ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ

ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ (ਜਨਮ 27 ਜੂਨ 1919 - 01 ਫਰਵਰੀ 2020) ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲਕਾਰ, ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਅਤੇ ਲੇਖਕ ਸੀ। ਉਹ 2007 ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਵਿਜੇਤਾ ਸੀ।^[1]

ਜ਼ਿੰਦਗੀ

ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ ਦਾ ਜਨਮ ਪਿੰਡ ਢੁੱਡੀਕੇ (ਜ਼ਿਲਾ ਮੋਗਾ) ਵਿਖੇ ਸ੍ਰੀ ਮਾਹਲਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ। 1943 ਵਿੱਚ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ ਦਾ ਵਿਆਹ ਮੁਖਤਿਆਰ ਕੌਰ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਚਾਰ ਧੀਆਂ ਤੇ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ। ਕੰਵਲ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮੁੱਢਲੀ ਵਿੱਦਿਆ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਨੇ ਦਸਵੀਂ ਦੀ ਜਮਾਤ ਪਾਸ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਪਰ ਗਿਆਨੀ ਜ਼ਰੂਰ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਕਹਿਣ ਮੁਤਾਬਕ ਉਸ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਦੀ ਚੇਟਕ ਮਲਾਇਆ ਦੇ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਦਿਆਂ ਲੱਗੀ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਲਿਖਣ ਕਲਾ ਨੂੰ ਮਲਾਇਆ ਦੀ ਸੌਗਾਤ ਆਖਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪਿਆਰ ਇੱਕ ਚੀਨੀ ਮੁਟਿਆਰ ਸੀ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਤਾਂ ਕਰਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ ਪਰ ਆਪਣਾ ਦੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ ਛੱਡਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੰਵਲ ਹੁਰੀਂ ਵੀ ਉਥੇ ਪੱਕੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰਹਿਣਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚਾਹੁੰਦੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦਾ ਅੰਤ ਇਥੇ ਹੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਰੋਜ਼ੀ ਰੋਟੀ ਦੀ ਖਾਤਰ ਮਲਾਇਆ ਵਿੱਚ ਚੌਕੀਦਾਰੀ ਵੀ ਕੀਤੀ ਤੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦਿਆਂ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਨਾਲ ਹਲ ਵੀ ਵਾਹਿਆ। ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਸੀ ਕਿ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਅਧੀਨ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਦੀ ਨਗਰੀ ਵਿੱਚ ਕਲਰਕੀ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲ ਗਈ। ਉਥੇ ਹੀ ਰਹਿਣਾ, ਖਾਣਾ ਪੀਣਾ ਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਭੁੱਖ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਉਹ ਬਾਕੀ ਬਚਦਾ ਸਮਾਂ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਉਂਦੇ। ਇਥੇ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਕਿਤਾਬਾਂ, ਨਾਵਲ ਤੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪੜ੍ਹੀਆਂ। ‘‘ਜੀਵਨ ਕਣੀਆਂ ਦੇ ਪਬਲਿਸ਼ਰ ਨੇ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾਵਲ ਲਿਖਣ ਵੱਲ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਭਾਵੁਕ, ਕਾਵਿਕ, ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਤੇ ਸੂਖਮ ਭਾਵੀ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਨਾਵਲ ‘ਸੱਚ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ' 1944 ਵਿੱਚ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਆਇਆ। ਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹ ਦਿਨ ਵੀ ਆਏ ਜਦ ਪਾਠਕ ਕੰਵਲ ਦੇ ਨਾਵਲ ਦੀ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਕਹਿ ਨਾਵਲ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਤੇ ਕਹਿ ਹੱਥੋਂ ਹੱਥ ਵਿਕ ਗਿਆ। ਕੰਵਲ ਦਾ ਸਾਹਿਤਕ ਸਫਰ ਮਲਾਇਆ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵਾਨ ਚੜ੍ਹਿਆ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਸੇ ਗੈਰ-ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਹੋ ਕੇ 1941-42 ਵਿੱਚ ਵਾਰਤਕ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਜੀਵਨ ਕਣੀਆਂ' ਲਿਖੀ ਜਿਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਚਰਚਾ ਛੇੜ ਦਿੱਤੀ। ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦੇ ਮੁੰਡੇ-ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਜਿੰਨੀ ਊਰਜਾ ਕੰਵਲ ਦੇ ਪਾਤਰਾਂ ਨੇ ਦਿੱਤੀ, ਉਹ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨਾਵਲਕਾਰ ਦੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਆਈ ਹੋਵੇ।^[2]

ਰਚਨਾਵਾਂ

ਪਾਲੀ

ਪਿਆਰ, ਪੀੜ, ਵੇਦਨਾ ਤੇ ਦਿਲੀ ਵਲਵਲਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਨਾਵਲ ‘‘ਪਾਲੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦੂਜਾ ਨਾਵਲ ਸੀ। ਕੰਵਲ ਹੁਰਾਂ ਨਾਲ ਜਦ ਵੀ ਕਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਵਲਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਤੁਰੇ ਤਾਂ ਉਹ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਹ ਨਾਵਲ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਹੀ, ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੇ ਨਾਵਲ ਪਿਤਾਮਾ ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਦੀ ਨਗਰੀ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਦਫਤਰ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਆਏ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਦੱਸਦੇ ਹਨ, ‘‘ਮੈਂ ਦਫਤਰ ਵਿੱਚ ਬੈਠਾ ਸੀ ਕਿ ਪਿਛਿਓਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਆ ਕੇ ਮੇਰੇ ਮੋਢਿਆਂ 'ਤੇ ਦੋਵੇਂ ਹੱਥ ਰੱਖ ਦਿੱਤੇ। ਮੈਂ ਇੱਕ ਦਮ ਹੀ ਘਬਰਾ ਕੇ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਘਬਰਾ ਕੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਕਿਹਾ, ਮੈਨੂੰ ਬੁਲਾਵਾ ਭੇਜ ਦਿੰਦੇ ਮੈਂ ਆਪ ਚਲ ਕੇ ਆਉਂਦਾ, ਤੁਸੀਂ ਕਿਉਂ ਇੰਨਾ ਕਸ਼ਟ ਕਿਉਂ ਕੀਤਾ। ਤਦ ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ ਕਿ ਮੈਂ ਸਿਰਫ ਤੈਨੂੰ ਸਿਰਫ ਇਹੀ ਕਹਿਣ ਆਇਆ ਹਾਂ, ਕਿ ‘‘ਤੂੰ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, ਲਿਖਣਾ ਨਾ ਛੱਡੀ।^{[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ]}

ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ

ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਮਾਲਾ ਦਾ ਮੋਤੀ ਤੇ ਅਸਲ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ, ਪੇਂਡੂ ਜੀਵਨ ਦੀ ਝਲਕ ਦਿਖਲਾਉਂਦਾ ਨਾਵਲ ‘‘ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਤੀਜਾ ਅਤੇ ਹਰ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਪਸੰਦ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਨਾਵਲ ਹੈ। ‘‘ਰਾਤ ਬਾਕੀ ਹੈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਚੌਥਾ ਨਾਵਲ ਸੀ। ਇਹ ਨਾਵਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉਦੋਂ ਲਿਖਿਆ ਜਦੋਂ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਆਪਣੇ ਸਿਖਰਾਂ 'ਤੇ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਦਾ ਪਤਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ।

ਕੰਵਲ ਹੁਰਾਂ ਦੇ ਇਸ ਨਾਵਲ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇੱਕ ਖੂਬਸੂਰਤ ਮੋੜ ਲਿਆਂਦਾ। ਸੂਰਜਪੁਰ ਫੈਕਟਰੀ ਵਿੱਚ ਮੈਡੀਕਲ ਇੰਚਾਰਜ ਲੱਗੀ ਇੱਕ ਕੁੜੀ ‘‘ਡਾ ਜਸਵੰਤ ਕੌਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਖਤੋ-ਕਿਤਾਬਤ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਕੁੜੀ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜੀਵਨ ਸਾਥਣ ਬਣੀ ਡਾ ਜਸਵੰਤ ਗਿੱਲ। ਡਾ ਜਸਵੰਤ ਗਿੱਲ ਤੇ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ ਹੁਰੀਂ 1955 ਤੋਂ 1997 ਤੱਕ (42 ਸਾਲ) ਇਕੱਠੇ ਰਹੇ। ਕੰਵਲ ਹੁਰਾਂ ਦੇ ਕਹਿਣ ਮੁਤਾਬਕ ਡਾ ਜਸਵੰਤ ਗਿੱਲ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕ ਸਫਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਦਰਸ਼ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਵੱਲ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ।^{[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ]}

ਲਹੂ ਦੀ ਲੋਅ

ਸਿਦਕੀ, ਸਿਰੜੀ ਤੇ ਸਾਹਸੀ ਕੰਵਲ ਨੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕੁਝ ਹੀ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਆਇਆ। ਡਰ, ਭੈਅ ਤੇ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀਆਂ ਉਸ ਦੇ ਕਿਤੇ ਨੇੜੇ-ਤੇੜੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਲਿਖਦਿਆਂ- ਲਿਖਦਿਆਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇੰਨੀ ਸੂਰਮਤਾਈ ਆਈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 70ਵਿਆਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦਸ਼ ਤੇ ਕੌਮ ਦੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ ‘‘ਲਹੂ ਦੀ ਲੋਅ ਵਰਗੀ ਰਚਨਾ ਲਿਖ ਦਿੱਤੀ। 1971 ਤੋਂ 1972 ਤੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨਾਵਲ ਦੇ ਖਰੜੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ। ਉਧਰ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਲੱਗ ਗਈ। ਜਿਹੜੇ ਪਬਲਿਸ਼ਰ ਕਦੇ ਨਾਵਲ ਛਾਪਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਗਰ-ਮਗਰ ਫਿਰਦੇ ਸਨ, ਉਹ ‘‘ਲਹੂ ਦੀ ਲੋਅ ਵਰਗੀ ਰਚਨਾ ਛਾਪਣੋਂ ਡਰ ਗਏ। ਛਾਪੇਖਾਨਿਆਂ 'ਤੇ ਛਾਪੇ ਪੈਣ ਲੱਗ ਪਏ ਤੇ ਸਖਤ ਸੈਂਸਰਸ਼ਿਪ ਲਾਗੂ ਹੋ ਗਈ। ਕਿਸੇ ਪਬਲਿਸ਼ਰ ਨੇ ਹੌਸਲਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਵਲ ਛਾਪ ਸਕਣ। ਅਖੀਰ ‘‘ਲਹੂ ਦੀ ਲੋਅ ਨਾਵਲ ਸਿੰਗਾਪੁਰ ਵਿੱਚ ਛਪਿਆ ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਿਆ ਗਿਆ। ਕੁਝ ਕਾਪੀਆਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਮਗਲ ਹੋਈਆਂ ਤੇ ਹੱਥੋਂ ਹੱਥੀਂ ਵਿਕ ਗਈਆਂ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਨਾਵਲ ਦੀ ਕੀਮਤ ਤੀਹ ਰੁਪਏ ਸੀ। ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਟੁੱਟੀ ਤੇ ਆਰਸੀ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਨਾਵਲ ਦੀ ਕੀਮਤ 15 ਰੁਪਏ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ। ਉਸ ਨਾਵਲ ਦੀਆਂ ਬਾਰਾਂ ਹਾਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਕਾਪੀਆਂ ਵਿਕੀਆਂ।^{[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ]}

ਤੌਸ਼ਾਲੀ ਦੀ ਹੰਸੋ

ਕੰਵਲ ਦਾ ਨਾਵਲ 'ਤੌਸ਼ਾਲੀ ਦੀ ਹੰਸੋ' ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਐਵਾਰਡ ਨਾਲ ਨਿਵਾਜਿਆ ਹੋਇਆ ਨਾਵਲ ਹੈ।^[3]ਇਸ ਬਾਬਤ ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉੜੀਸਾ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਦਿਆਂ 'ਤੌਸ਼ਾਲੀ ਦੀ ਹੰਸੋ' ਉਸਦੇ ਜ਼ਿਹਨ ਵਿੱਚ ਉਭਰੀ। ਭੁਬਨੇਸ਼ਵਰ ਲਾਗੇ ਇੱਕ ਪਹਾੜੀ ਚਟਾਨ ਤੇ ਬੋਧੀਆਂ ਦਾ ਮੱਠ ਹੈ। ਉਥੇ ਖੜ੍ਹ ਕੇ ਜਦ ਮੈਂ ਦੂਰ ਹੇਠਾਂ ਤੱਕ ਵੇਖਿਆ, ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਕਲਿੰਗਾ ਦੀ ਯਾਦ ਆ ਗਈ। ਅਸ਼ੋਕ ਨੇ ਉਥੇ ਬਹੁਤ ਕਤਲੇਆਮ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਤੌਸ਼ਾਲੀ ਦਾ ਨਾਮੋ-ਨਿਸ਼ਾਨ ਮਿਟਾ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਨੂੰ ਮਰ ਰਹੇ ਲੱਖਾਂ ਸਿਪਾਹੀ ਫੌਜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਚੀਖਾਂ ਕੁਰਲਾਹਟਾਂ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੇ ਢੇਰ ਦਿੱਸੇ। ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ, ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਸਦਾ ਹੀ ਕੁੱਟ ਖਾਂਦੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸੰਤਾਪ ਮੇਰੇ ਮੂਹਰੇ ਆਇਆ। ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਮਿਲ ਗਈ, ਪਰ ਘੱਟ-ਗਿਣਤੀਆਂ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਲਾਭ ਨਾ ਮਿਲਿਆ। ਤੌਸ਼ਾਲੀ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੰਸੋ ਦੀ ਇੱਕ ਇਕ ਗੱਲ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਟੁੰਬਿਆ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਮਰਦੀ ਸੀ। ਇਹ ਵੀ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਕੰਵਲ ਹੁਰਾਂ ਦਾ ਮਨਪਸੰਦ ਨਾਵਲ ਤੌਸ਼ਾਲੀ ਦੀ ਹੰਸੋ ਹੀ ਹੈ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਨਾਵਲ ਲਿਖ ਕੇ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਰੂਹ ਦਾ ਰੱਜ ਮਿਲਿਆ। ਕੰਵਲ ਨੇ ਕੋਈ ਤੀਹ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਾਵਲ, ਦਸ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ, ਚਾਰ ਨਿਬੰਧ ਸੰਗ੍ਰਹਿ, ਇੱਕ ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਝੋਲੀ ਪਾ ਕੇ ਇਸ ਖਜ਼ਾਨੇ ਨੂੰ ਅਮੀਰ ਕੀਤਾ।

ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ - ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਮੁਤਾਬਕ

ਨਾਵਲ

ਸੱਚ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ - 1944
ਪਾਲੀ - 1946
ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ - 1949
ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੂਰ ਨਹੀਂ - 1953
ਰਾਤ ਬਾਕੀ ਹੈ - 1954
ਸਿਵਲ ਲਾਈਨਜ਼ - 1956
ਰੂਪਧਾਰਾ - 1959
ਹਾਣੀ - 1961
ਭਵਾਨੀ - 1963
ਮਿੱਤਰ ਪਿਆਰੇ ਨੂੰ - 1966
ਜੇਰਾ - 1968
ਬਰਫ਼ ਦੀ ਅੱਗ - 1970
ਤਾਰੀਖ਼ ਵੇਖਦੀ ਹੈ - 1973
ਲਹੂ ਦੀ ਲੋਅ – 1975
ਮਨੁੱਖਤਾ - 1979
ਮੋੜਾ - 1980
ਸੁਰ ਸਾਂਝ - 1984
ਐਨਿਆਂ 'ਚੋਂ ਉੱਠੋ ਸੂਰਮਾਂ - 1985
ਅਹਿਸਾਸ – 1990 ਅਪ੍ਰੈਲ
ਖੂਬਸੂਰਤ ਦੁਸ਼ਮਣ - 1992
ਤੋਸ਼ਾਲੀ ਦੀ ਹੰਸੋ – 1993 ਅਗਸਤ 6
ਚਿੱਕੜ ਦੇ ਕੰਵਲ - 1996
ਰੂਪਮਤੀ - 1996
ਖੂਨ ਕੇ ਸੋਹਿਲੇ ਗਾਵੀਅਹਿ ਨਾਨਕ (ਭਾਗ-1) -1996
ਖੂਨ ਕੇ ਸੋਹਿਲੇ ਗਾਵੀਅਹਿ ਨਾਨਕ (ਭਾਗ-2) -1997
ਮੁਕਤੀ ਮਾਰਗ – 1997
ਇਕ ਹੋਰ ਹੈਲਨ – 2001
ਸੁੰਦਰਾਂ – 2005
ਲੱਧਾ ਪਰੀ ਨੇ ਚੰਨ ਉਜਾੜ ਵਿੱਚੋਂ - 2006

ਕਹਾਣੀਆਂ

ਕੰਡੇ - 1950
ਸੰਧੂਰ - 1957
ਰੂਪ ਦੇ ਰਾਖੇ - 1960
ਫੁੱਲਾਂ ਦਾ ਮਾਲੀ - 1962
ਰੂਹ ਦਾ ਹਾਣ - 1966
ਮਾਈ ਦਾ ਲਾਲ - 1972
ਹਾਉਕਾ ਤੇ ਮੁਸਕਾਣ – 1983 ਜਨਵਰੀ
ਗਵਾਚੀ ਪੱਗ - 1985
ਜੰਡ ਪੰਜਾਬ ਦਾ - 1995
ਲੰਮੇ ਵਾਲਾਂ ਦੀ ਪੀੜ - 1995
ਸਾਂਝੀ ਪੀੜ – 2003

ਰੇਖਾ ਚਿੱਤਰ

ਗੋਰਾ ਮੁੱਖ ਸੱਜਣਾ ਦਾ - 1974
ਜੁਹੂ ਦਾ ਮੋਤੀ - 1980
ਮਰਨ ਮਿੱਤਰਾਂ ਦੇ ਅੱਗੇ – 1980
ਚਿਹਰੇ ਮੋਹਰੇ - 2014
ਸੰਖੇਪ ਜੀਵਨੀ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਇ

ਕਵਿਤਾ

ਜੀਵਨ ਕਣੀਆਂ (ਖਿਆਲ, ਕਾਵਿ) - 1944 ਮਈ 12
ਭਾਵਨਾ (ਕਾਵਿ) - 1961
ਸਾਧਨਾ - 2002
ਅਰਾਧਨਾ (ਕਾਵਿ) – 2003

ਸਿਆਸੀ ਫੀਚਰ / ਲੇਖ

ਸਿੱਖ ਜੱਦੋਜਹਿਦ - 1985 ਜਨਵਰੀ
ਜਿੱਤਨਾਮਾ/ਦੂਜਾ (ਜ਼ਫ਼ਰਨਾਮਾ) ਜਿੱਤਨਾਮਾ- 1986 ਅਗਸਤ 20
ਜੱਦੋਜਹਿਦ ਜਾਰੀ ਰਹੇ - 1987
ਆਪਣਾ ਕੌਮੀ ਘਰ – 1992 ਅਪ੍ਰੈਲ
ਹਾਲ ਮੁਰੀਦਾਂ ਦਾ – 1996 ਜੂਨ
ਸਾਡੇ ਦੋਸਤ ਸਾਡੇ ਦੁਸ਼ਮਣ - 1996
ਕੰਵਲ ਕਹਿੰਦਾ ਰਿਹਾ - 1998
ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸੱਚ – 1999
ਭਗਤੀ ਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਸੱਚ - 1999
ਕੌਮੀ ਵਸੀਅਤ (ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਈਮਾਨ ਦੀ ਪਰਖ) – 2003 ਜੁਲਾਈ
ਸਚੁ ਕੀ ਬੇਲਾ – 2005 ਜੂਨ 30
ਪੰਜਾਬੀਓ! ਜੀਣਾ ਹੈ ਕਿ ਮਰਨਾ - 2008
ਕੌਮੀ ਲਲਕਾਰ – 2008
ਪੰਜਾਬ! ਤੇਰਾ ਕੀ ਬਣੂੰ? - 2010
ਰੁੜ੍ਹ ਚੱਲਿਆ ਪੰਜਾਬ - 2011
ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵੰਗਾਰ - 2013
ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਹੱਕ ਸੱਚ – 2014

ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ / ਜੀਵਨ ਅਨੁਭਵ

ਪੁੰਨਿਆਂ ਦਾ ਚਾਨਣ (ਜੀਵਨੀ)- 2007
ਰੂਹ ਦੀਆਂ ਹੇਕਾਂ - 2015
ਧੁਰ ਦਰਗਾਹ – 2017

ਬੱਚਿਆਂ ਤੇ ਗਭਰੂਟਾਂ ਲਈ

ਹੁਨਰ ਦੀ ਜਿੱਤ (ਨਾਵਲ) - 1964
ਜੰਗਲ ਦੇ ਸ਼ੇਰ (ਨਾਵਲ) – 1974 ਦਸੰਬਰ
ਸੂਰਮੇ (ਨਾਵਲ) - 1978
ਮੂਮਲ (ਨਾਵਲ) - 1983
ਨਵਾਂ ਸੰਨਿਆਸ (ਨਾਵਲ) - 1993
ਕਾਲਾ ਹੰਸ (ਨਾਵਲ) - 1995
ਝੀਲ ਦੇ ਮੋਤੀ (ਨਾਵਲ) – 1995
ਕੀੜੀ ਦਾ ਹੰਕਾਰ (ਕਹਾਣੀਆਂ)- 1996

ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤੀਆਂ

ਦੇਵਦਾਸ – 1964 ਮਾਰਚ 14
ਮਾਰਕਸੀ ਲੈਨਿਨੀ ਪੱਖ ਤੋਂ ਅਮਲ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ

(ਮਾਓ ਸੇ ਤੁੰਗ) ਅਨੁਵਾਦਕ ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ, ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ

ਰਚਨਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ

ਮੇਰੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਰਚਨਾ - 1995
ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ ਦੇ ਨਾਵਲ (ਭਾਗ-1) - 1997
ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ ਦੇ ਨਾਵਲ (ਭਾਗ-2) - 1997
ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ ਦੇ ਨਾਵਲ (ਭਾਗ-3) - 1997
ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ ਦੇ ਨਾਵਲ (ਭਾਗ-4) - 1997
ਖੂਨ ਕੇ ਸੋਹਿਲੇ ਗਾਵੀਅਹਿ ਨਾਨਕ (1 ਤੇ 2) - 1999 ਅਪ੍ਰੈਲ
ਮੇਰੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ (ਭਾਗ-1) - 2005
ਮੇਰੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ (ਭਾਗ-2) - 2005
ਮੇਰੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ (ਭਾਗ-3) - 2006
ਮੇਰੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ (ਭਾਗ-4) - 2006
ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ ਦੀਆਂ ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਟ ਕਹਾਣੀਆਂ – 2010

ਅਨੁਵਾਦ ਹੋਈਆਂ

मिलन (ਹਾਣੀ) हिंदी - 1976
The other Zafarnamah English – 1987
Dawn of the Blood English - 1990/2/1
तोषाली की हंसो (डॉ.रणजीत कौर) हिंदी - 1996
रूपमती (डॉ.रणजीत कौर) हिंदी - 1998
मानवता हिंदी - 2012
पूर्णमासी (कुलवंत सिंह कोछड) हिंदी
दूसरा ज़फ़रनामा (हरीश जैन) हिंदी
جسونت سنگھ کنول (Haani) ہانی شاہ مکھی

ਕੁੱਲ ਕਿਤਾਬਾਂ (101)- (ਜਿੰਨਾ 'ਚੋਂ 8 ਕਿਤਾਬਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਤੇ ਗਭਰੂਟਾਂ ਲਈ ਹਨ)

ਨਾਵਲ: 36

ਕਹਾਣੀਆਂ : 12

ਸਿਆਸੀ ਫੀਚਰ : 17

ਰੇਖਾ ਚਿੱਤਰ : 5

ਜੀਵਨ ਅਨੁਭਵ : 3

ਵਾਰਤਕ, ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ :6

ਰਚਨਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ: 11

ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤੀਆਂ : 2

ਅਨੁਵਾਦ ਹੋਈਆਂ: 9^[4]

ਮਾਣ-ਸਨਮਾਨ

ਕੰਵਲ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਵਲ 'ਤੋਸ਼ਾਲੀ ਦੀ ਹੰਸੋ' ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤਾ।^{[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ]}

ਹਵਾਲੇ

↑ "Jaswant Kanwal chosen as Sahit Shiromani". UNP (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ (ਅਮਰੀਕੀ)). July 24, 2008. Retrieved 2019-07-29.
↑ ਸਵਰਾਜਬੀਰ (2020-02-02). "ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸ਼ਾਹ ਰਾਂਝਾ ਜਸਵੰਤ ਕੰਵਲ". Punjabi Tribune Online (in ਹਿੰਦੀ). Archived from the original on 2020-04-13. Retrieved 2020-02-03. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)
↑ http://www.sahitya-akademi.gov.in/old_version/awa10316.htm#punjabi Archived 31 March 2009 at the Wayback Machine.
↑ Jaswant Singh Kanwal Roop Rekha. Ludhiana: Dhudike Prakashan. 2019. p. 150.

ਬਾਹਰੀ ਕੜੀਆਂ

ਜੀਵਨੀ (ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ) Archived 2008-10-05 at the Wayback Machine.

[1] "Jaswant Kanwal chosen as Sahit Shiromani". UNP (in ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ (ਅਮਰੀਕੀ)). July 24, 2008. Retrieved 2019-07-29.

[2] ਸਵਰਾਜਬੀਰ (2020-02-02). "ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸ਼ਾਹ ਰਾਂਝਾ ਜਸਵੰਤ ਕੰਵਲ". Punjabi Tribune Online (in ਹਿੰਦੀ). Archived from the original on 2020-04-13. Retrieved 2020-02-03. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)

[3] ttp://www.sahitya-akademi.gov.in/old_version/awa10316.htm#punjabi Archived 31 March 2009 at the Wayback Machine.

[4] Jaswant Singh Kanwal Roop Rekha. Ludhiana: Dhudike Prakashan. 2019. p. 150.

[1]

[2]

[3]

[4]

v t e ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ
ਨਾਵਲਕਾਰ	•ਓਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਗਾਸੋ • ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ • ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ • ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਸੀਤਲ • ਸ਼ਾਹ ਚਮਨ • ਕਰਨਲ ਨਰਿੰਦਰਪਾਲ ਸਿੰਘ • ਕਰਮਜੀਤ ਕੁੱਸਾ • ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ • ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ • ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ • ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ • ਨਰਿੰਜਨ ਤਸਨੀਮ • ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਸੜਕਨਾਮਾ • ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਦ • ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ • ਰਾਮ ਸਰੂਪ ਅਣਖੀ •ਡਾ. ਸੁਖਪਾਲ ਸੰਘੇੜਾ •
ਕਵੀ	• ਅੱਲ੍ਹਾ ਯਾਰ ਖ਼ਾਂ ਜੋਗੀ • ਅਮਿਤੋਜ • ਸਵਿਤੋਜ • ਸ਼ਮੀਲ • ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਪਾਸ਼ • ਸੰਤ ਰਾਮ ਉਦਾਸੀ • ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ • ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ • ਡਾ. ਸੁਖਪਾਲ ਸੰਘੇੜਾ • ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ (ਕਵੀ) • ਹਰਭਜਨ ਹਲਵਾਰਵੀ •ਗ਼ੁਲਾਮ ਫ਼ਰੀਦ • ਗਿਆਨੀ ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ਮੁਸਾਫਿਰ • ਗੁਰਚਰਨ ਰਾਮਪੁਰੀ • ਚਮਨ ਲਾਲ ਚਮਨ • ਜਸਵੰਤ ਜ਼ਫ਼ਰ • ਜਸਵੰਤ ਦੀਦ • ਜੱਲ੍ਹਣ ਜੱਟ • ਜਗਤਾਰ • ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ • ਨੰਦ ਲਾਲ ਨੂਰਪੁਰੀ • ਪਰਮਿੰਦਰ ਸੋਢੀ • ਪ੍ਰੋ. ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ • ਬਾਵਾ ਬਲਵੰਤ • ਬਿਸਮਿਲ ਫ਼ਰੀਦਕੋਟੀ • ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ • ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਦਿਲ • ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ •ਬਲਬੀਰ ਆਤਿਸ਼ • ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਸੀਤਲ • ਸ਼ਮਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ • ਸੁਰਜੀਤ ਗੱਗ • ਕਸ਼ਮੀਰਾ ਸਿੰਘ ਚਮਨ • ਮੋਹਣ ਸਿੰਘ ਔਜਲਾ ;ਧਨੀਰਾਮ ਚਾਤ੍ਰਿਕ •ਚਰਨ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹੀਦ • ਜਨਮੇਜਾ ਸਿੰਘ ਜੌਹਲ •ਗੁਰਦੇਵ ਨਿਰਧਨ•ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ
ਔਰਤ ਲੇਖਕ	• ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ • ਅਜੀਤ ਕੌਰ • ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ • ਡਾ. ਹਰਸ਼ਿੰਦਰ ਕੌਰ • ਦਲੀਪ ਕੌਰ ਟਿਵਾਣਾ • ਨੀਨਾ ਟੀਵਾਣਾ •ਬਚਿੰਤ ਕੌਰ • ਮਨਜੀਤ ਟਿਵਾਣਾ • ਤਰਸਪਾਲ ਕੌਰ • ਛਿੰਦਰ ਕੌਰ ਸਿਰਸਾ • ਸੁਰਜੀਤ ਕੌਰ ਸਖੀ •ਪਾਲ ਕੌਰ • ਸਫ਼ੀਆ ਹਯਾਤ • ਸ਼ਸ਼ੀ ਪਾਲ ਸਮੁੰਦਰਾ • ਦਵੀ ਸਿੱਧੂ
ਸੂਫੀ ਲੇਖਕ	• ਸ਼ਾਹ ਹੁਸੈਨ • ਸ਼ਾਹ ਸ਼ਰਫ਼ • ਹਾਸ਼ਮ ਸ਼ਾਹ • ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ • ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ •ਬਾਬਾ ਵਜੀਦ
ਕਹਾਣੀਕਾਰ	• ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਧੀਰ • ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਦਸੂਹਾ • ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ • ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ • ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ • ਕੁਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਕਾਂਗ • ਕਿਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਕਸੇਲ • ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੁੱਗਲ • ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ • ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ • ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ • ਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੀਤਲ • ਪਿਆਰਾ ਸਿੰਘ ਦਾਤਾ • ਪ੍ਰੇਮ ਗੋਰਕੀ • ਬਲਵੰਤ ਗਾਰਗੀ • ਮਨਿੰਦਰ ਕਾਂਗ
ਗ਼ਜ਼ਲਗੋ	• ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਹਮਦਰਦ • ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ • ਜਗਤਾਰ• ਜਸਵਿੰਦਰ (ਗ਼ਜ਼ਲਗੋ) • ਦੀਪਕ ਜੈਤੋਈ •
ਕਿੱਸਾਕਾਰ	• ਅਹਿਮਦਯਾਰ • ਹਾਸ਼ਮ ਸ਼ਾਹ •ਪੀਲੂ • ਕਾਦਰਯਾਰ • ਮੌਲਵੀ ਗੁਲਾਮ ਰਸੂਲ • ਜੋਗਾ ਸਿੰਘ • ਫਜ਼ਲ ਸ਼ਾਹ • ਮੁਹੰਮਦ ਬਖ਼ਸ਼ •
ਵਾਰਾਂ ਅਤੇ ਜੰਗਨਾਮੇ	• ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ • ਖ਼ਜਾਨ ਸਿੰਘ •ਪੀਰ ਮੁਹੰਮਦ•
ਨਾਟਕਕਾਰ	ਅਜਮੇਰ ਸਿੰਘ ਔਲਖ • ਆਈ. ਸੀ. ਨੰਦਾ • ਪਾਲੀ ਭੁਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ • ਜਗਦੇਵ ਢਿੱਲੋਂ • ਨਿਰਮਲ ਜੌੜਾ • ਕੇਵਲ ਧਾਲੀਵਾਲ • ਦਵਿੰਦਰ ਦਮਨ • ਜਗਦੀਸ਼ ਸਚਦੇਵਾ
ਡਾਕਟਰ ਲੇਖਕ	• ਡਾ. ਦਲਜੀਤ ਸਿੰਘ • ਡਾ. ਜਸਵੰਤ ਗਿੱਲ • ਡਾ. ਹਰਸ਼ਿੰਦਰ ਕੌਰ • ਡਾ. ਹਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਭੰਡਾਰੀ
ਇਤਹਾਸਕਾਰ ਅਤੇ ਹੋਰ	• ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਹਿਸਟੋਰੀਅਨ • ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ ਨਾਭਾ •ਡਾ. ਕਿਰਪਾਲ ਸਿੰਘ •ਡਾ. ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ • ਤੇਰਾ ਸਿੰਘ ਚੰਨ •
ਹਾਸਰਸ ਲੇਖਕ	• ਗੁਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਤੀਰ • ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਭਾਈਆ • ਜਨਮੇਜਾ ਸਿੰਘ ਜੌਹਲ •
ਵਾਰਤਕ ਲੇਖਕ	• ਗਿਆਨੀ ਗੁਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ• ਗਿਆਨੀ ਦਿੱਤ ਸਿੰਘ•ਬਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਡਾ.•ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ (ਖੋਜੀ)•ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ•ਪਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਢੀਂਗਰਾ
ਅਨੁਵਾਦਿਕ	• ਅੱਛਰੂ ਸਿੰਘ•
ਲੇਖਕ	•ਈਸ਼ਵਰ ਸਿੰਘ ਚਿੱਤਰਕਾਰ• ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ • ਪੰਡਤ ਸ਼ਰਧਾ ਰਾਮ• ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ • ਗਿਆਨੀ ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ • ਡਾਕਟਰ ਚਰਨ ਸਿੰਘ • ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਕਮਲਾ ਅਕਾਲੀ • ਬ੍ਰਿਜ ਲਾਲ ਸ਼ਾਸਤਰੀ • ਹਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰੂਪ • ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ • ਸਰਵਣ ਸਿੰਘ • ਜਨਮੇਜਾ ਸਿੰਘ ਜੌਹਲ •
ਆਲੋਚਕ	• ਸਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੂਰ • ਲਾਭ ਸਿੰਘ ਖੀਵਾ• ਪ੍ਰੋ. ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ• ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ• ਡਾ. ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ• ਡਾ. ਰਵਿੰਦਰ ਰਵੀ
ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਲੇਖਕ	• ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਧਾਮੀ • ਖ਼ਲੀਲ ਜਿਬਰਾਨ
ਨਿਬੰਧ ਲੇਖਕ	• ਨਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਕਪੂਰ ਜਨਮੇਜਾ ਸਿੰਘ ਜੌਹਲ ਡਾ.ਸੁਖਪਾਲ ਸੰਘੇੜਾ •
ਉਰਦੂ ਲੇਖਕ	• ਮੰਟੋ • ਸਾਹਿਰ ਲੁਧਿਆਣਵੀ • ਸਫ਼ੀਆ ਹਯਾਤ