ਅਫ਼ਗ਼ਾਨ–ਸਿੱਖ ਯੁੱਧ

ਅਫ਼ਗਾਨ ਸਿੱਖ ਯੁੱਧ
	; ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਦੁਰਾਨੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਲੜਾਈ ਦਾ ਚਿੱਤਰਣ
ਮਿਤੀ	1748–1839 (Intermittent)
ਥਾਂ/ਟਿਕਾਣਾ	ਪੰਜਾਬ, ਕਸ਼ਮੀਰ, ਖ਼ੈਬਰ ਪਖ਼ਤੁਨਖ਼ਵਾ
ਨਤੀਜਾ	ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਉਭਾਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ, ਕਸ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਖ਼ੈਬਰ ਪਖ਼ਤੁਨਖ਼ਵਾ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ;
ਰਾਜਖੇਤਰੀ; ਤਬਦੀਲੀਆਂ	ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ ਦੇ ਉੱਤਰ ਪੱਛਮੀ ਖੇਤਰਾਂ ਉੱਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸ਼ਾਸਨ ਮਜ਼ਬੂਤ
Belligerents
ਦੁਰਾਨੀ ਸਾਮਰਾਜ (1747–1823); ਕਾਬੁਲ ਦਾ ਅਮੀਰਾਤ (1823–1837); Supported by:; ਕਲਾਤ ਖ਼ਾਨਤ; ਕੰਧਾਰ ਦੇ ਦਿਲ ਭਰਾ; ਸੁਲਤਾਨ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ	ਦਲ ਖ਼ਾਲਸਾ (1748–1765); ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ (1765–1799); ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ (1799–1839)
Commanders and leaders
ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦੁਰਾਨੀ; ਜਹਾਂ ਖਾਨ; ਤੈਮੂਰ ਸ਼ਾਹ ਦੁਰਾਨੀ; ਮੋਇਨ ਉਲ ਮੁਲਕ; ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਦੁਰਾਨੀ; ਫਤਹਿ ਖਾਨ ਬਰਕਜ਼ਈ; ਜੈਨ ਖ਼ਾਨ ਸਰਹੰਦੀ †; ਜਮਾਲ ਸ਼ਾਹ †; ਨਵਾਬ ਮੁਜ਼ੱਫ਼ਰ ਖ਼ਾਨ †; ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ; ਸੁਲਤਾਨ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ; ਅਜ਼ੀਮ ਖ਼ਾਨ; ਸੱਯਦ ਅਕਬਰ ਸ਼ਾਹ †; ਵਜ਼ੀਰ ਅਕਬਰ ਖ਼ਾਨ; ਨਾਸਿਰ ਖ਼ਾਨ	ਬਾਬਾ ਦੀਪ ਸਿੰਘ †; ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ; ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ; ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲੋਂ; ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ; ਜੈ ਸਿੰਘ ਕਨ੍ਹੱਈਆ; ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ; ਬਾਬਾ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ †; ਮਹਾਰਾਜਾ ਆਲਾ ਸਿੰਘ; ਝੰਡਾ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲੋਂ; ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ; ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ; ਦੀਵਾਨ ਮੋਹਕਮ ਚੰਦ; ਮਿਸਰ ਦੀਵਾਨ ਚੰਦ; ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲੂਆ †; ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ; ਖੜਕ ਸਿੰਘ; ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਮੀਰਪੁਰੀ; ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ †; ਬਲਬਹਾਦਰ ਕੁੰਵਰ † ; ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ; ਗੁਲਾਬ ਸਿੰਘ †; ਖੁੱਰਮ ਸਿੰਘ †

ਅਫ਼ਗਾਨ ਸਿੱਖ ਯੁੱਧ 1748 ਤੋਂ 1839 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਅਤੇ ਦੁਰਾਨੀ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਏ। ਟਕਰਾਅ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਦਲ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਹੋਈ ਸੀ, ਅਤੇ ਕਾਬੁਲ ਦੀ ਅਮੀਰਾਤ ਦੇ ਦੁਰਾਨੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਬਾਅਦ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰਹੀ।

ਪਿਛੋਕੜ

ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ 1716 ਵਿੱਚ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਆਜ਼ਾਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਅਗਲੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸਥਾਰ ਕੀਤਾ। ਨਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ (1738-40) ਦੇ ਹਮਲੇ ਨੇ ਮੁਗਲਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਝਟਕਾ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ 1747 ਵਿੱਚ ਨਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਦੁਰਾਨੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਈਰਾਨ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਚਾਰ ਸਾਲ ਬਾਅਦ, ਇਹ ਨਵਾਂ ਅਫਗਾਨ ਰਾਜ, ਸਿੱਖ ਗਠਜੋੜ ਨਾਲ ਟਕਰਾਅ ਵਿੱਚ ਆਇਆ।

ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀਆਂ ਮੁਹਿੰਮਾਂ

ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਮੁਗਲ ਗਵਰਨਰ ਸ਼ਾਹ ਨਵਾਜ਼ ਖਾਨ ਦੇ ਦਿੱਲੀ ਭੱਜਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 12 ਜਨਵਰੀ 1748 ਨੂੰ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦੁਰਾਨੀ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਲਾਹੌਰ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਗਵਰਨਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਅਹਿਮਦ ਨੇ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਇਲਾਕਾ ਲੈ ਕੇ ਕੂਚ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਮਨੂਪੁਰ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਮੁਗਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਗੱਠਜੋੜ ਵਿੱਚ ਹਾਰ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕੰਧਾਰ ਵਾਪਸ ਭੱਜ ਗਿਆ।^[4] ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ, ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਅਤੇ ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਸਿੱਖ ਜੱਥੇ ਨੇ ਦੁਰਾਨੀ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲੁੱਟ ਤੋਂ ਵਾਂਝੇ ਕਰਕੇ ਤੰਗ ਕਰਨਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਹਮਲਾ ਅਸਫਲ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ ਪਰ ਇਸ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਚ 1748 ਵਿਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਦਲ ਖ਼ਾਲਸਾ, ਸਿੱਖ ਸੰਘ ਦੀ ਫੌਜ ਵਿਚ ਸੰਗਠਿਤ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦਿੱਤਾ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਉੱਤੇ 12 ਅਪ੍ਰੈਲ 1752 ਮੁੜ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ।^[5]

ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਅਫਗਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਲਈ ਗੁਰੀਲਾ ਯੁੱਧ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ। ਨਵੰਬਰ 1757 ਵਿੱਚ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦੁਰਾਨੀ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਤੈਮੂਰ ਸ਼ਾਹ ਦੁਰਾਨੀ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਹੇਠ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਲੜਾਈ (ਜਿਸ ਨੂੰ ਗੋਹਲਵਾੜ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਅਫਗਾਨ ਫੌਜ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ। ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਪਤਨ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਦੇਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਦੁਰਾਨੀ ਕਮਾਂਡਰ-ਇਨ-ਚੀਫ਼ ਜਹਾਂ ਖਾਨ ਅਤੇ ਤੈਮੂਰ ਸ਼ਾਹ ਸ਼ਹਿਰ ਛੱਡ ਕੇ ਭੱਜ ਗਏ, ਅਤੇ ਚਨਾਬ ਅਤੇ ਰਾਵੀ ਦਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਅਫਗਾਨ ਸੈਨਿਕ ਡੁੱਬ ਗਏ। ਸਿੱਖ ਫੜੇ ਗਏ ਅਫਗਾਨ ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਪਵਿੱਤਰ ਸਰੋਵਰ ਦੀ ਸਫਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਲੈ ਗਏ ਜਿਸਦੀ ਅਫਗਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬੇਅਦਬੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। 1758 ਵਿੱਚ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਅਫਗਾਨ ਫੌਜਦਾਰ (ਫੌਜੀ ਅਫਸਰ) ਸਆਦਤ ਖਾਨ ਅਫਰੀਦੀ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ, ਜੋ ਕਿ ਜਲੰਧਰ ਤੋਂ ਭੱਜ ਗਿਆ ਸੀ, ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਫਗਾਨ ਫੌਜ ਨੂੰ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਹਾਰ ਮਿਲੀ। ਭਾਵੇਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਪਰ ਅਫਗਾਨਾਂ ਨੇ 1761 ਵਿੱਚ ਲਾਹੌਰ ਉੱਤੇ ਮੁੜ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੀ, ਮਈ 1761 ਵਿੱਚ, ਸਿੱਖ ਫੌਜ ਨੇ ਚਾਹਰ ਮਹਿਲ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਅਫਗਾਨ ਫੌਜ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਸਤੰਬਰ 1761 ਵਿਚ, ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਦੇ ਨੇੜੇ, ਲਾਹੌਰ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦੁੱਰਾਨੀ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਹਰਾਇਆ, ਦੁਰਾਨੀਆਂ ਦੇ ਬਾਕੀ ਕਮਾਂਡਰਾਂ ਦੀ ਹਾਰ ਅਤੇ ਬੇਦਖਲੀ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ, ਅੰਤ ਵਿਚ ਸਤਲੁਜ ਤੋਂ ਸਿੰਧ ਤੱਕ ਦਾ ਸਾਰਾ ਇਲਾਕਾ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੋ ਗਿਆ। ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪੰਜਾਬ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਹਾਰ ਗਿਆ।^[6]

ਅਕਤੂਬਰ 1762 ਵਿੱਚ, ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦੁਰਾਨੀ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਪਰ ਸਿੱਖਾਂ ਤੋਂ ਹਾਰ ਗਿਆ। ਦਸੰਬਰ 1762 ਵਿੱਚ ਰਾਵੀ ਫੋਰਡ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨਾਲ ਝੜਪ ਕੀਤੀ। ਨਵੰਬਰ 1763 ਵਿਚ, ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਦੁਰਾਨੀ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਸਿਆਲਕੋਟ ਦੀ ਲੜਾਈ ਹੋਈ, ਜਿੱਥੇ ਅਫ਼ਗਾਨਾਂ ਦੀ ਹਾਰ ਹੋਈ। , ਅਤੇ ਇਸ ਹਾਰ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ ਆਪਣੀ ਪੰਜਾਬ ਮੁਹਿੰਮ ਛੱਡਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਗਏ। ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਵਿਖੇ, ਜਹਾਨ ਖਾਨ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਭਾਰੀ ਹਾਰ ਮਿਲੀ, ਜਿਸਨੇ ਫਿਰ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਅਤੇ ਮੋਰਿੰਡਾ ਦੇ ਕਸਬਿਆਂ ਨੂੰ ਬਰਖਾਸਤ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਜਿੱਤ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ, ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰੋਹਤਾਸ ਕਿਲੇ ਦੇ ਕਮਾਂਡਰ ਸਰਬਲੰਦ ਖਾਨ ਸਦੋਜ਼ਈ ਨੂੰ ਫੜ ਲਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕੈਦ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਲਈ ਸਹਿਮਤੀ ਦੇਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਿਹਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਤਬਾਹੀ ਦੀਆਂ ਖਬਰਾਂ ਨਾਲ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਖਾਲਤ ਦੇ ਬੇਗੀ ਨਾਸਿਰ ਖਾਨ ਨੂੰ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਜਿਹਾਦ (ਪਵਿੱਤਰ ਯੁੱਧ) ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਗ਼ੁਲਾਮ ਬਣਾਉਣ ਲਈ, ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਨੇ 1764 ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲ ਮਾਰਚ ਕੀਤਾ। ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹਾਰ, ਹਮਲੇ ਅਤੇ ਅਗਾਊਂ ਪਹਿਰੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਦੇ ਨਾਲ ਜਿਹਾਦ ਦੀ ਅਸਫ਼ਲਤਾ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ 1765 ਵਿਚ, ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਕਾਜ਼ੀ ਮੁਰ ਮੁਹੰਮਦ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲ ਮੁੜ ਮਾਰਚ ਕੀਤਾ ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਸਿਰਫ਼ ਉਸ ਦੇ ਕੈਂਪ ਵਿਚ ਹੀ ਸੀਮਤ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਕੈਂਪ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਝੁੰਡ ਦੇ ਨਾਲ ਰੱਖਿਆਤਮਕ ਪੱਖ 'ਤੇ ਰਿਹਾ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਇਕ ਵੀ ਪਿੱਛਾ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਕਾਬੁਲ ਵਾਪਸ ਪਰਤਿਆ।ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਿੱਕਾ ਚਲਾ ਕੇ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹੀ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਛਾਪਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜੋ ਪੰਜਾਹ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੀ ਮੋਹਰ 'ਤੇ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 13 ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਮੁੜ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ।^[7] ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ 1772 ਵਿੱਚ ਮੁਲਤਾਨ ਉੱਤੇ ਵੀ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਾ ਸਮਾਂ 1772 ਤੋਂ 1780 ਤੱਕ "ਸਿੱਖ ਇੰਟਰਲਿਊਡ ਪੀਰੀਅਡ" ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।^[8]

ਤੈਮੂਰ ਸ਼ਾਹ ਦੀਆਂ ਮੁਹਿੰਮਾਂ

ਤੈਮੂਰ ਸ਼ਾਹ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦੁਰਾਨੀ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੁਰਾਨੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਗੱਦੀ 'ਤੇ ਬੈਠਾ ਸੀ। 1779 ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ, ਤੈਮੂਰ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਮੁਲਤਾਨ ਨੂੰ ਜਿੱਤਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਲਾਹੌਰ ਅਤੇ ਮੁਲਤਾਨ ਦੇ ਸੂਬਿਆਂ 'ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ, ਇਹ ਪ੍ਰਾਂਤ ਤੈਮੂਰ ਸ਼ਾਹ ਦੁਆਰਾ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਲਈ ਰੁਕਾਵਟ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਰਦਾਰ ਅਤੇ ਰਈਸ, ਦੁਰਾਨੀਆਂ ਦੀ ਨਿਰਭਰਤਾ, ਦੁਰਾਨੀ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਦਾ ਕੋਈ ਸਤਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਿੰਧ। ਤੈਮੂਰ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਅਧੀਨ ਕਲਾਤ ਦੇ ਖਾਨੇਟ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਨਾਸਿਰ ਖਾਨ ਬਲੋਚ ਨੇ ਅਫਗਾਨ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਦੇ ਮੁਖੀ ਸਮੇਤ, ਹੋਰ ਦੁਰਾਨੀ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੈਮੂਰ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਕੂਟਨੀਤੀ ਦੁਆਰਾ ਮੁਲਤਾਨ ਨੂੰ ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਹਾਜੀ ਅਲੀ ਖਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਏਜੰਟ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਾਥੀਆਂ ਸਮੇਤ ਭੰਗੀ ਸਿੱਖ ਮੁਖੀਆਂ ਨੂੰ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਲਈ, ਵਿਵਹਾਰ ਅਤੇ ਨਿਮਰ ਹੋਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦੇ ਕੇ ਭੇਜਿਆ, ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਹਾਜੀ ਅਲੀ ਖਾਨ ਨੇ ਭੰਗੀ ਮੁਖੀਆਂ ਨੂੰ ਧਮਕੀ ਦਿੱਤੀ। ਭੰਗੀਆਂ ਨੇ ਹਾਜੀ ਨੂੰ ਦਰਖਤ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਤੈਮੂਰ ਨੂੰ ਰਿਪੋਰਟ ਕਰਨ ਲਈ ਵਾਪਸ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਆਪਣੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਖਬਰ 'ਤੇ, ਤੈਮੂਰ ਸ਼ਾਹ ਨੇ 18,000 ਆਦਮੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਫੌਜ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜਨਰਲ ਜ਼ੈਂਗੀ ਖਾਨ ਦੇ ਅਧੀਨ ਯੂਸਫਜ਼ਈ, ਦੁਰਾਨੀਆਂ, ਮੁਗਲ ਅਤੇ ਕਿਜ਼ਲਬਾਸ਼ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਘੱਟ ਜਾਣੇ-ਪਛਾਣੇ ਰਸਤਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਮਾਰਚ ਕਰਨ ਅਤੇ ਅਣਜਾਣੇ ਅਤੇ ਜ਼ੰਗੀ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਉੱਤੇ ਡਿੱਗਣ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ ਦੇ ਨਾਲ।^[9] ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਗੁਪਤ ਰੱਖਣ ਦੇ ਸਖ਼ਤ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤੇ। ਜ਼ੰਗੀ ਖਾਨ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਬਾਰੇ ਸੁਚੇਤ ਕਰਨ ਲਈ ਸਿੱਖ ਕੈਂਪ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰਨ ਦੇ ਹੁਕਮਾਂ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਕੈਂਪਾਂ ਤੋਂ 25 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ। ਤੈਮੂਰ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ 5,000 ਯੂਸਫ਼ਜ਼ਈ ਬੰਦਿਆਂ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ। ਸਵੇਰ ਤੋਂ ਥੋੜਾ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਸਿੱਖਾਂ ਉੱਤੇ ਅਫਗਾਨ ਫੌਜ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਭਾਵੇਂ ਗੈਰ-ਸੰਗਠਿਤ ਅਫ਼ਗਾਨ ਫੌਜ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਣਜਾਣ ਸਨ ਇਸਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਸਖ਼ਤ ਟਾਕਰਾ ਕੀਤਾ ਪਰ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਹਾਰ ਗਏ। ਲਗਭਗ 3000 ਸਿੱਖ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ, ਅਤੇ 500 ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਦੌਰਾਨ ਇਸ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਜੇਹਲਮ ਦਰਿਆ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬ ਗਏ ਸਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ 2000 ਸਫਲਤਾਪੂਰਵਕ ਦਰਿਆ ਦੇ ਉਲਟ ਕੰਢੇ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਬਚ ਨਿਕਲੇ ਸਨ।^[10] ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਤੈਮੂਰ ਸ਼ਾਹ ਦੁਰਾਨੀ ਨੇ ਸ਼ੁਜਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਰਾਹਤ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਵਾਲੀ ਸਿੱਖ ਫੌਜ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੁਲਤਾਨ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਜਿੱਥੇ 8 ਫਰਵਰੀ 1780 ਨੂੰ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ ਲੜਾਈ ਲੜੀ ਗਈ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ 2,000 ਆਦਮੀ ਮਾਰੇ ਅਤੇ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਵੱਲ ਭੱਜਣ ਲਈ ਅੱਗੇ ਵਧੇ। ਤੈਮੂਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਫ਼ੌਜ ਭੇਜੀ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ 64 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੱਖਣ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਹੁਜਰਾ ਮੁਕੀਮ ਖ਼ਾਨ ਉੱਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਛਾੜਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਿਆ।^[11] ਇਸ ਸਫਲ ਮੋੜ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਤੈਮੂਰ ਨੇ ਸ਼ੁਜਾਬਾਦ ਤੋਂ ਮੁਲਤਾਨ ਵੱਲ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਜਾ ਕੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਮ ਕਤਲੇਆਮ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਫੌਜਾਂ ਰਹਿ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਗੱਲਬਾਤ ਹੋਈ ਅਤੇ ਸ਼ਰਤਾਂ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ, ਤੈਮੂਰ ਨੇ 18 ਫਰਵਰੀ 1780 ਨੂੰ ਕਿਲ੍ਹੇ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੈਮੂਰ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਮੁਜ਼ੱਫਰ ਖਾਨ ਨੂੰ ਮੁਲਤਾਨ ਦਾ ਨਾਜ਼ਿਮ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਅਬਦੁਲ ਕਰੀਮ ਖਾਨ ਬਾਬਰ, ਸਿੱਖ ਫੌਜ ਦੇ ਇੱਕ ਵਿਗੜੇ ਹੋਏ ਮੁਸਲਮਾਨ ਜਰਨੈਲ ਮੁਜ਼ੱਫਰ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ ਨਾਇਬ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਮੁਲਤਾਨ 1818 ਵਿਚ ਮੁਲਤਾਨ ਦੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਦੌਰਾਨ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਣ ਤੱਕ ਅਫਗਾਨ ਸ਼ਾਸਨ ਅਧੀਨ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਪੜਾਅ ਦਾ ਅੰਤ 20 ਮਈ 1793 ਨੂੰ ਤੈਮੂਰ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਮੌਤ ਨਾਲ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਦੁਰਾਨੀ ਦੁਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਦੀ 'ਤੇ ਬੈਠ ਗਿਆ।^[12]

ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਦੀਆਂ ਮੁਹਿੰਮਾਂ

ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਨੇ 1796 ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ, ਜਨਵਰੀ 1797 ਵਿੱਚ ਲਾਹੌਰ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ, ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਵਿਰੋਧ ਦੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਿੱਖ ਪਵਿੱਤਰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਲਈ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਚਲੇ ਗਏ।^[13] ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ 13 ਜਨਵਰੀ, 1797 ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵੱਲ ਵਧਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ 10 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹਾਰ ਗਿਆ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਾਬੁਲ ਤੋਂ ਖੁਫੀਆ ਸੂਚਨਾਵਾਂ ਨੇ ਮੁੱਖ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ 'ਤੇ ਸੰਭਾਵਿਤ ਈਰਾਨੀ ਹਮਲੇ ਦੀ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਪੰਜਾਬ ਮੁਹਿੰਮ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਮਹਿਮੂਦ ਸ਼ਾਹ ਦੁਰਾਨੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ, ਇਸ ਖਤਰੇ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਫੌਜ ਜੁਟਾਉਣ ਲਈ ਘਰ ਵਾਪਸ ਜਾਣਾ ਪਿਆ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਲਾਹੌਰ 'ਤੇ ਮੁੜ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਡਿਪਟੀ ਜਨਰਲ, ਅਹਿਮਦ ਖਾਨ ਸ਼ਾਹਾਂਚੀ-ਬਾਸ਼ੀ ਨੂੰ ਅਫਗਾਨ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੇ ਇੰਚਾਰਜ ਵਜੋਂ ਲੜਨ ਲਈ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਪਰ ਉਹ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹਾਰ ਗਿਆ ਅਤੇ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ।^[14]

ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਮਹਿਮੂਦ ਸ਼ਾਹ ਦੁਰਾਨੀ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਪੰਜਾਬ ਵਾਪਸ ਆ ਗਿਆ ਅਤੇ 1798 ਦੀ ਪਤਝੜ ਵਿੱਚ, ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਵਿਰੋਧ ਦੇ, ਲਾਹੌਰ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਕੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਆਪਣੀ ਮੁਹਿੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ਪਰ ਇਹ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਰਣਨੀਤੀ ਸੀ ਉਸਨੇ ਲਾਹੌਰ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ।^[15] ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਵੱਲ ਕੂਚ ਕਰਨ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਰੱਖਿਆ ਪਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਸਪਲਾਈ ਰੋਕਣ ਲਈ ਉਸ ਦੇ ਡੇਰੇ ਦੇ ਲਗਭਗ 150 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਨੂੰ ਬਰਬਾਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਝੜਪਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ। ਦ੍ਰਿੜ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਜੋ ਕਾਬੁਲ ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਕੱਟ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਸ਼ਾਹ ਜ਼ਮਾਨ ਨੇ ਵਿਵੇਕ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਅਤੇ 4 ਜਨਵਰੀ 1799 ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨਾਲ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਾਪਸ ਆ ਗਿਆ। ਭੰਗੀ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲ ਨੇ ਲਾਹੌਰ 'ਤੇ ਮੁੜ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ।^[16] ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਫਿਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵੰਡਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ 19 ਸਾਲਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਵਾਪਸ ਪਰਤਿਆ ਜਿੱਥੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਅਫ਼ਗਾਨਾਂ ਨੂੰ ਜੇਹਲਮ ਦਰਿਆ ਤੱਕ ਹਰਾਇਆ। ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ, ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਾਰਨ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਆਦਮੀ, ਰਸਦ ਅਤੇ ਭਾਰੀ ਤੋਪਖਾਨਾ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ। ਆਖ਼ਰਕਾਰ, ਸ਼ਾਹ ਜ਼ਮਾਨ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਬਾਕੀ ਦੀ ਫੌਜ ਮੁਹਿੰਮ ਤੋਂ ਥੱਕ ਕੇ 1799 ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿਚ ਕੰਧਾਰ ਪਹੁੰਚ ਗਈ। ਜ਼ਮਾਨ ਸ਼ਾਹ ਨੇ 1800 ਦੀ ਬਸੰਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਆਪਣੀ ਤੀਜੀ ਮੁਹਿੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਅਤੇਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣ ਦੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਰਚੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਘਰੇਲੂ ਝਗੜੇ ਹੋਣ ਕਾਰਨ, ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਮਹਿਮੂਦ ਸ਼ਾਹ ਦੁਰਾਨੀ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣ ਲਈ, ਆਪਣੀ ਮੁਹਿੰਮ ਨੂੰ ਵਿਚਾਲੇ ਛੱਡਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸ਼ਾਹ ਜ਼ਮਾਨ ਪੰਜਾਬ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਅਤੇ ਮਹਿਮੂਦ ਸ਼ਾਹ ਦੁਆਰਾ ਉਸ ਨੂੰ ਅਹੁਦੇ ਤੋਂ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।^[17]

ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਮੁਹਿੰਮਾਂ

1813 ਵਿੱਚ, ਅਟਕ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਵਾਪਸੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਦੁਰਾਨੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਵਜ਼ੀਰ ਫਤਿਹ ਖਾਨ ਨੇ ਅਟਕ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ। ਇੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਰਾਹਤ ਫੋਰਸ ਪਹੁੰਚੀ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੱਕ ਦੋਵੇਂ ਫੌਜਾਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ, ਕੋਈ ਵੀ ਧਿਰ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਵਧੀ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਗਰਮੀਆਂ ਦੀ ਗਰਮੀ ਨੇ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਦੀਵਾਨ ਮੋਹਕਮ ਚੰਦ ਨੇ ਅਫਗਾਨਾਂ ਨੂੰ ਦਰਿਆ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਲੈਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਮਾਰਚ ਕੀਤਾ। ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਲਈ ਅਫਗਾਨਾਂ ਨੇ ਨਦੀ ਵੱਲ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਇਸ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰੱਥ ਰਹੇ। ਮੋਹਕਮ ਚੰਦ ਨੇ ਅਫਗਾਨਾਂ ਦੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋਣ ਨੂੰ ਸਮਝਦੇ ਹੋਏ, ਅਫਗਾਨਾਂ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਘੋੜਸਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਭੇਜਿਆ ਅਤੇ ਅਫਗਾਨ ਦੋ ਹਜ਼ਾਰ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਗੁਆ ਕੇ ਭੱਜ ਗਏ ।

ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ 'ਤੇ ਧੋਖੇਬਾਜ਼ੀ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਉਂਦੇ ਹੋਏ, ਫਤਿਹ ਖਾਨ ਅਪ੍ਰੈਲ 1813 ਵਿਚ 15,000 ਘੋੜਸਵਾਰਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੋਂ ਰਵਾਨਾ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਅਟਕ ਦੇ ਕਿਲੇ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ।^[18] ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬੁਰਹਾਨ ਤੋਂ ਦੀਵਾਨ ਮੋਖਮ ਚੰਦ ਅਤੇ ਕਰਮ ਚੰਦ ਚਾਹਲ ਨੂੰ ਘੋੜ-ਸਵਾਰ, ਤੋਪਖਾਨੇ ਅਤੇ ਪੈਦਲ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਇੱਕ ਬਟਾਲੀਅਨ ਨਾਲ ਅਫ਼ਗਾਨਾਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਭੇਜਿਆ।

ਦੀਵਾਨ ਮੋਹਕਮ ਚੰਦ ਨਈਅਰ ਨੇ ਅਫਗਾਨ ਕੈਂਪ ਤੋਂ 8 ਮੀਲ (13 ਕਿਲੋਮੀਟਰ) ਦੂਰ ਡੇਰਾ ਲਾਇਆ। 12 ਜੁਲਾਈ 1813 ਨੂੰ, ਅਫਗਾਨਾਂ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਦੀਵਾਨ ਮੋਖਮ ਚੰਦ ਨਈਅਰ ਨੇ ਲੜਾਈ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ, ਸਿੰਧ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢੇ, ਅਟਕ ਤੋਂ ਹੈਦਰੂ ਤੱਕ 8 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (5.0 ਮੀਲ) ਮਾਰਚ ਕੀਤਾ। 13 ਜੁਲਾਈ 1813 ਨੂੰ, ਦੀਵਾਨ ਮੋਖਮ ਚੰਦ ਨਈਅਰ ਨੇ ਘੋੜ-ਸਵਾਰ ਨੂੰ ਚਾਰ ਡਿਵੀਜ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ, ਇੱਕ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਦੀ ਕਮਾਨ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲੂਆ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਦੀ ਕਮਾਨ ਖੁਦ ਲੈ ਲਈ।

ਫਤਿਹ ਖਾਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਠਾਣਾਂ ਨੂੰ ਘੋੜਸਵਾਰ ਚਾਰਜ 'ਤੇ ਭੇਜ ਕੇ ਲੜਾਈ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੀ ਭਾਰੀ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਨੇ ਖਦੇੜ ਦਿੱਤਾ।^[19] ਅਫ਼ਗਾਨਾਂ ਨੇ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਰੈਲੀ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਗਾਜ਼ੀਆਂ ਦੀ ਇਕ ਹੋਰ ਘੋੜ-ਸਵਾਰ ਚਾਰਜ 'ਤੇ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਇਕ ਵਿੰਗ ਨੂੰ ਵਿਗਾੜ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕੁਝ ਤੋਪਖਾਨੇ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਜਦੋਂ ਇਹ ਜਾਪਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖ ਲੜਾਈ ਹਾਰ ਗਏ ਸਨ, ਦੀਵਾਨ ਮੋਹਕਮ ਚੰਦ ਨੇ ਇੱਕ ਜੰਗੀ ਹਾਥੀ ਦੇ ਉੱਪਰ ਇੱਕ ਘੋੜਸਵਾਰ ਫੌਜ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਨੇ ਅਫਗਾਨਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਥਾਂ ਤੋਂ ਭਜਾਇਆ।ਫ਼ਤਿਹ ਖ਼ਾਨ, ਆਪਣੇ ਭਰਾ, ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖ਼ਾਨ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਡਰੋਂ, ਕਾਬੁਲ ਨੂੰ ਭੱਜ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਗੁਆਚੇ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੇ ਟੁਕੜਿਆਂ ਸਮੇਤ ਅਫ਼ਗਾਨ ਕੈਂਪ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ।

ਅਟਕ ਦੀ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ, ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦੁਰਾਨੀ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਅਸਥਿਰਤਾ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾਉਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਦੁਰਾਨੀ ਸਾਮਰਾਜ ਤੋਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਨੂੰ ਖੋਹਣ ਲਈ ਇੱਕ ਮੁਹਿੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਜੂਨ ਤੱਕ, ਦੀਵਾਨ ਮੋਹਕਮ ਚੰਦ ਦੇ ਪੋਤੇ ਰਾਮ ਦਿਆਲ ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ 30,000 ਬੰਦਿਆਂ ਦੀ ਫੌਜ ਨੇ ਬਾਰਾਮੂਲਾ ਵੱਲ ਕੂਚ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੁੰਛ ਵੱਲ ਕੂਚ ਕੀਤਾ।

ਰਣਜੀਤ ਦੀ ਫੌਜ ਮੂਸਲਾਧਾਰ ਬਾਰਸ਼ ਕਾਰਨ ਦੇਰ ਨਾਲ ਪਹੁੰਚੀ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਰਾਮ ਦਿਆਲ ਦੀ ਫੌਜ ਨੇ 20 ਜੁਲਾਈ 1814 ਨੂੰ ਬਾਰਾਮੂਲਾ ਦੇ ਕਿਲੇ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਦਿਆਲ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਸ਼ੁਪਈਆਂ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚੀ, ਤਾਂ ਅਜ਼ੀਮ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ। ਦੇਰੀ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨਾਲ ਲੜਦੇ ਹੋਏ, ਦਿਆਲ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਦੇ 5,000 ਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕੀਤੀ। ਅਫਗਾਨ ਸਨਾਈਪਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇਹਨਾਂ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫੌਜ ਲਈ ਭੋਜਨ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਮੁੱਦਾ ਬਣ ਗਈ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੈਜ਼ਾ ਫੈਲ ਗਿਆ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ, ਰਾਮ ਦਿਆਲ, ਜੋ ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਫਸਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਨੂੰ ਅਜ਼ੀਮ ਖਾਨ ਤੋਂ ਗੱਲਬਾਤ ਲਈ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਹ ਇੱਕ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕੱਢਣ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋ ਗਿਆ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਫੇਲ ਹੋ ਗਈ।^[20]

ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਲਾਹੌਰ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਹੋਰ ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰ ਜਿੱਤ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ ਰੌਸ਼ਨ ਰਹੇ। ਅਟਕ ਵਿਖੇ ਆਪਣੀ ਹਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਫਤਿਹ ਖਾਨ ਨੇ ਈਰਾਨ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਅਲੀ ਸ਼ਾਹ, ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ ਅਲੀ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦੁਆਰਾ ਹੇਰਾਤ ਦੇ ਦੁਰਾਨੀ ਸੂਬੇ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਵੇਂ ਕਬਜ਼ੇ ਵਾਲੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਸੂਬੇ ਨੂੰ ਹਮਲੇ ਲਈ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।^[21]

ਮੁਲਤਾਨ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ

ਜਨਵਰੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਨਵਾਬ ਮੁਜ਼ੱਫ਼ਰ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਮੁਜ਼ੱਫ਼ਰਗੜ੍ਹ ਅਤੇ ਖਾਨਗੜ੍ਹ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਮੁਹਿੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਫਰਵਰੀ ਵਿਚ, ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਫੌਜ ਮੁਲਤਾਨ ਪਹੁੰਚੀ ਅਤੇ ਮੁਜ਼ੱਫਰ ਨੂੰ ਸਮਰਪਣ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਮੁਜ਼ੱਫਰ ਨੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਲੜਾਈ ਜਿੱਤ ਲਈ ਪਰ ਮੁਜ਼ੱਫ਼ਰ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰੱਥ ਸਨ। ਸਿੱਖ ਫੌਜ ਨੇ ਹੋਰ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਮਜ਼ਮਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵੱਡੇ ਤੋਪਖਾਨੇ ਭੇਜੇ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ 'ਤੇ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਜੂਨ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ, ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਹੋਰ ਅਕਾਲੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਜਥੇ ਨੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕੰਧ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਾੜ ਪਾਇਆ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਉਹ ਅਣਜਾਣ ਗੜ੍ਹੀ ਨਾਲ ਲੜਨ ਲਈ ਭੱਜੇ ਤਾਂ ਵੱਡੀ ਸਿੱਖ ਫੌਜ ਚੌਕਸ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਗਈ। ਮੁਜ਼ੱਫਰ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਹਮਲਾਵਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਮੁਲਤਾਨ ਦੀ ਘੇਰਾਬੰਦੀ ਨੇ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਫਗਾਨ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇਹ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਕਬਜ਼ੇ ਲਈ ਅਹਿਮ ਸਾਬਿਤ ਹੋਇਆ।^[22]

ਸ਼ੋਪੀਆਂ ਦੀ ਲੜਾਈ

ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ 1819 ਦੀ ਕਸ਼ਮੀਰ ਮੁਹਿੰਮ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਕਸ਼ਮੀਰ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਨਾਲ ਮਿਲਾਇਆ ਗਿਆ।^[23] ਜਦੋਂ ਸਿੱਖ ਫੌਜ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ੍ਰੀਨਗਰ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਈ, ਤਾਂ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹਰ ਨਾਗਰਿਕ ਦੀ ਨਿੱਜੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੀ ਗਾਰੰਟੀ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਇਹ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਇਆ ਕਿ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਲੁੱਟਿਆ ਨਾ ਜਾਵੇ। ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ 'ਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਨ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ, ਸ਼ਾਲ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਵੱਡਾ ਉਦਯੋਗ ਹੋਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਪੰਜਾਬ, ਤਿੱਬਤ, ਇਸਕਾਰਦੋ ਅਤੇ ਲੱਦਾਖ ਵਿਚਕਾਰ ਵਪਾਰ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਵੀ ਸੀ।

ਸ੍ਰੀਨਗਰ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸਿੱਖ ਫੌਜ ਨੂੰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਨੂੰ ਜਿੱਤਣ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੱਡੇ ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਨੇ ਤਿੱਬਤ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਅਤੇ ਸਰਹੱਦਾਂ ਤੈਅ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਜਿੱਤ ਨੇ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਆਪਕ ਜੋੜ ਵਜੋਂ ਚਿੰਨ੍ਹਿਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਮਾਲੀਏ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ।^[24]

ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ ਦੀ ਲੜਾਈ

14 ਮਾਰਚ 1823 ਨੂੰ ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ ਦੀ ਖੂਨੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ, ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਦੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹਮਾਇਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਯੂਸਫਜ਼ਈ ਅਫਗਾਨ ਨੂੰ ਹਰਾ ਦਿੱਤਾ। ਅਜ਼ੀਮ ਖਾਨ ਬਰਾਕਜ਼ਈ ਇਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਏਨਾ ਦੁਖੀ ਹੋਇਆ ਕਿ ਮਈ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਡੇਢ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ ਦੁੱਖ ਅਤੇ ਨਮੋਸ਼ੀ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।^[25]

ਜਮਰੌਦ ਦੀ ਲੜਾਈ

ਜਮਰੌਦ ਦੀ ਲੜਾਈ ਤੀਜੀ ਅਫਗਾਨ-ਸਿੱਖ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਪੰਜਵੀਂ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਲੜਾਈ ਸੀ। ਲੜਾਈ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਵਿਚ ਮਤਭੇਦ ਹਨ। ਕੁਝ ਅਫਗਾਨਾਂ ਦੀ ਕਿਲ੍ਹੇ ਅਤੇ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਸ਼ਹਿਰ ਜਾਂ ਜਮਰੌਦ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਵੱਲੋਂ ਜਿੱਤ ਲੈਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਕੁਝ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਅਫਗਾਨ ਦੀ ਜਿੱਤ ਹੋਈ। ਜੇਮਸ ਨੌਰਿਸ, ਟੈਕਸਾਸ ਏ ਐਂਡ ਐਮ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ, ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਲੜਾਈ ਬੇਸਿੱਟਾ ਰਹੀ ਸੀ।^[26]^[27]

ਹਵਾਲੇ

↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000020-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ "The history of the Sikhs; containing the lives of the Gooroos; the history of the independent Sirdars, or Missuls, and the life of the great founder of the Sikh monarchy, Maharajah Runjeet Singh". 1846.
↑ "The history of the Sikhs; containing the lives of the Gooroos; the history of the independent Sirdars, or Missuls, and the life of the great founder of the Sikh monarchy, Maharajah Runjeet Singh". 1846.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000024-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000025-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ "Afghanistan A History From 1260 To The Present".
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000027-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000028-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000029-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000002A-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000002B-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000002C-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000002D-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000002E-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000002F-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000030-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000031-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000032-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000033-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000034-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000035-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000036-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000037-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000038-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000039-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000003A-QINU`"'</ref>" does not exist.
↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000003B-QINU`"'</ref>" does not exist.

ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:<ref> tag defined in <references> has no name attribute.

[Harbans_Singh-1] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000020-QINU`"'</ref>" does not exist.

[2] "The history of the Sikhs; containing the lives of the Gooroos; the history of the independent Sirdars, or Missuls, and the life of the great founder of the Sikh monarchy, Maharajah Runjeet Singh". 1846.

[3] "The history of the Sikhs; containing the lives of the Gooroos; the history of the independent Sirdars, or Missuls, and the life of the great founder of the Sikh monarchy, Maharajah Runjeet Singh". 1846.

[4] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000024-QINU`"'</ref>" does not exist.

[5] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000025-QINU`"'</ref>" does not exist.

[6] "Afghanistan A History From 1260 To The Present".

[7] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000027-QINU`"'</ref>" does not exist.

[8] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000028-QINU`"'</ref>" does not exist.

[9] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000029-QINU`"'</ref>" does not exist.

[10] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000002A-QINU`"'</ref>" does not exist.

[11] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000002B-QINU`"'</ref>" does not exist.

[12] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000002C-QINU`"'</ref>" does not exist.

[13] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000002D-QINU`"'</ref>" does not exist.

[14] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000002E-QINU`"'</ref>" does not exist.

[15] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000002F-QINU`"'</ref>" does not exist.

[16] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000030-QINU`"'</ref>" does not exist.

[17] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000031-QINU`"'</ref>" does not exist.

[18] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000032-QINU`"'</ref>" does not exist.

[19] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000033-QINU`"'</ref>" does not exist.

[20] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000034-QINU`"'</ref>" does not exist.

[21] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000035-QINU`"'</ref>" does not exist.

[22] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000036-QINU`"'</ref>" does not exist.

[23] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000037-QINU`"'</ref>" does not exist.

[24] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000038-QINU`"'</ref>" does not exist.

[25] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000039-QINU`"'</ref>" does not exist.

[26] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000003A-QINU`"'</ref>" does not exist.

[27] Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000003B-QINU`"'</ref>" does not exist.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]