,Shri H.D." Archived from the original on 2016-03-12. Retrieved 2018-02-03. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ Official biographical sketch on Lok Sabha website Archived 1 February 2013 at the Wayback Machine.
↑ "Official biographical sketch on Lok Sabha website". Archived from the original on 2016-03-12. Retrieved 2018-02-03. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Official biographical sketch on Lok Sabha website". Archived from the original on 2014-04-13. Retrieved 2018-02-03. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ "Archived copy". Archived from the original on 20 April 2015. Retrieved 2015-04-24. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)CS1 maint: archived copy as title (link)

[1] "ਪੁਰਾਲੇਖ ਕੀਤੀ ਕਾਪੀ" (PDF). Archived from the original (PDF) on 2017-03-28. Retrieved 2018-02-03. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)

[2] "[1]". {{cite web}}: External link in |title= (help); Missing or empty |url= (help)External link in |title= (help); Missing or empty |url= (help) [2] (RAJYA SABHA MEMBERS, BIOGRAPHICAL SKETCHES, 1952 - 2003: J)

[3] "Members Bioprofile". 47.132. Archived from the original on 2014-05-20. Retrieved 2018-02-03. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)

[autogenerated1-4] "Members Bioprofile". 47.132. Archived from the original on 2016-03-12. Retrieved 2018-02-03. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)

[jr-5] "Members Bioprofile". 47.132. Archived from the original on 2012-02-23. Retrieved 2018-02-03. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)

[164.100.47.132-6] 6.0 ^6.1 "Biographical Sketch of Member of 12th Lok Sabha". 47.132. Archived from the original on 2014-05-21. Retrieved 2018-02-03. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)

[7] "9th Lok Sabha, Members Bioprofile". loksabha.nic.in. National।nformatics Centre. Archived from the original on ਮਈ 19, 2014. Retrieved May 19, 2014. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)

[8] "Official biographical sketch on Lok Sabha website". Archived from the original on 2016-03-12. Retrieved 2018-02-03. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)

[9] "Fifteenth Lok Sabha, Members Bioprofile: Bhajan Lal,Shri". Archived from the original on 2016-03-12. Retrieved 2018-02-03. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)

[10] "Members Bioprofile". 47.132. Archived from the original on 2014-05-20. Retrieved 2018-02-03. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)

[nk-11] 11.0 ^11.1 "Biographical Sketch of Member of 12th Lok Sabha". 47.132. Archived from the original on 3 April 2015. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help) ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; name "nk" defined multiple times with different content

[12] "Biographical Sketch of Member of XI Lok Sabha". 47.132. Archived from the original on 2014-05-20. Retrieved 2018-02-03. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)

[13] "Sixteenth Lok Sabha, Members Bioprofile: Devegowda,Shri H.D." Archived from the original on 2016-03-12. Retrieved 2018-02-03. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)

[14] Official biographical sketch on Lok Sabha website Archived 1 February 2013 at the Wayback Machine.

[15] "Official biographical sketch on Lok Sabha website". Archived from the original on 2016-03-12. Retrieved 2018-02-03. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)

[16] "Official biographical sketch on Lok Sabha website". Archived from the original on 2014-04-13. Retrieved 2018-02-03. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)

[17] "Archived copy". Archived from the original on 20 April 2015. Retrieved 2015-04-24. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)CS1 maint: archived copy as title (link)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]