ਕੁਰੱਤੁਲਐਨ ਹੈਦਰ
ਕੁਰੱਤੁਲਐਨ ਹੈਦਰ | |
|---|---|
| ਦਸਤਖ਼ਤ | |
 |
ਕੁੱਰਤੁਲਏਨ ਹੈਦਰ (Urdu: قرۃ العین حیدر; ਜਨਮ: 20 ਜਨਵਰੀ 1927 - ਮੌਤ: 21 ਅਗਸਤ 2007) ਐਨੀ ਆਪਾ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਇੱਕ ਉੱਘੀ ਉਰਦੂ ਨਾਵਲਕਾਰ, ਪੱਤਰਕਾਰ ਅਤੇ ਲੇਖਿਕਾ ਸੀ।
ਜੀਵਨੀ
[ਸੋਧੋ]ਕੁੱਰਤੁਲਏਨ ਹੈਦਰ ਦਾ ਜਨਮ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਅਲੀਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸੱਜਾਦ ਹੈਦਰ ਯਲਦਰਮ ਉਰਦੂ ਦੇ ਲੇਖਕ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਰਾਜਦੂਤ ਵਜੋਂ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ, ਤੁਰਕੀ ਆਦਿ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਤੈਨਾਤ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਂ ਨਜ਼ਰ ਬਿੰਤੇ - ਬਾਕਿਰ ਵੀ ਉਰਦੂ ਦੀ ਲੇਖਿਕਾ ਸੀ। ਉਹ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਰਈਸੀ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿੱਚ ਪਲੀ ਅਤੇ ਬੜੀ ਹੋਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੁਢਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਲਾਲਬਾਗ, ਲਖਨ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਸਥਿਤ ਗਾਂਧੀ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਅਲੀਗੜ੍ਹ ਤੋਂ ਦਸਵੀਂ ਪਾਸ ਕੀਤੀ। ਲਖਨਊ ਦੇ ਆਈ ਟੀ ਕਾਲਜ ਤੋਂ ਬੀ ਏ ਅਤੇ ਲਖਨਊ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਐਮ ਏ ਕੀਤੀ। ਫਿਰ ਲੰਦਨ ਦੇ ਹੀਦਰਲੇਸ ਆਰਟਸ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ। ਵੰਡ ਦੇ ਸਮੇਂ 1947 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭਰਾ-ਭੈਣ ਅਤੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਪਲਾਇਨ ਕਰ ਗਏ। ਲਖਨਊ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਕੁੱਰਤੁਲਐਨ ਹੈਦਰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਮੁਸਤਫਾ ਹੈਦਰ ਦੇ ਨਾਲ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਪਲਾਇਨ ਕਰ ਗਈ। ਲੇਕਿਨ 1951 ਵਿੱਚ ਉਹ ਲੰਦਨ ਚੱਲੀ ਗਈ। ਉੱਥੇ ਆਜ਼ਾਦ ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਸੰਪਾਦਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਹ ਬੀਬੀਸੀ ਲੰਦਨ ਨਾਲ ਜੁੜ ਗਈ ਅਤੇ ਦ ਟੈਲੀਗਰਾਫ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟਰ ਅਤੇ ਇੰਪ੍ਰਿੰਟ ਪਤ੍ਰਿਕਾ ਦੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਸੰਪਾਦਕ ਵੀ ਰਹੀ। ਕੁੱਰਤੁਲ ਐਨ ਹੈਦਰ ਇਲਸਟਰੇਟਡ ਵੀਕਲੀ ਦੀ ਸੰਪਾਦਕੀ ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਵੀ ਰਹੀ। 1956 ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਉਹ ਭਾਰਤ ਭ੍ਰਮਣ ਉੱਤੇ ਆਈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੇ ਅਨਿੱਖੜ ਮਿੱਤਰ ਮੌਲਾਨਾ ਅਬੁਲ ਕਲਾਮ ਆਜ਼ਾਦ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਕੀ ਉਹ ਭਾਰਤ ਆਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ? ਕੁੱਰਤੁਲ ਐਨ ਹੈਦਰ ਦੇ ਹਾਮੀ ਭਰਨ ਉੱਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਗੱਲ ਕਹੀ ਅਤੇ ਆਖੀਰ ਉਹ ਉਹ ਲੰਦਨ ਤੋਂ ਆਕੇ ਮੁੰਬਈ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਲੱਗੀ ਅਤੇ ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਹੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾਇਆ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਲਿਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਕਹਾਣੀ ਸਿਰਫ ਛੇ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਲਿਖੀ ਸੀ। ਬੀ ਚੂਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਹਾਣੀ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਹ 17-18 ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ ਤਦ 1945 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਸੰਕਲਨ ‘ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਦਾ ਘਰ’ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ। ਅਗਲੇ ਹੀ ਸਾਲ 19 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਨਾਵਲ ਮੇਰੇ ਵੀ ਸਨਮਖਾਨੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਕੈਰੀਅਰ ਇੱਕ ਪੱਤਰਕਾਰ ਵਜੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਲਿਖਦੀ ਵੀ ਰਹੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀਆਂ, ਨਾਵਲ, ਅਨੁਵਾਦ, ਰਿਪੋਰਤਾਜ ਆਦਿਕ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੇ ਰਹੇ। ਉਹ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਲਿਖਦੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਕਰਦੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਾਵਲਾਂ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਵਿੱਚ ਉਰਦੂ ਸਲਾਹਕਾਰ ਬੋਰਡ ਦੀ ਉਹ ਦੋ ਵਾਰ ਮੈਂਬਰ ਵੀ ਰਹੀ। ਵਿਜਿਟਿੰਗ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਹ ਜਾਮੀਆ ਮਿਲੀਆ ਇਸਲਾਮੀਆ ਅਤੇ ਅਲੀਗੜ੍ਹ ਮੁਸਲਿਮ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਅਤੇ ਮਹਿਮਾਨ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨਾਲ ਵੀ ਜੁੜੀ ਰਹੀ।
1959 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਾਵਲ ਆਗ ਕਾ ਦਰਿਆ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਜਿਸਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਲਿਖਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਨਾਵਲ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਚੌਥੀ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 1947 ਤੱਕ ਦੀ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਅਤੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਬੁਨਿਆਦਾਂ ਨੂੰ ਸਮਕਾਲੀ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ।[1][2] ਇਸ ਨਾਵਲ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਨਿਦਾ ਫਾਜਲੀ ਨੇ ਇੱਥੇ ਤੱਕ ਕਿਹਾ ਹੈ - ਮੋਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿਨਾਹ ਨੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਸਾਢੇ ਚਾਰ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ 1200 ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਕੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ਕੁੱਰਤੁਲਏਨ ਹੈਦਰ ਨੇ ਨਾਵਲ ਆਗ ਕਾ ਦਰਿਆ ਲਿਖ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਖ ਕੀਤੇ ਗਏ 1200 ਸਾਲਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਜੋੜ ਕੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਨੂੰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਇੱਕ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
21 ਅਗਸਤ, 2007 ਨੂੰ ਸਵੇਰੇ ਤਿੰਨ ਵਜੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਕੋਲ ਨੋਇਡਾ ਦੇ ਕੈਲਾਸ਼ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ 80 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋਈ।
ਰਚਨਾਵਾਂ
[ਸੋਧੋ]ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਿਹ
[ਸੋਧੋ]- ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਕੇ ਘਰ (ਪਹਿਲਾ ਕਹਾਣੀ ਸੰਕਲਨ) (1945)
- ਸਿਤਾਰੋਂ ਸੇ ਆਗੇ
- ਪਤਝੜ ਕੀ ਆਵਾਜ਼
- ਰੋਸ਼ਨੀ ਕੀ ਰਫ਼ਤਾਰ
- ਸਟਰੀਟ ਸਿੰਗਰਜ ਆਫ ਲਖਨਊ ਐਂਡ ਆਦਰ ਸਟੋਰੀਜ
ਨਾਵਲ
[ਸੋਧੋ]- ਮੇਰੇ ਭੀ ਸਨਮਖ਼ਾਨੇ (ਪਹਿਲਾ ਨਾਵਲ)
- ਹਾਊਸਿੰਗ ਸੋਸਾਇਟੀ
- ਆਗ ਕਾ ਦਰਿਯਾ (1959)
- ਸਫ਼ੀਨ-ਏ-ਗ਼ਮੇ ਦਿਲ
- ਆਖ਼ਿਰੇ-ਸ਼ਬ ਕੇ ਹਮਸਫ਼ਰ (ਨਿਸ਼ਾਂਤ ਕੇ ਸਹਯਾਤ੍ਰੀ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠ ਹਿੰਦੀ ਅਨੁਵਾਦ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਔਰ ਗਿਆਨਪੀਠ ਪੁਰਸਕਾਰ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ
- ਗਰਦਿਸ਼ੇ-ਰੰਗੇ-ਚਮਨ
- ਚਾਂਦਨੀ ਬੇਗਮ
- ਯਹ ਦਾਗ ਦਾਗ ਉਜਾਲਾ
ਜੀਵਨੀ-ਨਾਵਲ
[ਸੋਧੋ]- ਕਾਰ-ਏ-ਜਹਾਂ ਦਰਾਜ਼ ਹੈ (ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ)
- ਚਾਰ ਨਾਵਲੇਟ
- ਸੀਤਾ ਹਰਨ
- ਦਿਲਰੁਬਾ
- ਚਾਯ ਕੇ ਬਾਗ਼
- ਅਗਲੇ ਜਨਮ ਮੋਹੇ ਬਿਟਿਯਾ ਨ ਕੀਜੋ
ਹੋਰ
[ਸੋਧੋ]- ਕਲਾਸੀਕਲ ਗਾਇਕ ਬੜੇ ਗ਼ੁਲਾਮ ਅਲੀ ਖਾਨ ਕੀ ਜੀਵਨੀ (ਸਹਿ ਲਿਖਿਤ)
ਰਿਪੋਰਤਾਜ਼
[ਸੋਧੋ]- ਛੁਟੇ ਅਸੀਰ ਤੋ ਬਦਲਾ ਹੁਆ ਜ਼ਮਾਨਾ ਥਾ
- ਕੋਹ-ਏ-ਦਮਾਵੰਦ
- ਗੁਲਗਸ਼ਤੇ ਜਹਾਂ
- ਖ਼ਿਜ਼੍ਰ ਸੋਚਤਾ ਹੈ
- ਸਤੰਬਰ ਕਾ ਚਾਂਦ
- ਦਕਨ ਸਾ ਨਹੀਂ ਠਾਰ ਸੰਸਾਰ ਮੇਂ
- ਕ਼ੈਦਖ਼ਾਨੇ ਮੇਂ ਤਲਾਤੁਮ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦ ਆਤੀ ਹੈ
- ਜਹਾਨ ਏ ਦੀਗਰ
ਅਨੁਵਾਦ
[ਸੋਧੋ]- ਹਮੀਂ ਚਰਾਗ਼, ਹਮੀ ਪਰਵਾਨੇ - ਹੇਨਰੀ ਜੇਮਜ ਦੇ ਨਾਵਲ ਪੋਰਟ੍ਰੇਟ ਆਫ਼ ਏ ਲੇਡੀ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ
- ਕਲੀਸਾ ਮੇਂ ਕ਼ਤਲ - ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਨਾਟਕ ਮਰਡਰ ਇਨ ਦ ਕੈਥੇਡ੍ਰਲ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ
- ਆਦਮੀ ਕਾ ਮੁਕ਼ੱਦਰ
- ਆਲਪਸ ਕੇ ਗੀਤ
- ਤਲਾਸ਼
- River of Fire (ਆਪਣੇ ਉਰਦੂ ਨਾਵਲ ਆਗ ਕਾ ਦਰਿਆ ਦਾ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਅਨੁਵਾਦ, 1999)
ਪੁਰਸਕਾਰ ਅਤੇ ਸਨਮਾਨ
[ਸੋਧੋ]- 1967 ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰ, ਨਾਵਲ ਆਖ਼ਿਰੀ ਸ਼ਬ ਕੇ ਹਮਸਫ਼ਰ ਲਈ
- 1984 ਪਦਮ ਸ਼੍ਰੀ - ਸਾਹਿਤਕ ਯੋਗਦਾਨ ਲਈ
- 1984 ਗਾਲਿਬ ਮੋਦੀ ਅਵਾਰਡ
- 1985 ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰ, ਕਹਾਣੀ ਪਤਝੜ ਕੀ ਆਵਾਜ਼,
- 1987 ਇਕਬਾਲ ਸਨਮਾਨ
- 1989 ਸੋਵੀਅਤ ਲੈਂਡ ਨਹਿਰੂ ਪੁਰਸਕਾਰ, ਅਨੁਵਾਦ ਲਈ
- 1989 ਗਿਆਨਪੀਠ ਪੁਰਸਕਾਰ
- 1989 ਪਦਮਭੂਸ਼ਣ
ਹਵਾਲੇ
[ਸੋਧੋ]- ↑ "Qurratulain Hyder, 1927-". Library of Congress.
{{cite web}}: Italic or bold markup not allowed in:|publisher=(help) - ↑ Jnanpith, p. 42