ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ

ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ

ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ (30 ਮਈ 1908-7 ਅਕਤੂਬਰ 1997) ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਇੱਕ ਨਾਟਕਕਾਰ, ਗਲਪ-ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਖੋਜੀ ਆਲੋਚਕ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ 1972 ਵਿੱਚ ਨਾਟਕ ਮਿੱਤਰ ਪਿਆਰਾ ਲਈ ਸਾਹਿਤ ਆਕਦਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।ਉਸ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਨਾਗਰਿਕ ਪੁਰਸਕਾਰ "ਪਦਮ ਸ਼੍ਰੀ" ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

ਮੁੱਢਲੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ

ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਦਾ ਜਨਮ ਸ: ਹੁਕਮ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ ਚੱਕ ਨੰਬਰ 70 ਫ਼ੈਸਲਾਬਾਦ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਲਾਇਲਪੁਰ (ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਬੀਰ ਖਾਲਸਾ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿਚੋਂ ਦਸਵੀਂ ਪਾਸ ਕਰਕੇ ਉਚੇਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਉਹ ਐਫ. ਸੀ. ਕਾਲਜ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਫਿਰ ਉਸ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਅਰਥ-ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੋਸਟ-ਗ੍ਰੈਜੂਏਸ਼ਨ ਕੀਤੀ। ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਜੀਵਨ ’ਚ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ, 1928 ਵਿਚ, ਬੀਬੀ ਗੁਰਚਰਨ ਕੌਰ ਨਾਲ ਹੋ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਚਾਰ ਲੜਕੀਆਂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਲੜਕੇ ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ। ਸੇਖੋਂ ਨੇ 1931 ਤੋਂ 1951 ਤੱਕ ਲਗਭਗ 20 ਸਾਲ ਖ਼ਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਅਧਿਆਪਕ ਦਾ ਕਾਰਜ-ਭਾਰ ਸੰਭਾਲਿਆ। ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ 1937 ਤੋਂ 1940 ਤੱਕ ਉਸ ਨੇ 'ਨਾਰਦਰਨ ਰੀਵਿਊ' ਨਾਂ ਦਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਪਤਾਹਿਕ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ। 1953 ਤੋਂ 1961 ਤੱਕ ਉਹ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਗੁਰੂਸਰ ਸੁਧਾਰ (ਲੁਧਿਆਣਾ) ਵਿਖੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦਾ ਲੈਕਚਰਾਰ ਰਿਹਾ। ਪਿਛੋਂ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਉਹ ਕਾਲਜ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਵੀ ਰਿਹਾ।

ਸਾਹਿਤਕ ਜੀਵਨ

ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਨੇ ਲਿਖਣ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਕੀਤੀ ਪਰ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਅਧੀਨ ਉਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਸਾਹਿਤਕ ਕਿਰਤਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਬਹੁਤ ਲੰਮੀ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਨਾਟਕ, ਇਕਾਂਗੀ, ਕਹਾਣੀਆਂ, ਨਾਵਲ, ਕਵਿਤਾ, ਨਿਬੰਧ, ਆਲੋਚਨਾ, ਸਵੈਜੀਵਨੀ ਅਤੇ ਅਨੁਵਾਦ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪੱਧਰ ਦੀਆਂ ਪਾਠ-ਪੁਸਤਕਾਂ 'ਚ ਉਸ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਪੜ੍ਹੀਆਂ-ਪੜ੍ਹਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਪੇਮੀ ਦੇ ਨਿਆਣੇ, ਇੱਕ ਯੋਧੇ ਦਾ ਚਲਾਣਾ, ਮੁੜ ਵਿਧਵਾ, ਮੀਂਹ ਜਾਵੋ ਹਨੇਰੀ ਜਾਵੋ ਵਰਗੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ 'ਚ ਕਲਾਸਿਕ ਹੋਣ ਦਾ ਮਾਣ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ।ਉਸ ਦਾ ਨਾਵਲ 'ਲਹੂ ਮਿੱਟੀ' ਨਿਮਨ ਮੱਧ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਿਸਾਨੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ਮਈ ਜੀਵਨ ਦਾ ਦਸਤਾਵੇੇਜ਼। ਸੇਖੋਂ ਦੇ ਨਾਟਕ, ਨਾਵਲ ਤੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਇਸ ਧਾਰਨਾ ਉੱਤੇ ਮੋਹਰ ਲਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ, ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ, ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਤੇ ਅਬਰਾਹਮ ਲਿੰਕਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੁਰਖਿਆਂ ਦਾ ਸੁਪਨਈ ਸਰੂਪ ਸਨ। ਉਸ ਦੀ ਸੋਚ ਪੱਛਮੀ ਅਤੇ ਉਦਾਰ ਸੀ। 1937 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ‘ਨਾਰਦਰਨ ਰੀਵਿਊ’ ਨਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਰਸਾਲਾ ਵੀ ਕੱਢਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਚਨਾਵਾਂ ਛਾਪੀਆਂ। ਉਸ ਨੂੰ ਅਮਰੀਕਾ, ਕੈਨੇਡਾ ਤੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੀਆਂ ਸਾਹਿਤਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਖ਼ਰਚ ਉੱਤੇ ਸੱਦਿਆ ਤੇ ਨਿਵਾਜਿਆ। 1958 ਵਿੱਚ ਉਹ ਐਫਰੋ-ਏਸ਼ੀਅਨ ਰਾਈਟਰਜ਼ ਵੱਲੋਂ ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਵੀ ਗਏ।

ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਦੀ ਨਿੱਕੀ ਕਹਾਣੀ ਪ੍ਰਤੀ ਸਮਝ

ਗੀਤ-ਮਈ ਕਵਿਤਾ ਤੇ ਛੋਟੀ ਕਹਾਣੀ ਦੋਵੇਂ ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਹਨ,ਉਸ ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਦੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਮੁੱਲ ਵਧ ਗਿਆ ਹੈ,ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸਾਰਵਜਨਿਕ,ਲੋਕਤੰਤਰਿਕ ਜੁਗ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਪਿਛਲੇ ਪੰਜਾਹ ਕੁ ਵਰਿਆਂ ਤੋਂ ਇੱਕ ਖ਼ਿਆਲ ਚਲਿਆ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਛੋਟੀ ਕਹਾਣੀ ਅਜੋਕੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਵਿਹਲ ਘੱਟ ਮਿਲਣ ਦਾ ਇੱਕ ਸਿੱਟਾ ਹੈ। ਇਸ ਖ਼ਿਆਲ ਅਨੁਸਾਰ ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ,ਜਾਂ ਮਸ਼ੀਨੀ,ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਜੁਗ ਵਿੱਚ,ਆਰਥਿਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਦੀ ਲੋੜ ਇਤਨੀ ਵਧ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਸਧਾਰਨ ਵਿਅਕਤੀ ਕੋਲ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਪੁਰਾਣਾ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਰੂਪ, ਮਹਾਂ- ਕਾਵਿ ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਆਧੁਨਿਕ ਰੂਪਾਂਤਰ ਨਾਵਲ ਪੜਨ ਦੀ ਵਿਹਲ ਨਹੀਂ। ਉਸ ਨੂੰ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਜਾਂ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਤੋਂ ਉਪਰੰਤ ਵਿਹਲਾ ਸਮਾਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋ ਅਜਿਹਾ ਸਮਾਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਇਹ ਨਿਸੰਗ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣੇ ਮਨ -ਪ੍ਰਚਾਵੇ ਜਾਂ ਆਤਮਕ ਚੇਸ਼ਟਾ ਵਿੱਚ ਲਗਾ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਛੋੋੋੋੋੋੋੋਟੀ ਕਹਾਾਣੀ ਘੱੱਟ ਸਮੇੇਂ ਵਿੱਚ ਪੜੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈੈ।।

ਸੇਖੋਂ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਬਾਰੇ ਸਮਝ

ਕਵਿਤਾ ਜਾਂ ਕਲਾ  ਕੇਵਲ ਜਾਤੀ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਤੇ ਪਰੰਪਰਾ ਉਤੇ ਆਧਾਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੀ, ਇਸ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹਿੱਸਾ ਪਾਂਉਦੀ ਹੈ। ਕਲਾ, ਸਾਹਿਤ, ਕਵਿਤਾ ਸਮਾਜਕ ਕਰਮ ਹਨ, ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਬਾਹਰੇ ਕਰਮ ਨਹੀਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਸਤੂ ਸਮਾਜਕ ਆਲੋਚਨਾ, ਸਮਾਜਕ ਭਾਵਾਂ ਤੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਢਾਣ ਤੇ ਉਸਾਰਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਥੋਥਾ ਰਹੇਗਾ। ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਕਲਾ, ਸਾਹਿਤ ਜਾਂ ਕਵਿਤਾ ਇਹ ਸਮਾਜਕ ਢਾਈ ਤੇ ਉਸਾਰੀ ਸੁਚੱਜੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕਰੇ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਢਾਈ,ਢਾਈ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ, ਉਸਾਰੀ, ਉਸਾਰੀ ਤਾਂ ਕੀ ਹੋਣੀ ਸੀ ਪਰ ਇਸ ਸੁਚੱਜ ਨੂੰ ਜ਼ਰਾ ਦੁਰਗਮ ਤੇ ਮਹਿੰਗੀ ਵਸਤੂ ਸਮਝ ਕੇ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਜਾਂ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਕ ਢਾਈ ਤੇ ਉਸਾਰੀ ਕੀਤੀ ਹੀ ਨਾ ਜਾਵੇ, ਜਾਂ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਪੁਰਾਣੀ ਭਾਂਤ ਦੀ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ, ਜਿਸ ਦੀ ਅੱਜ ਕੱਲ ਸੰਭਾਵਨਾ ਤੇ ਲੋੜ ਘਟ ਗਈ ਹੈ, ਪਰ ਜੋ ਪੁਰਾਣੇ ਚੱਜ ਅਚਾਰ ਨਾਲ ਕਰਨੀ ਕੁਝ ਸੌਖੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਹੋਰ ਅਹਿਮ ਜਾਣਕਾਰੀ

ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸ-ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਦੀ ਆਮਦ ਨਾਲ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ, ਮਾਕਸਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਆਰੰਭ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਧਾਰਮਿਕ, ਅਧਿਆਤਮਕ, ਪ੍ਰਸੰਸਾਮਈ ਅਤੇ ਰੁਮਾਂਟਿਕ ਬਿਰਤੀ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਕੇ ਸਾਹਿਤ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਇਤਹਾਸਿਕ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਵਾਚਣ ਦਾ ਪੈਗਾਮ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਪੜਾਅ ਉਪਰ ਨਿੱਜੀ ਪ੍ਰਤਿਕਰਮਾਂ ਦੀ ਬਜਾਏ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਦਿ੍ਸ਼ਟੀਕੋਣ ਅਤੇ ਦਵੰਦਵਾਦੀ ਪਦਾਰਥਵਾਦ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। ਸਿਧਾਂਤਕ ਧਰਾਤਲ ਉਪਰ ਉਸਨੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰ, ਭਾਰਤੀ ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਕਾਵਿ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਉਦਮ ਕੀਤਾ।

ਰਚਨਾਵਾਂ

ਨਾਵਲ

ਲਹੂ ਮਿੱਟੀ

ਲਹੂ ਮਿੱਟੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਨਾਵਲ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਗ਼ਰੀਬ ਕਿਸਾਨ ਵੱਲੋਂ ਆਪਣਾ ਘਰ-ਘਾਟ ਛੱਡ ਕੇ ਵਧੇਰੇ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਹੋੜ ਵਿੱਚ ਗੋਰੀ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਵਸਾਈਆਂ ਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਤੁਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਨਾਇਕ ਦੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਖ਼ੁਦ ਅਨਪੜ੍ਹ ਤੇ ਗ਼ਰੀਬ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤ ਨੂੰ ਸਕੂਲ ਕਾਲਜ ਤੋਂ ਵੀ ਉਚੇਰੀ ਵਿੱਦਿਆ ਦਿਵਾਉਂਦੇ ਆਪਣੀ ਜੱਦੀ ਭੌਂ ਤੋਂ ਵਾਂਝੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਨਹਿਰੀ ਬਸਤੀਆਂ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਹੋ ਕੇ ਇਹ ਧੋਣਾ ਧੋਣ ਦੀ ਓਹੜ-ਪੋਹੜ ਵਿੱਚ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਦੇ ਵਿਖਾਏ ਗਏ ਹਨ।

ਬਾਬਾ ਅਸਮਾਨ

ਬਾਬਾ ਆਸਮਾਨ ਦਾ ਨਾਇਕ ਸੇਵਾ ਸਿੰਘ ਵੀ ਨਵੀਆਂ ਚਰਾਂਦਾਂ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ੰਘਾਈ ਰਾਹੀਂ ਅਮਰੀਕਾ ਜਾ ਕੇ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਕਰਨ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣ ਕੇ ਵਾਪਸ ਲੁਦੇਹਾਣਾ ਵਾਲੇ ਜੱਦੀ ਪਿੰਡ ਰਹਿਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਇੱਥੇ ਆ ਕੇ ਖ਼ੁਸ਼ ਤਾਂ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਉਹਦੇ ਕੋਲ ਹੋਰ ਚਾਰਾ ਵੀ ਕੋਈ ਨਹੀਂ। ਲੇਖਕ ਦੀ ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ ਦੀ ਝਲਕ ਵਾਲੇ ਇਹ ਨਾਵਲ ਇੰਨੇ ਮਕਬੂਲ ਨਹੀਂ ਹੋਏ, ਜਿੰਨੀ ਉਸ ਦੀ ਚਾਹਨਾ ਸੀ।

ਸਾਹਿਤਾਰਥ

• ਇਹ ਪੁਸਤਕ 1957 ਈ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਈ। ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਸੇਖੋਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਉਪਲਬਧੀ ਸਾਹਿਤਿਆਰਥ ਨੂੰ ਹੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਭਾਵੇਂ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸਿਰਜਣ-ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ, ਮਨੋਰਥ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਸਾਮਾਨਯ ਸੰਕਲਪ ਪੇਸ਼ ਤਾਂ ਹੋਏ ਹਨ ਪਰ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਕਾਵਿ ਦੀ ਰਚਨਾ-ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ।
• ਸਭਿਅਤਾ, ਵਿਗਿਆਨ, ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਫਲਸਫ਼ੇ ਨਾਲ ਕਾਵਿ ਸਿਰਜਣਾ ਕਿਵੇਂ ਸਿੱਝਦੀ ਹੈ ਇਸਦੇ ਖੁਲਾਸੇ ਨੂੰ ਸੇਖੋਂ ਨੇ ਸਾਹਿਤਿਆਰਥ ਵਿਚ ਕਈ ਅਧਿਆਇ ਅਰਪਿਤ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਉਸਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਕਾਵਿ ਸਿਰਜਣਾ ਪਰੰਪਰਾ, ਸਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਸਥੱਲ 'ਤੇ ਪਰਵਾਨ ਚੜ੍ਹਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਹਿਰਾਈ ਵਿਚ ਉੱਤਰ ਕੇ, ਇਹ ਸਿਮਰਿਤੀ, ਕਲਪਨਾ ਤੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਆਵੇਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਸਥੱਲ ਤੋਂ ਪਾਰ ਜਾਣ ਦੀ ਚੇਸ਼ਟਾ ਵੀ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਸਾਹਿਤਿਆਰਥ ਵਿਚਲੀ ਵਸਤੂ-ਸਮੱਗਰੀ ਦੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਉਪਰੰਤ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੇਖੋਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਕਾਵਿ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਰਚਨਾ-ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ, ਕਾਵਿ-ਅਨੁਭਵ ਅਤੇ ਕਾਵਿ-ਸ਼ਿਲਪ ਸੰਬੰਧੀ ਬਹੁਤ ਵਿਸਤਾਰ ਅਤੇ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਰੂਪਾਕਾਰਕ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਪੁਸਤਕ ਹੈ।ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਉਸ ਦੇ 24 ਲੇਖਕ ਸੰਕਲਿਤ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕਾਵਿ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ-ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਮੁੱਢਲੇ ਲੇਖ ‘ਕਵਿਤਾ ਕੀ ਹੈ’ ਵਿਚ ਉਹ ਕਾਵਿ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਕਾਵਿ, ਸਖਮ ਕਲਾ ਦੀ ਇਕ ਵੰਨਗੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਰਾਗ (ਸੰਗੀਤ), ਚਿੱਤਰ (ਕਲਾ), ਮੂਰਤੀ (ਕਲਾ), ਅਤੇ ਮੰਦਰ ਕਲਾ ਕੁਝ ਹੋਰ ਵੰਨਗੀਆਂ ਹਨ।

ਕਾਵਿ ਅਨੁਭਵ :

ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਅਨੁਸਾਰ ਉੱਤਮ ਕਾਵਿ ਨੂੰ ਸਾਧਾਰਣ ਪੱਧਰ ਦੇ ਕਾਵਿ ਨਾਲ ਨਿਖੇੜਨ ਵਾਲਾ ਗੁਣ-ਤੱਤ ਕਾਵਿ ਅਨੁਭਵ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਸੇ ਕਵੀ ਨੂੰ ਉਸੇ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਉਸ ਨੂੰ ਯੋਗ ਅਨੁਸਰ ਹੋਵੇ।ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਅਨੁਭਵ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਉਪਰ ਬਲ ਦਿੰਦਾ ਹੋਇਆ ਪ੍ਰੋ. ਸੇਖੋਂ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜਕਣ ਜਿਸ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਉੱਤਮ ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਵਿਚ ਦਸਾਂ ਵਿਚੋਂ ਨੌਂ ਵਾਰੀ ਕਾਰਕ ਗੁਣ ਅਨੁਭਵ ਦਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਵਾਰ ਇਹ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਦੋ ਕਵੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਇਕੋ ਜਿਹੀ ਚਮਤਕਾਰੀ, ਸੁੰਦਰ ਜਾਂ ਅਲੰਕ੍ਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਾ ਵੀ ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਆਧੁਨਿਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਕ ਕਵੀ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੂਜੇ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਬਲਵਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਇਕ ਵਿਚ ਉਹ ਅਰਥ ਸਾਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਜੋ ਦੂਜੇ ਵਿਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਫ਼ਰਕ ਦਾ ਮੂਲ ਕਾਰਨ ਸੇਖੋਂ ਅਨੁਭਵ ਨੂੰ ਮੰਨਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਅਨੁਭਵ ਦੇ ਸਰੂਪ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਿਸਤਾਰਦਾ ਹੋਇਆ ਉਹ ਇਹ ਵੀ ਲਿਖ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਕਵੀ ਵਿਚ ਮਾਣਿਕ ਕਿਸਮ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਹੋਣਾ ਹੀ ਕਾਫ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਬਲਕਿ ਉਸਦੇ ਪਾਠਕਾਂ, ਗਾਹਕਾਂ ਅਤੇ ਪਾਰਖੂਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਉਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ਦੀ ਹੋਂਦ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।

ਅਨੁਭਵ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਆਪਣੇ ਇਕ ਲੇਖ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਦੋ ਵੱਡੇ ਸ੍ਰੋਤ' ਵਿਚ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੁਰਾਣੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਅਨੁਭਵ ਇਤਨਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਤੇ ਡੂੰਘਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਜਿਤਨਾ ਨਵੀਂ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ। ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਪੁਰਾਣੀ ਕਵਿਤਾ ਵਧੇਰੇ ਕਰਕੇ ਉੱਚੀਆਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਉੱਚੀਆਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਜੀਵਨ ਦਾ ਪੂਰਨ ਅਨੁਭਵ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਇਸ ਦੇ ਕੁਝ ਪੱਖਾਂ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸ਼ਕ ਜਾਂ ਰਾਜਸੀ ਸੰਗਰਾਮ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਬੜਾ ਤੀਖਣ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਅਜਿਹੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਇਸ਼ਕ ਦੇ ਕੁਝ ਕਿੱਸੇ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਉਪਰ ਹੀ ਪੁਸ਼ਤ-ਦਰ-ਪੁਸ਼ਤ ਕਵੀ ਆਪਣੀ ਕਲਮ ਚਲਾਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਰਾਜਸੀ ਸੰਗਰਾਮ ਵੀ ਉੱਚੀਆਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਸੀ। ਅਜਿਹੇ ਸੰਗਰਾਮਾਂ ਦੀ ਸੂਰਮਗਤੀ ਨੂੰ ਵੀ ਕਵੀ ਲੋਕ ਗਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਪਰ ਅਜਿਹੀ ਕਵਿਤਾ ਇਕ ਰਿਵਾਜੀ ਜਿਹੀ ਚੀਜ਼ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਪਰ ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਸਮਾਂ ਬੀਤਦਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਡੂੰਘਾ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵੀ

• ਇਹ ਪੁਸਤਕ 1700 ਈ. ਤੋਂ 1850 ਈ. ਤਕ ਰਚੀ ਗਈ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਇਕ ਚੋਣਵਾਂ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਸਨਾਤਕ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਲਈ ਇਕ ਪਾਠ-ਪੁਸਤਕ ਵਜੋਂ ਰਚੀ ਗਈ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਚੋਣਵੇਂ ਸੂਫ਼ੀ, ਕਿੱਸਾ ਕਵੀ ਅਤੇ ਬੀਰ-ਰਸੀ (ਵਾਰਕਾਰ ਜਾਂ ਜੰਗਨਾਮਾ ਲੇਖਕ) ਕਵੀ ਸੰਕਲਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਸੂਫ਼ੀ ਕਵੀਆਂ ਵਿਚ ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਚੋਣਵਾਂ ਕਲਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਰਚਿਤ ‘ਚੰਡੀ ਦੀ ਵਾਰ` ਦਾ ਪੂਰਾ ਪਾਠ  ਸੰਕਲਿਤ ਹੈ। ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ ਦੇ ਜੰਗਨਾਮੇ ਵਿਚੋਂ ਚੋਣਵੇਂ 57 ਬੰਦ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਕਿੱਸਾ ਕਵੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ, ਹਾਸ਼ਮ ਸ਼ਾਹ, ਅਹਿਮਦਯਾਰ ਅਤੇ ਫ਼ਜ਼ਲ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਿੱਸਿਆਂ ਦੇ ਚੋਣਵੇਂ ਅੰਸ਼ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਇਉਂ ਕੁਲ ਸੱਤ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਕਵੀ ਇਸ ਚੋਣਵੇਂ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦਾ ਭਾਗ ਬਣੇ ਹਨ। ਹਰ ਕਾਵਿ-ਵੰਨਗੀ ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿਚ ਕਵੀ ਬਾਰੇ ਦੋ ਜਾਂ ਤਿੰਨ ਪੰਨਿਆਂ ਦੀ ਜਾਣ-ਪਹਿਚਾਣ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰੋ. ਸੇਖੋਂ ਨੇ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਪੰਜਾਬੀ ਕਾਵਿ ਦੇ ਇਹਨਾਂ ਰੂਪਾਕਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਆਪਣੀ ਸਿਧਾਂਤਿਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ।
• ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਕੌਮ ਜਾਂ ਹਕੂਮਤ ਦਾ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪਤਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਕਲਾ ਵੀ ਅਧੋਗਤੀ ਵੱਲ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਸਾਹਿਤ-ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਰਾਜ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਦਾ ਹੀ ਇਕ ਪ੍ਰਤੀਫਲ ਮੰਨਦਾ ਹੈ।
• ਪ੍ਰੋ. ਸੇਖੋਂ ਸੂਫੀ ਕਵੀਆਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਵਾਰ ਕਾਵਿ ਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਮਨਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸਮਰੱਥਾ ਉੱਪਰ ਸ਼ੰਕੇ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਨਜਾਬਤ ਰਚਿਤ 'ਨਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਵਾਰ' ਦਾ ਆਮ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਟਿਵਾਣੇ, ਗੱਖੜ, ਘੋਥੇ ਜਾਂ ਛਾਛੀ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਤਕ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਵਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਨੁਕਸ ਇਸ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਦਾ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸਕ ਮੁੱਲ ਇਸ ਦਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦੇ ਪੱਖੋਂ ਅਧੂਰੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਕੋਈ ਭਾਵੁਕ ਮੁੱਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿਚਲੀ ਘਟਨਾ ਦਾ ਲੋਕ-ਸਮੂਹ ਦੇ ਭਾਵਾਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ। ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਇਕ ਪੁਰਾਣੀ ਦਰਦਾਂ ਭਰੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ ਪਰ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਦਾਦੇ-ਪੜਦਾਦੇ ਇਸ ਦੇ ਪਾਤਰ ਨਹੀਂ।
• ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਹਾਸ਼ਮ ਦੀ ਕਾਵਿ-ਕਲਾ ਦਾ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਇਕ ਹੋਰ ਅਣਸਾਹਿਤਿਕ ਵਿਧੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਥੇ ਉਹ ਕਾਵਿ-ਕਲਾ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਕਵੀ ਦੇ ਕਿੱਤੇ  ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਵੇਖਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਨਾਲੋਂ ਹਾਸ਼ਮ ਦਾ ਇਕ ਫ਼ਰਕ ਸ਼ੌਕ  ਅਤੇ ਪੇਸ਼ੇ ਦਾ ਵੀ ਹੈ। ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਲਈ ਹੀਰ ਰਾਂਝੇ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਇਕ ਨਿੱਜੀ ਘਟਨਾ ਦਾ ਵਾਸਾ ਸੀ, ਇਕ ਆਤਮ-ਪ੍ਕਾਸ਼ ਦਾ ਸਾਧਨ ਸੀ। ਹਾਸ਼ਮ ਲਈ ਸ਼ੀਰੀਂ ਫ਼ਰਹਾਦ, ਲੈਲਾ ਮਜਨੂੰ ਆਦਿ ਦੇ ਕਿੱਸੇ, ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦਾ ਪਾਸਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ, ਉਪਜੀਵਿਕਾ ਦੇ ਸਾਧਨ ਵੀ ਸਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਇਕ ਸ਼ੌਕ, ਇਕ ਆਤਮਿਕ ਚਰਿੱਤਰ ਦੀ ਸਟੇਜ ਤੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਪੇਸ਼ਾ ਬਣ ਰਹੀ ਸੀ ਜਾਂ ਇਉਂ ਕਹਿ ਲਵੋ ਕਿ ਧਰਮ ਤੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਕਿਰਤ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪੈਰਾਂ 'ਤੇ ਖਲੋਣਾ ਸਿੱਖ ਗਈ ਸੀ।
• ਕਿੱਸਾ ਕਾਵਿ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਮੁਕਬਲ, ਵਾਰਿਸ ਅਤੇ ਹਾਸ਼ਮ ਆਦਿ ਨੂੰ ਸਾਧਾਰਣ ਪੱਧਰ ਦੇ ਕਵੀ ਸਿੱਧ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਅਚਾਨਕ ਹੀ ਅਹਿਮਦ ਯਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਖੁੱਲ੍ਹਦਿਲਾ ਅਤੇ ਉਦਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਹਾਲਾਂਕਿ ਅਹਿਮਦ ਯਾਰ ਨੇ ਖ਼ੁਦ ਵਾਰਿਸ ਅਤੇ ਹਾਸ਼ਮ ਵਰਗੇ ਕਵੀਆਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮਾਮੂਲੀ ਕਵੀ ਮੰਨਿਆ ਸੀ। ਅਹਿਮਦ ਯਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਉਹ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਇਸ਼ਕੀਆ ਕਿੱਸਿਆਂ ਦੇ ਦਾਇਰੇ ਨੂੰ ਹੋਰ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਇਕ ਵਧੇਰੇ ਆਲਮ ਮੌਲਵੀ ਸੀ। ....ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਉਸ ਦੇ ਸਰਪਰਸਤਾਂ ਦੀ ਨਿਗਾਹ ਦਾ ਮੈਦਾਨ ਵਧਦਾ ਗਿਆ, ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਰਚਾਵੇ ਤੇ ਕਲਾ-ਰਸ ਦੇ ਸਮਾਨ ਵਧਾਉਣ ਲੱਗਾ। ......ਅਹਿਮਦ ਯਾਰ ਦੀ ਕਿਰਤ ਦਾ ਆਕਾਰ ਇਕ ਮਹਾਂਕਵੀ ਵਾਲਾ ਹੈ ਤੇ ਇਉਂ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਇਸ ਮਹਾਂਪੁਰਖ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਫੁੱਲਿਤ ਕਰਨਾ ਆਪਣਾ ਆਦਰਸ਼ ਬਣਾ ਲਿਆ ਹੋਵੇ। ਉਸ ਨੇ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਤੇ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਪਰ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਸਮਝੋ, ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਵੱਡੀ ਪਦਵੀ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕੀ।
• ‘ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵੀ' ਵਿਚ ਸੰਕਲਿਤ ਸੱਤ ਕਵੀਆਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰਚਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਨੇ ਬੜੀਆ ਬੇਲਾਗ ਅਤੇ ਸ਼ਰਧਾਮੁਕਤ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਹਰ ਕਵੀ ਦੀ ਟੈਕਸਟ ਦੇ ਮੁੱਢ ਵਿਚ ਕਵੀ ਪਰੀਚਯ' ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਅਸੀਂ ਸੇਖੋਂ-ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਵਿਹਾਰਕ ਪੱਖ ਬਾਰੇ ਡੂੰਘੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ |

ਪੰਜਾਬੀ ਕਾਵਿ ਸ਼ਿਰੋਮਣੀ

• ਪ੍ਰੋ. ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਦੀ ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸਭ ' ਤੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਤੇ ਮਹਾਨ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ‘ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਅਧਿਐਨ-ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ। ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 1964 ਈ. ਵਿਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਸ ਵਿਚ ਲੇਖਕ ਨੇ ਸ਼ੇਖ਼ ਫ਼ਰੀਦ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ, ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ, ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਇਆ ਹੈ। ਪੁਸਤਕ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵਜੋਂ ਲਿਖੇ ਲੇਖ ‘ਪੁਰਾਣੇ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਮੂਲਿਆਂਕਣ ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ ਕਿਸੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਪਿਤਰੀ ਧਨ ਅਥਵਾ ਪਰੰਪਰਾ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਹੈ।
• ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣ ਸਮੇਂ ਉਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ‘ਬਾਬਰਵਾਣੀ’ ਵਾਲੇ ਸ਼ਬਦ ਜਿਨਿ ਸਿਰਿ ਸੋਹਨਿ ਪਟੀਆ' ਦੀ ਉਦਾਹਰਣ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਬਾਬਰ ਦੇ ਹਮਲੇ ਸਮੇਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀਆਂ ਦੀ ਜੋ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਹੋਈ, ਉਸ ਦਾ ਯਥਾਰਥਕ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਅਨੁਭਵ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਮਾਪ ਹੁਣ ਤਕ ਵੀ ਲਾਗੂ ਹਨ। ਇਹ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਬਿਪਤਾ ਸੀ ਜੋ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਵੀ ਵਾਪਰ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਦੋਂ ਤਕ ਵਾਪਰਦੀ ਰਹੇਗੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੇ ਅਸੀਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਦੇ ਬੌਧਿਕ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਭਾਵਾਂ ਤੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਮਾਪਾਂ ਨਾਲ ਜਾਂਚੀਏ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਅਨੁਭਵ, ਇਸ ਵਿਚਲੀ ਪੀੜ ਤੇ ਵਗਾਰ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦਾ ਬੌਧਿਕ ਸਾਹਸ, ਸਾਡੇ ਅਜੋਕੇ ਅਨੁਭਵ ਦਾ ਲੱਛਣ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਲਕਸ਼ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।  ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਜਾਤੀ ਦੇ ਸਾਹਿਤਿਕ ਜਾਂ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਪਿਤਰੀ-ਧਨ ਦੇ ਮੁੱਲ ਪਾਉਣ ਵਿਚ ਉਸ ਦੇ ਸਾਂਝੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਨੁਭਵ ਦਾ ਵੱਡਾ ਭਾਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਕਿਸੇ ਜਾਤੀ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਨੁਭਵ ਸਾਂਝਾ ਅਤੇ ਸਬੂਤਾ ਨਾ ਹੋਵੇ ਬਲਕਿ ‘ਸਫੁਟਿਤ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਇਸ ਤੋਂ ਯੋਗ ਲਾਭ ਨਹੀਂ ਉਠਾ ਸਕਦੀ। ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਇਸ ਤੱਥ ਦਾ ਬੜਾ ਦੁਖਦ ਇਹਸਾਸ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਜਾਤੀ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਨੁਭਵ ਬਹੁਤ ਟੁੱਟਿਆ-ਛੁੱਟਿਆ (ਸਫੁਟਿਤ) ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਬਹੁਤੀ ਸਾਂਝ ਨਹੀਂ।
• ਪੰਜਾਬੀ ਕਿੱਸਾ ਕਾਵਿ ਧਾਰਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡਾ ਕਿੱਸਾ ਕਾਵਿ ਪੂਰਨ ਭਾਂਤ ਇਤਿਹਾਸਕ ਜਾਂ ਸੰਸਾਰਕ ਰੁਚੀਆਂ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਿਆ। ਇਹ ਬਹੁਤਾ ਕਰਕੇ ਧਾਰਮਿਕ ਰੁਚੀਆਂ, ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਸੂਫ਼ੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੀ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਇਹ ਰੂਪ ਸਮਾਜ ਦਾ ਚੇਤੰਨ ਵਿਆਖਿਆਕਾਰ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਿਆ। ਇਹ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੁਪਨ-ਜਾਲ ਉਣ ਲੈਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਦਮੋਦਰ ਦੀ ‘ਹੀਰ ਵਿਚ ਇਹ ਔਗੁਣ ਘੱਟ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਦਮੋਦਰ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਦਾ ਕਿੱਸਾ-ਕਾਵਿ ਉਸ ਜਿਤਨਾ ਵਸਤੂਭਾਵੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਿਆ। ਪ੍ਰੋ. ਸੇਖੋਂ ਨੇ ਇਸ ਰਚਨਾ ਵਿਚ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਲਈ ਕੇਵਲ ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੂੰ ਹੀ ਆਪਣਾ ਆਧਾਰ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਸ਼ੇਖ਼ ਫ਼ਰੀਦ ਭਾਵੇਂ ਇਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੂਫ਼ੀ ਕਵੀ ਹੈ ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਰਚਨਾ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਸੰਕਲਿਤ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸਮੂਹ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਲਈ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰਿਤ ਦਰਜਾ ਰੱਖਦੀ ਹੈ।

ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ

• ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 1962 ਈ. ਵਿਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਯੁਗ ਨਾਮ ਅਧੀਨ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਉਸੇ ਰਚਨਾ ਦਾ ਦੂਜਾ ਸੰਸਕਰਣ ਹੈ। ਦੂਸਰਾ ਸੰਸਕਰਣ 1976 ਈ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਦੇ 13 ਅਧਿਆਇ ਬਣਾਏ ਗਏ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਰਚਨਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਪ੍ਰੋ. ਸੇਖੋਂ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਗੌਰਵ ਵਾਲਾ ਨਾਮ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਇਕ ਅਚੰਭੇ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਜਿਥੇ ਆਮ ਕਰਕੇ ਦਲਿਤ ਜਾਤੀਆਂ ਦੋ ਕੌਮਾਂ ਦੇ ਪੁਨਰ-ਜਨਮ ਤੇ ਕਲਿਆਣ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨੇਤਾ ਰਾਜਸੀ ਜਾਂ ਧਾਰਮਿਕ ਲੋਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਥੇ ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪੁਨਰ-ਜਨਮ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨੇਤਾ ਇਕ ਕਵੀ ਤੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਹੈ।
• ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਸਾਹਿਤ ਸੰਸਾਰ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ-ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰੋ. ਸੇਖੋਂ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ਅਤੇ ਰਚਨਾ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਵੇਂ ਅਤੇ ਮੁੱਲਵਾਨ ਸਿੱਟੇ ਕੱਢੇ ਹਨ। ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੁਚੀ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਕਵੀ ਦੀ ਸੁਹਜਵਾਦੀ ਤਾਂਘ ਦਾ ਨਾਮ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਇਹ ਇਕ ਨਵੀਨ ਭਾਂਤ ਦੀ ਰੁਚੀ ਸੀ।

ਨਾਵਲ ਤੇ ਪਲਾਟ

• ਇਹ ਪੁਸਤਕ 1979 ਈ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਈ। ਨਾਵਲ ਤੇ ਪਲਾਟ ਸੇਖੋਂ ਦੀ ਉਸ ਰੂਪ ਵਿਧਾ ਬਾਰੇ ਲਿਖੀ ਗਈ ਸੰਖੇਪ ਪੁਸਤਕ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਨਾਟਕ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿਚ ਉਹ ਕਾਫੀ ਨਵੀਨ ਖਿਆਲ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਸਨੂੰ ਪੱਛਮ ਦੀ ਰੂਪ ਵਿਧਾ ਮੰਨ ਕੇ, ਉਹ ਇਸਦਾ ਨਾਮਕਰਣ ਮੱਧਕਾਲ ਦੀਆਂ ਰੁਮਾਨੀ ਅਤੇ ਹਾਸ ਰਸ ਵਾਲੀਆਂ ਕਥਾਵਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਭਿੰਨਤਾ ਬਣਾ ਕੇ ਨਾਵਲ ਘਟਨਾ ਪੱਖੋਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਪਾਤਰ ਉਸਾਰੀ ਪੱਖੋਂ ਵੀ ਜਿੰਦਗੀ ਦੇ ਯਥਾਰਥ ਨਾਲ ਦੁਹਰਾ ਨਾਤਾ ਜੋੜ ਲੈਂਦਾ ਹੈ|ਜਿਸ ਨਾਲ ਘਟਨਾ, ਪਾਤਰ ਅਤੇ ਗੇਂਦ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਇਸਦਾ ਤੀਹਰਾ ਨਾਤਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੀਹਰੇ ਨਾਤੇਂ ਦਾ ਮੂਲ ਹੈ ਜ਼ਰ, ਜ਼ੋਰੂ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਜੋ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਵਿਚ ਸਮਾਨ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਸਦੀਵੀ ਗੁਣ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਭਾਵ ਖੇਤਰੀ ਤੋਂ ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਆਪੀ ਹੋ ਨਿੱਬੜਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਆਧਾਰ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲ ਦੇ ਉਦਭਵ ਆਰੰਭ ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਣਾ ਸੇਖੋਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਪੱਖੋਂ ਓਪਰਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ।
• ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਅੱਠ ਅਧਿਆਇ ਹਨ। ਸੱਤਾਂ ਵਿਚ ਵਿਕਾਸ ਦੌਰਾਨ ਨਾਵਲ ਨੇ ਜੋ ਪੜਾਅ ਤੈਅ ਕੀਤੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਕੇ ਸੇਖੋਂ ਨੇ ਇਸਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਜੀਵਨੀਨੁਮਾ, ਘਟਨਾ-ਪ੍ਰਧਾਨ, ਸੂਰਬੀਰਤਾ-ਨੁਮਾ ਖ਼ਤਵਾਚਕ, ਸੁਧਾਰਵਾਦੀ, ਕੀੜਾ-ਪ੍ਰਧਾਨ, ਨਾਟਕੀ, ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਯਥਾਰਥਕ ਉਹ ਰੂਪ ਹਨ ਆਪਣੇ ਵਿਕਾਸ ਦੌਰਾਨ ਜੋ ਇਸ ਵਿਧਾ ਨੇ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਨਾਵਲੀ ਗੇਂਦ ਦਾ ਪੱਖ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰੱਖਕੇ ਸੇਖੋਂ ਨੇ ਨਾਵਲ ਦੇ ਇਹ ਵੱਖੋ ਵੱਖ ਰੂਪ ਮਿੱਥੇ ਹਨ।
• ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਨਾਵਲ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਖ਼ਤਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪਰਵਾਨ ਚੜੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਇਸਨੂੰ ਖੱਤ ਵਾਚਕ ਹੋਣ ਦਾ ਨਾਂ ਦੇ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਸਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਭਲੀਭਾਂਤ ਅਹਿਸਾਸ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਵੱਖ ਵੱਖ ਵਿਚਰਦੇ ਰੂਪ ਰਲ ਮਿਲ ਵੀ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਲਾ ਖੇਤਰ ਦਰਸਾਉਣ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਖੁੰਝਦਾ ਜੋ ਉਸਦੀ ਸੂਝ ਦਾ ਪ੍ਰਤੱਖ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ। ਇਹੋ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਯੂਰਪੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਨਾਵਲ ਨੇ ਜੋ ਪੰਧ ਨਬੇੜਿਆ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਬਿਰਤੀ ਵਿਚ ਰੱਖਕੇ ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲ ਦੇ ਅਧਿਆਨ ਨੂੰ ਤਾਜ਼ਗੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਵਿਧੀਵੱਧ ਅਧਿਐਨ ਖ਼ਾਤਰ ਜੋ ਉਸਨੇ ਇਸਦੀਆਂ ਧਾਰਾਵਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਉਹ ਗੁਣਕਾਰੀ ਸਿੱਧ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
• ਅੰਤਿਮ ਅਧਿਆਇ ਵਿਚ ਸੇਖੋਂ ਨਵੀਨ ਨਾਵਲ ਵਲ ਮੁੜਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਉਸ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਵਿਚ ਚੇਤਨਾ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਦੀ ਵਿਧਾ ਵਿਧੀ ਅਨੁਸਾਰ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਬੜੀ ਉਚਿਤ ਹੈ ਕਿ ਚੇਤਨਾ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਦੀ ਵਿਧਾ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਕਾਰਜ ਦੇ ਸੰਗਠਣ ਦੀ ਕੋਈ ਦੇਣ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾਦੀ ਜਾਂ ਪੜ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਹੋ ਨਿਬੜਣ ਵਿਚ ਕਾਰਜ ਕੋਈ ਕਰਤੱਵ ਨਹੀਂ ਨਿਭਾਂਦਾ। ਏਥੇ ਤਾਂ ਇਸ ਵਿਚਲੇ, ਪ੍ਰਵਚਨ ਨੂੰ ਹੀ ਪ੍ਰਥਮ ਮਹੱਤਵ ਪਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਅਜੇਹੇ ਨਾਵਲ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕੇਵਲ ਵਿਧਾ ਵਿਧੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਵਿਸ਼ਾ ਵਸਤੂ ਦਾ ਇਸ ਵਿਚ ਉਸ ਕਦਰ ਯੋਗਦਾਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਇਸ ਕਾਰਨ ਇਹ ਜੀਵਨ ਅਨੁਭਵ ਦੇ ਤੱਥ ਸੱਚ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਖੁੰਝ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਗੱਲ ਨਾਲ ਸੇਖੋਂ ਸਹਿਮਤ ਹੈ ਕਿ ਜੀਵਨ ਅਨੁਭਵ ਦੇ ਬੇਪਛਾਣ ਪੱਖਾਂ ਵਲ ਧਿਆਨ ਦਿਵਾਉਣ ਦੀ ਇਹ ਕਾਰਗਰ ਵਿਧਾ ਵਿਧੀ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਪਾਠਕ ਨਾਲ ਪੂਰੀ ਰਸਾਈ ਬਣਾਉਣ ਤੋਂ ਇਹ ਖੁੰਝ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਇਸ ਕਾਰਨ ਇਸਦੀ ਅਨਿਵਾਰਤਾ ਸ਼ੱਕ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਘਿਰੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਉਸਦਾ ਇਹ ਨਿਚੋੜ ਬਣਦਾ ਹੈ।

ਸਮੀਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ

ਸਮੀਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਨਾਮੀ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਸੇਖੋਂ ਨੇ ਛੇ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿਚ ਅਧਿਐਨ ਪ੍ਰਸਤੁੱਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਸੇਖੋਂ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿਚ ਸਮੀਖਿਆ ਕਿਸੇ ਸਾਹਿਤਕ ਕਿਰਤ ਦਾ ਉਹ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਇਸਦੇ ਮਹੱਤਵ ਅਤੇ ਮੱਲ ਦੀ ਪਛਾਣ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਪਛਾਣ ਤਦ ਹੀ ਸੰਭਵ  ਹੈ ਜੋ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਪ੍ਰਤੀਮਾਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸਨੂੰ ਨੇਪਰੇ ਚਾੜ੍ਹਿਆ ਜਾਵੇ।ਇਹ ਪ੍ਤੀਮਾਨ ਲਿਖਤ ਦੀ ਕਲਾਮਈ ਆਨ ਸ਼ਾਨ ਨੂੰ ਹੀ ਉਜਾਗਰ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਸਗੋਂ ਪਾਠਕ-ਜਗਤ ਨਾਲ ਜੋ ਇਸਦੀ ਸੁਹਜਮਈ ਰਸਾਈ ਬਣਦੀ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਵੀ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇਹ ਪ੍ਰਤੀਮਾਨ ਕਲਾ ਪੱਖੋਂ ਹੀ ਸਾਰਥਿਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਸਗੋਂ ਸਮਾਜਕ ਪੱਖੋਂ ਵੀ ਇਹ ਸਮਰੱਥ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਸੇਖੋਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਵਿਚ ਸਨਾਤਨੀ ਪ੍ਰਤੀਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਉਖਾੜ ਦੇਣ ਦਾ ਕਰਤੱਵ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰੁਮਾਂਚਕ ਪ੍ਰਤੀਦਵੰਦੀਆਂ ਨੇ ਨਿਭਾਇਆ। ਰੁਮਾਂਚਕ ਸਮੀਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਕਲਪਨਾ ਅਤੇ ਮਨੋਭਾਵ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਆਧਾਰ ਮਿੱਥਦੀ ਸੀ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਦਾੱਤ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਇਸ ਵਲੋਂ ਵਰੋਸਾਈ ਸ਼ੈਲੀ ਨਾਲ ਇਸਦੇ ਪ੍ਰਤੀਮਾਨਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਸਰੋਕਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣ ਸਕਦਾ। ਭਾਵੇਂ ਰੁਮਾਂਚਕ ਸਮੀਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਜਲਵਾ ਤਾਂ ਉਨੀਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਦਿਖਾਣਾ ਆਰੰਭ ਕੀਤਾ ਪ੍ਰੰਤੂ ਪਹਿਲੇ ਯੁਗਾਂ ਦੇ ਇਸਦੇ ਸਿਧਾਂਤਕਾਰਾਂ, ਏਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਪੁਰਾਤਨ ਕਾਲ ਵਿਚ ਵਿਚਰੇ ਨੌਜਾਈਨੈਂਸ, ਵਿਚ ਵੀ ਇਸਦੇ ਬੀਜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸਨ। ਇਸ ਸਮੀਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਉਸਾਰੂ ਪੱਖ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਇਸਨੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ, ਇਸਦੇ ਰਹੱਸ, ਦੋਨਾਂ ਦੀ ਗੋਦ ਵਿਚ ਪਲ ਰਹੀ ਅਸੀਮ ਲੋਕਾਈ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਨੁਭਵ ਬਾਰੇ ਪਾਠਕ-ਜਗਤ ਨੂੰ ਸੁਚੇਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਨਾਲ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਚੇਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸਮਾਜਕ ਅਤੇ ਰਾਜਸੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਕਰਤੱਵ ਪ੍ਰਤੀ ਜੋ ਲੋਕਾਈ ਨੂੰ ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਸਮਾਨਤਾ ਤੋਂ ਵਰਜ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਜਿਵੇਂ ਅਸਮਾਨਤਾ ਲੋਕਾਈ ਨੂੰ ਜਬਰ ਦੇ ਸਪੁਰਦ ਕਰਕੇ ਬੇਜ਼ਬਾਨ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਸੀ, ਉਸ ਵਿਰੁੱਧ ਉੱਥਲ ਪੁੱਥਲ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਦਾ ਵੀ ਇਸ ਸਮੀਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੇ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ।

ਜਿਸ ਸਮੀਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਉਹ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਮਰਥਕ ਹੈ ਉਸਦੀ ਸਮਰਥਾ ਦੀ ਉਹ ਭਰਪੂਰ ਸੋਝੀ ਅਤੇ ਸੂਝ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਅਸਮਰਥਾ ਤੋਂ ਵੀ ਉਹ ਅਣਜਾਣ ਨਹੀਂ।ਦੂਜੇ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਸਮੀਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਨਾਲ ਉਹ ਸਹਿਮਤ ਨਹੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਕਾਰਨ ਹੀ ਉਹ ਨਕਾਰ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਇਕਾਈਆਂ, ਆਧਾਰਾਂ, ਵਿਧੀਆਂ, ਵਿਧਾਵਾਂ ਦੀ ਜੋ ਸੁਯੋਗ ਵਰਤੋਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਉਹ ਭਰਪੂਰ ਸਮਰਥਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।

• ਪ੍ਰਗਤੀ ਪੰਧ
• ਹੀਰ ਵਾਰਿਸ

ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ[ਸੋਧੋ]

·        ਕਾਮੇ ਤੇ ਯੋਧੇ

·        ਸਮਾਚਾਰ

·        ਬਾਰਾਂਦਰੀ

·        ਅੱਧੀ ਵਾਟ

·        ਤੀਜਾ ਪਹਿਰ

·        ਸਿਆਣਪਾਂ

ਇਕਾਂਗੀ[ਸੋਧੋ]

·        ਛੇ ਘਰ (1941)

·        ਤਪਿਆ ਕਿਉਂ ਖਪਿਆ (1950)

·        ਨਾਟ ਸੁਨੇਹੇ (1954)

·        ਸੁੰਦਰ ਪਦ (1956)

·        ਵਿਉਹਲੀ (ਕਾਵਿ ਨਾਟਕ)

·        ਬਾਬਾ ਬੋਹੜ (ਕਾਵਿ ਨਾਟਕ)

ਨਾਟਕ[ਸੋਧੋ]

·        ਭੂਮੀਦਾਨ

·        ਕਲਾਕਾਰ (1945)

·        ਨਲ ਦਮਯੰਤੀ (1960)

·        ਨਾਰਕੀ (1953)

ਇਤਿਹਾਸਕ ਨਾਟਕ[ਸੋਧੋ]

·        ਮੁਇਆਂ ਸਾਰ ਨਾ ਕਾਈ (1954)

·        ਬੇੜਾ ਬੰਧ ਨਾ ਸਕਿਓ (1954)

·        ਵਾਰਿਸ (1955)

·        ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ (1985)

·        ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ (1986)

·        ਮਿੱਤਰ ਪਿਆਰਾ (1971)

ਅਨੁਵਾਦ

• ਅੰਤੋਨੀ ਤੇ ਕਲਪੋਤਰਾ (ਵਿਲੀਅਮ ਸ਼ੈਕਸਪੀਅਰ)
• ਐਨਾ ਕੈਰਿਨੀਨਾਂ (ਟਾਲਸਟਾਏ)
• ਫ਼ਾਊਸਤ (ਗਟੇ)

ਸਨਮਾਨ

1. ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਨੂੰ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ 'ਤੇ ਵਿਭਿੰਨ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਜੋਂ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ
2. ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ (ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ, 1965)
3. ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰ (ਨਾਟਕ ਮਿੱਤਰ ਪਿਆਰੇ ਲਈ, 1972 'ਚ, ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ)
4. ਪਦਮ ਸ੍ਰੀ (ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ, 1987)
5. ਭਾਰਤੀ ਪਰਿਸ਼ਦ ਪੁਰਸਕਾਰ (ਕਲਕੱਤਾ, 1989)
6. ਡੀ ਲਿਟ ਦੀ ਆਨਰੇਰੀ ਡਿਗਰੀ (ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ 1991)
7. ਲਾਈਫ ਫੈਲੋਸ਼ਿਪ (ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ)
8. ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਆਫ ਐਮੀਨੈਂਸ
9. ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਐਮੀਰੈਟਿਸ (ਪੰਜਾਬ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਲੁਧਿਆਣਾ)
10. ਫੈਲੋਸ਼ਿਪ (ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।
11. ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ, ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਜਨਰਲ ਕੌਂਸਲ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਸਭਾ ਦਾ (1984 ਤੋਂ 1997) ਤੱਕ ਪ੍ਰਧਾਨ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਲੁਧਿਆਣਾ ਦੇ ਮੀਤ ਪ੍ਰਧਾਨ ਵੀ ਰਹੇ।

ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ

• ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਵੈੱਬਸਾਈਟ ’ਤੇ ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ